Tekst źródłowy strony Ameryk

{{Pierwiastek infobox
 |nazwa                                   = Ameryk
 |symbol                                  = Am
 |liczba atomowa                          = 95
 |radioaktywność                          = tak
 |poprzedni w okresie                     = [[Pluton (pierwiastek)|pluton]]
 |następny w okresie                      = [[Kiur (pierwiastek)|kiur]]
 |poprzedni w grupie                      = [[Europ|Eu]]
 |następny w grupie                       = Uqp
 |wygląd                                  = srebrzysty
 |1. grafika                              = Americium microscope.jpg
 |opis 1. grafiki                         = 
 |2. grafika                              = 
 |opis 2. grafiki                         = 
 |3. grafika                              = Americium spectrum visible.png
 |opis 3. grafiki                         = [[Widmo emisyjne]] ameryku
 |nazwa łacińska                          = americium
 |grupa                                   = –
 |okres                                   = [[Pierwiastki siódmego okresu|7]]
 |blok                                    = [[blok f|f]]
 |stopień utlenienia                      = III, IV, VI
 |właściwości metaliczne                  = aktynowiec
 |właściwości tlenków                     = 
 |masa atomowa                            = [243]<ref name="CIAAW">{{IUPAC-SAW2021}}</ref><ref group="uwaga">{{IUPAC-SAW2021|uwaga=i|wartość = 243,06138 [[jednostka masy atomowej|u]] ({{chem2|^{243}Am}})}}</ref>
 |stan skupienia                          = stały
 |gęstość                                 = 12000 [[kilogram na metr sześcienny|kg/m³]]<ref name="CRC"/>
 |temperatura topnienia                   = 1176
 |tt źródło                               = <ref name="CRC"/>
 |tt warunki niestandardowe               = 
 |temperatura wrzenia                     = 2011
 |tw źródło                               = <ref name="CRC"/>
 |tw warunki niestandardowe               = 
 |numer CAS                               = 7440-35-9
 |PubChem                                 = 23966
 |promień atomowy                         = 173 [[pikometr|pm]]
 |promień walencyjny                      = 180 ± 6 pm
 |promień van der Waalsa                  = 99 [[pikometr|pm]] (Am<sup>3+</sup>); 89 pm (Am<sup>4+</sup>)
 |konfiguracja elektronowa                = {{Konfiguracja elektronowa|Rn|5f|7|7s|2}}
 |zapełnienie powłok                      = 2, 8, 18, 32, 25, 8, 2
 |elektrony walencyjne                    = 
 |elektroujemność w skali Paulinga        = 1,3
 |elektroujemność w skali Allreda         = 1,2
 |I potencjał jonizacyjny                 = 578 kJ/mol
 |II potencjał jonizacyjny                = 
 |III potencjał jonizacyjny               = 
 |punkt potrójny                          = 
 |temperatura krytyczna                   = 
 |ciśnienie krytyczne                     = 
 |tk i ck źródło                          = 
 |ciepło parowania                        = 
 |ciepło topnienia                        = 
 |ciśnienie pary nasyconej                = 
 |prędkość dźwięku                        = 
 |rezystywność                            = 
 |konduktywność                           = 
 |ciepło właściwe                         = 
 |przewodność cieplna                     = 
 |układ krystalograficzny                 = heksagonalny
 |twardość w skali Mohsa                  = 
 |twardość w skali Brinella               = 
 |moduł Younga                            = 
 |moduł Kirchhoffa                        = 
 |współczynnik sprężystości objętościowej = 
 |właściwości magnetyczne                 = 
 |objętość molowa                         = 
 |izotopy                                 = 
{{Pierwiastek infobox/izotop|Am|240|syn.|50,9 [[godzina|godz]]|[[Wychwyt elektronu|w.e.]]||<sup>240</sup>[[Pluton (pierwiastek)|Pu]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Am|240|syn.|50,9 [[godzina|godz]]|[[Rozpad alfa|α]]||<sup>236</sup>[[Neptun (pierwiastek)|Np]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Am|241|syn.|432,2 [[rok|lat]]|[[Rozpad alfa|α]]|5,482<br />
5,439<br />5,386|<sup>237</sup>[[Neptun (pierwiastek)|Np]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Am|242|syn.|100 [[rok|lat]]|[[rozpad beta|β]]|0,575|}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Am|242|syn.|100 [[rok|lat]]|[[emisja gamma|γ]]|0,053<br />0,038|}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Am|242m|syn.|141 [[rok|lat]]|[[Rozpad alfa|α]]||<sup>238</sup>[[Neptun (pierwiastek)|Np]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Am|242m|syn.|141 [[rok|lat]]|[[Przejście izomeryczne|i.t.]]||<sup>242</sup>Am}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Am|243|syn.| 7370 [[rok|lat]]|[[Rozpad alfa|α]]|5,267<br />5,224<br />5,169|<sup>239</sup>[[Neptun (pierwiastek)|Np]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Am|243|syn.| 7370 [[rok|lat]]|[[emisja gamma|γ]]|0,075|}}
 |zewnętrzne dane MSDS                    = 
 |zagrożenia GHS źródło                   = 
 |piktogram GHS                           = {{Piktogram GHS|?}}
 |hasło GHS                               = 
 |zwroty H                                = 
 |zwroty EUH                              = 
 |zwroty P                                = 
 |NFPA 704                                = 
 |NFPA 704 źródło                         = 
 |temperatura zapłonu                     = 
 |tz źródło                               = 
 |tz warunki niestandardowe               = 
 |temperatura samozapłonu                 = 
 |ts źródło                               = 
 |ts warunki niestandardowe               = 
 |numer RTECS                             = 
 |dawka śmiertelna                        = 
 |commons                                 = 
 |wikisłownik                             = ameryk
}}
'''Ameryk''' ('''Am''', [[łacina|łac.]] ''americium'') – [[pierwiastek chemiczny]] z grupy [[Aktynowce|aktynowców]]. Otrzymał go [[Glenn Seaborg]] ze współpracownikami<ref group="uwaga">Byli to: [[Ralph James]], [[Leon Morgan]] i [[Albert Ghiorso]].</ref> w 1944 roku, bombardując [[uran (pierwiastek)|uran]]-238 przyspieszonymi [[helion|cząstkami α]]: <math>{}^{238}\mathrm{U} (\alpha,n) {}^{241}\mathrm{Pu}.</math> Powstały pluton-241 ulega spontanicznemu [[Rozpad beta|rozpadowi promieniotwórczemu β<sup>−</sup>]], w wyniku którego powstaje ameryk-241<ref name="Czerwiński">{{Cytuj | autor = [[Andrzej Czerwiński (chemik)|Andrzej Czerwiński]] | tytuł = Energia jądrowa i promieniotwórczość | wydawca = Oficyna Wydawnicza Krzysztof Pazdro | data = 1998  | s = 123 | isbn = 8385751483}}</ref>. Został nazwany na cześć [[Ameryka|Ameryki]]. Jest miękkim, srebrzystobiałym [[metale]]m<ref name="ET"/>. Wszystkie jego [[izotopy]] są promieniotwórcze.

Pierwsza informacja o wytworzeniu ameryku została publicznie ujawniona przez Seaborga w dziecięcym quizie radiowym ''Quiz Kids'' stacji NBC w 1945, w odpowiedzi na pytanie jednego z uczestników, czy Seaborg odkrył jakieś inne nowe pierwiastki poza plutonem i neptunem. Oficjalnie odkrycie zakomunikowano 5 dni później<ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = Americium - Element information, properties and uses |data dostępu = 2018-01-19 |opublikowany = www.rsc.org |url = http://www.rsc.org/periodic-table/element/95/americium |język = en}}</ref>.
Cena 1 grama {{chem2|AmO2}} wynosi ok. 1500 [[Dolar amerykański|USD]] (cena ustalona w 1962 r., od tego czasu pozostała na zbliżonym poziomie – stan na 2018 r.)<ref>{{Cytuj |tytuł = Radioisotope uses for consumer products - World Nuclear Association |data dostępu = 2018-01-19 |opublikowany = www.world-nuclear.org |url = http://www.world-nuclear.org/information-library/non-power-nuclear-applications/radioisotopes-research/radioisotopes-in-consumer-products.aspx}}</ref>.
{{Galeria
|Nazwa            = Roztwory związków ameryku na różnych [[stopień utlenienia|stopniach utlenienia]]
|wielkość         = 200
|pozycja          = left
|Plik:Americium III in 2M Na2CO3.jpg|Am(III)
|Plik:Americium IV in 2M Na2CO3.jpg|Am(IV)
|Plik:Americium IV VI in 2M Na2CO3.jpg|Am(IV) i Am(VI)
}}

== Właściwości chemiczne ==
Jest odpowiednikiem [[europ]]u w szeregu [[Lantanowce|lantanowców]]. Własnościami przypomina [[Uran (pierwiastek)|uran]], [[Neptun (pierwiastek)|neptun]] i [[Pluton (pierwiastek)|pluton]]<ref name="ET"/>. Roztwarza się w [[Kwas solny|kwasie solnym]], ale nie roztwarza się w [[amoniak]]u.

W związkach występuje na [[stopień utlenienia|stopniach utlenienia]] od III (najtrwalszy) do VI. Współstrąca się z solami [[lantan]]u. Adsorbuje na [[Tlenek tantalu(V)|pentatlenku tantalu]]. Pod działaniem silnych utleniaczy powstają łatwo redukowalne jony amerycylowe AmO<sub>2</sub><sup>+</sup> i AmO<sub>2</sub><sup>2+</sup><ref name="ET"/>.

== Właściwości fizyczne ==
Jest metalem niemagnetycznym i wykazuje nadprzewodnictwo<ref name="PubChem"/>.

<sup>242</sup>Am ma największy ze wszystkich aktynowców [[przekrój czynny|przekrój]] na wychwyt neutronów, ok. 8000 ±1000 [[barn]]ów<ref name="ET"/>.

Ameryk-241 jest [[Materiał rozszczepialny|materiałem rozszczepialnym]]. Jego [[promień krytyczny (fizyka jądrowa)|promień krytyczny]] wynosi 11,5 cm, a [[masa krytyczna]] 83 kg<ref>{{Cytuj |autor = Canadian Nuclear Society |tytuł = Americium-241 vs. Plutonium-239 Fact Sheet |data = |url = https://www.cns-snc.ca/media/pdf_doc/ecc/am241_sgard.pdf}}</ref>.

== Otrzymywanie ==
W śladowych ilościach niektóre izotopy mogły występować wraz z rudami uranowymi, np. w [[Naturalny reaktor jądrowy|naturalnym reaktorze]] w Oklo w Gabonie<ref name=":0" />. Na większą skalę (kilku gramów rocznie)<ref name=":0" /> jest produkowany w [[reaktor jądrowy|reaktorach jądrowych]] podczas bombardowania [[uran (pierwiastek)|uranu]] ([[pluton (pierwiastek)|plutonu]]) [[neutron]]ami i [[rozpad beta|przejść beta]], np.:

: <math>{}^{239}\mathrm{Pu} (n,\gamma){}^{240}\mathrm{Pu}(n,\gamma){}^{241}\mathrm{Pu} \;\to\;{}^{241}\mathrm{Am}.</math>

Otrzymane izotopy ameryku mają liczby masowe z zakresu od 237 do 246 (plus izomer jądrowy 242m). Powstaje również podczas detonacji bomb jądrowych i termojądrowych<ref name=":0" />.

Wolny metal można otrzymać przez redukcję fluorku [[fluorek ameryku(III)|AmF<sub>3</sub>]] mieszaniną [[wodór|wodoru]] i [[fluorowodór|fluorowodoru]] lub parami [[bar (pierwiastek)|baru]] w wysokich temperaturach ({{C|1100}})<ref name="ET"/>.

== Wykorzystanie ==
Do najważniejszych izotopów należą <sup>241</sup>Am i <sup>243</sup>Am. Izotop <sup>241</sup>Am wykorzystywany jest w precyzyjnych urządzeniach pomiarowych (np. przemysłowych licznikach przepływu, lotniczych wskaźnikach paliwa, miernikach grubości)<ref>{{Encyklopedia Britannica |id = science/americium |tytuł = americium |data dostępu = 2018-01-19}}</ref><ref name=":1">{{Cytuj |tytuł = ATSDR - Public Health Statement: Americium |data dostępu = 2018-01-19 |opublikowany = www.atsdr.cdc.gov |url = https://www.atsdr.cdc.gov/phs/phs.asp?id=809&tid=158 |język = en}}</ref> i [[analizator gazu alfa-jonizujący|czujnikach dymu]] (w ilości ok. 0,0002 grama i o aktywności ok. 33 kBq)<ref name=":1" />. Jest także wygodnym źródłem [[promieniowanie gamma|promieniowania γ]] o energii 59,5 [[elektronowolt|keV]].

== Bezpieczeństwo ==
Dopuszczalna aktywność izotopu <sup>241</sup>Am w organizmie człowieka wynosi 18 [[Bekerel|kBq]], a [[Narząd krytyczny|narządami krytycznymi]] są [[Nerka|nerki]] i [[Kość|kości]]<ref>{{Cytuj książkę |autor = Ryszard Szepke |tytuł = 1000 słów o atomie i technice jądrowej |wydawca = Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej |rok = 1982 |isbn = 8311067236}}</ref>.

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
<references responsive>
* <ref name="CRC">{{CRC90|s='''4'''–46}}</ref>
<ref name="ET">{{Cytuj książkę |tytuł = Encyklopedia techniki. Energia jądrowa |inni= Jan Zienkiewicz (red.)|wydawca = Wydawnictwa Naukowo-Techniczne |miejsce = Warszawa |data = 1970 |strony = 16 |data dostępu = 2017-10-09}}</ref>
* <ref name="PubChem">{{PubChem|cid=23966|nazwa=Americium|data dostępu=}}</ref>
</references>

{{Pierwiastki chemiczne}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Pierwiastki radioaktywne]]