Tekst źródłowy strony (10) Hygiea

{{wyróżnienie|DA}}
{{Planetoida infobox
 |numer                      = 10
 |nazwa                      = Hygiea
 |ikona                      = Hygiea symbol (bold).svg{{!}}⯚
 |zdjęcie                    = SPHERE image of Hygiea.jpg
 |opis                       = Zdjęcie planetoidy wykonane przez [[Very Large Telescope]]
 |odkrywca                   = [[Annibale de Gasparis]]
 |dzień                      = 12 kwietnia
 |rok                        = 1849{{r|jpldata}}
 |występowanie               = [[Pas planetoid|pas główny]],<br />[[Rodzina planetoidy Hygiea|rodzina Hygiea]]
 |epoka                      = 2024-10-17
 |wielka_półoś               = 3,1413{{r|jpldata}}
 |mimośród                   = 0,1104{{r|jpldata}}
 |peryhelium                 = 2,7944{{r|jpldata}}
 |aphelium                   = 3,4883{{r|jpldata}}
 |długość węzła wstępującego = 283,1485{{r|jpldata}}
 |argument perycentrum       = 312,6300{{r|jpldata}}
 |anomalia średnia           = 145,9364{{r|jpldata}}
 |lat                        = 5
 |dni                        = 207
 |godzin                     = 9{{r|jpldata}}
 |prędkość                   = 16,75{{u|speed}}
 |nachylenie                 = 3,83{{r|jpldata}}
 |średnica                   = 530×407×370 ± 7 km{{r|Baer}}<br />[[średnia geometryczna|średnia]]: 407 ± 7{{r|jpldata}}
 |masa                       = (8,67 ± 0,15){{e|19}}{{r|Baer}}
 |gęstość                    = 2,6
 |okres_obrotu               = ok. 13,828{{r|jpldata}}
 |albedo                     = 0,0717{{r|jpldata}}
 |jasność                    = ok. 5,64{{r|jpldata}}
 |typ                        = [[planetoida klasy C|C]]{{r|jpldata}}
 |temperatura                = średnia ~164 K<br />maks. –26&nbsp;°C = 247{{r|Lim2005}}
 |satelity                   = prawdopodobnie<br />nie posiada
 |commons                    = Category:10 Hygiea
}}
'''(10) Hygiea''' – duża [[planetoida]] krążąca w [[Pas planetoid|pasie planetoid]] w [[Układ Słoneczny|Układzie Słonecznym]], czwarta pod względem objętości i masy w pasie głównym. Posiada nieco wydłużony kształt, wymiary 350–500&nbsp;km i masę szacowaną na 2,9% łącznej masy pasa planetoid{{r|iau-comm4.jpl.nasa}}; jest to największe ciało z klasy ciemnych [[Planetoida klasy C|planetoid typu C]] z węglistą powierzchnią.

Mimo swoich rozmiarów obserwowana z [[Ziemia|Ziemi]] Hygiea jest bardzo słabo świecącym obiektem. Jest to spowodowane ciemną barwą jej powierzchni i odległością od [[Słońce|Słońca]], większą niż średnia dla planetoid pasa głównego. Z tego powodu astronomowie zaobserwowali kilka mniejszych planetoid wcześniej, zanim 12 kwietnia 1849 Annibale de Gasparis odkrył Hygieę{{r|Moore}}. W większości [[Opozycja (astronomia)|opozycji]] Hygiea ma [[Obserwowana wielkość gwiazdowa|obserwowaną wielkość gwiazdową]] o 4{{magnitudo}} większą niż [[(4) Westa|Westa]] i jest widoczna przez [[teleskop optyczny]] o średnicy co najmniej 100&nbsp;mm. Jednak gdy opozycja przypada w [[peryhelium]] jej orbity, może być widoczna przez lornetkę 10×50.

== Odkrycie i nazwa ==
Hygieę odkrył [[Annibale de Gasparis]] 12 kwietnia 1849 roku w [[Neapol]]u w dzisiejszych [[Włochy|Włoszech]]{{r|pmid16586868}}. Była to pierwsza z dziewięciu odkrytych przez niego planetoid{{r|Gasparis}}. Dyrektor obserwatorium neapolitańskiego, [[Ernesto Capocci]], nazwał tę planetoidę ''Igea Borbonica'' („Hygieia [[Burbonowie|Burbonów]]”) na cześć dynastii panującej w [[Królestwo Obojga Sycylii|Królestwie Obojga Sycylii]], w którym znajdował się wówczas Neapol{{r|name}}.

Jednak już w 1852 [[John Russell Hind]] napisał{{r|name}}: {{Cytat
 |treść = jest powszechnie nazywana ''Hygeia'', niepotrzebny dodatek ‘Borbonica’ jest pomijany.
}}
Nazwa pochodzi od [[Higieja|Higiei]], [[mitologia grecka|greckiej bogini]] uosabiającej zdrowie, córki [[Asklepios]]a (rzymskiego Eskulapa){{r|Barucci}}. W dziewiętnastym wieku często spotykana była pisownia ''Hygeia'', na przykład w czasopiśmie ''[[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]]''{{r|1850MNRAS 10 162H Observations}}.

== Charakterystyka fizyczna ==
[[Plik:Moon and Asteroids 1 to 10.svg|mały|lewo|Rozmiary pierwszych 10 odkrytych planetoid w porównaniu z [[Księżyc]]em (w tle). Hygiea pierwsza z prawej.]]
[[Plik:Iau dozen.jpg|mały|lewo|Robocza propozycja definicji [[Planeta|planety]] z 2006 uwzględniała Hygieę jako kandydatkę na planetę{{r|IAU-draft2006}}]]
Na podstawie analizy spektralnej powierzchni Hygieę uważa się za zbudowaną z pierwotnej materii zawierającej proste związki [[węgiel (pierwiastek)|węgla]], podobnej w składzie do [[meteoryt]]ów z grupy [[chondryty węgliste|chondrytów węglistych]]. Na jej powierzchni wykryto minerały [[Hydraty|uwodnione]], co może wskazywać na obecność w przeszłości lodu wodnego, który był poddany wystarczającemu ogrzewaniu, aby się stopić{{r|Barucci}}. Prymitywny skład powierzchni wskazuje, że Hygiea nie uległa stopieniu we wczesnym okresie formowania się Układu Słonecznego{{r|Barucci}}, w przeciwieństwie do innych dużych [[planetozymal]]i, takich jak ten, z którego powstała [[(4) Westa]].

Jest to największe ciało [[Rodzina planetoidy Hygiea|rodziny planetoidy Hygiea]] i zawiera niemal całą masę (ponad 90%) tej rodziny. Jest to też największy obiekt wśród ciemnych [[planetoida klasy C|planetoid klasy C]], które dominują w zewnętrznym pasie planetoid, rozciągającym się poza [[Przerwy Kirkwooda|przerwą Kirkwooda]] leżącą 2,82 j.a. od Słońca. Hygiea wydaje się mieć kształt znacznie spłaszczonej [[Elipsoida obrotowa|elipsoidy obrotowej]], o średniej średnicy 444 ± 35&nbsp;km oraz stosunku osi 1,11{{r|Barucci}}. Wydłużenie to jest o wiele większe niż u innych obiektów z „wielkiej czwórki” planetoid z pasa głównego, którą stanowią oprócz Hygiei: [[(2) Pallas]], (4) Westa i [[planeta karłowata]] [[(1) Ceres|Ceres]]. Hygiea jest najmniejszą z tych czterech i, podobnie jak Ceres, ma stosunkowo niską gęstość{{r|Baer}}, co bardziej upodabnia ją do [[Księżyce lodowe|lodowych księżyców]] [[Jowisz]]a lub [[Saturn]]a niż [[planeta skalista|planet grupy ziemskiej]], czy też planetoid kamiennych.

Choć jest największym ciałem w swoim obszarze, ze względu na jej ciemną powierzchnię i odległość od Słońca większą niż średnia dla planetoid pasa głównego, przy obserwacjach z Ziemi Hygiea wydaje się bardzo słaba. Spośród pierwszych dwudziestu trzech odkrytych planetoid jest trzecia od końca pod względem jasności; tylko [[(13) Egeria]] i [[(17) Thetis]] mają większą średnią [[Obserwowana wielkość gwiazdowa|wielkość gwiazdową]] w opozycji{{r|brightestplanetoids}}. W większości opozycji Hygiea ma [[Wielkość gwiazdowa|magnitudo]] około 10,2{{r|brightestplanetoids}}, o około cztery wielkości więcej niż Westa, a jej obserwacja wymaga [[teleskop]]u o średnicy co najmniej 100&nbsp;mm{{r|telescope}}. Jednakże w opozycji przypadającej na peryhelium orbity planetoidy, Hygiea może być dużo jaśniejsza, osiągając wielkość gwiazdową nawet 8,6{{magnitudo}}{{r|MPC}}. To pozwala obserwować ją przez [[Lorneta|lornetkę]] 10×50{{r|LMBin}}.

Co najmniej 5 [[Okultacja|okultacji]] [[gwiazda|gwiazd]] przez Hygieę było obserwowanych przez astronomów{{r|lpi.usra-3008}}, ale wszystkie przez najwyżej kilku niezależnych obserwatorów, przez co uzyskano niewiele wiadomości o jej kształcie. Obserwacje przy użyciu [[Kosmiczny Teleskop Hubble’a|Kosmicznego Teleskopu Hubble’a]] wykluczyły obecność jakichkolwiek [[Księżyc planetoidy|orbitujących towarzyszy]] o średnicy większej niż 16&nbsp;km{{r|Storrs1999}}.

W publikacji w ''Nature Astronomy'' z 2019 r. zespół astronomów przedstawił badania, z których wynika, że Hygiea jest niemal idealnie sferyczna, co pozwalałoby zakwalifikować ją do kategorii planet karłowatych<ref>{{Cytuj |autor = Piotr Cieśliński |tytuł = Hygiea jest kolejną planetą karłowatą w Układzie Słonecznym? Miała potworną katastrofę, ale się odrodziła |data = 2019-10-29 |data dostępu = 2019-10-29 |opublikowany = wyborcza.pl |url = http://wyborcza.pl/7,75400,25356863,hygiea-jest-kolejna-planeta-karlowata-w-ukladzie-slonecznym.html?disableRedirects=true}}</ref>.

== Orbita i obrót ==
[[Plik:Hygeia.GIF|mały|lewo|300px|Ruch orbitalny Hygiei względem Jowisza w obracającym się układzie odniesienia; Jowisz zatacza w nim małą fioletową pętlę (u góry po prawej)]]
[[Plik:AnimatedOrbitOf10Hygiea.gif|mały|Orbita Hygiei (animowana) w porównaniu z orbitami [[Planeta wewnętrzna|planet wewnętrznych]] i Jowisza]]
Właściwości Hygiei są najsłabiej poznane spośród obiektów „wielkiej czwórki” pasa planetoid. Jej orbita przebiega znacznie bliżej płaszczyzny [[Ekliptyka|ekliptyki]] niż Ceres, Pallas lub [[(704) Interamnia|Interamnii]]{{r|Barucci}}, ale jest bardziej eliptyczna niż w przypadku Ceres lub Westy, z [[Ekscentryczność (fizyka)|mimośrodem]] około 12%{{r|jpldata}}. Jej [[peryhelium]] ma bardzo podobną [[układ ekliptyczny|długość ekliptyczną]] do peryhelium Westy i podobną do peryhelium Ceres, ale jej [[Węzeł (astronomia)|węzły wstępujący i zstępujący]] są położone odwrotnie niż dla tych obiektów{{r|jpldata|jplVesta|C-close}}. Choć jej peryhelium jest bardzo blisko średnich odległości Ceres i Pallas, kolizja Hygiei i jej większych towarzyszek jest niemożliwa, ponieważ przy równej odległości od Słońca są zawsze po przeciwnych stronach ekliptyki. W 2056 r. Hygiea zbliży się na odległość 0,026 j.a. od Ceres{{r|C-close}}, a następnie w 2063 przejdzie w odległości 0,020 j.a. od Pallas{{r|P-close}}. W [[aphelium]] Hygiea dociera do zewnętrznego skraju pasa planetoid, osiągając peryhelia planetoid z [[Rodzina planetoidy Hilda|rodziny Hildy]], które krążą w [[Rezonans orbitalny|rezonansie 3:2]] z Jowiszem{{r|Hildas}}. Wpływ przyciągania Hygiei jest uwzględniany przez [[Minor Planet Center]] przy obliczeniu [[perturbacja|perturbacji]] orbit mniejszych ciał{{r|Perturbing}}.

Hygiea rotuje wolno – na jeden obrót potrzebuje 13,828 godzin{{r|jpldata}}, podczas gdy dla dużych planetoid typowe są wartości od 6 do 12 godzin. Jej kierunek obrotu jest w chwili obecnej niepewny ze względu na dwojaką możliwość interpretacji krzywej blasku, którą utrudnia długi okres obrotu: w ciągu pojedynczych nocy teleskop w najlepszym razie zaobserwuje tylko część pełnego obrotu; uważa się, że obrót może być [[ruch wsteczny|wsteczny]]{{r|Barucci}}. Analiza krzywej blasku wskazuje, że biegun obrotu Hygiei wskazuje kierunek o [[Układ ekliptyczny|współrzędnych ekliptycznych]] (β, λ) = (30°, 115°) lub (30°, 300°) z niepewnością 10°{{r|Kaasalainen2002}}. W obu przypadkach oznacza to [[Inklinacja|nachylenie osi]] około 60°.
{{clear|left}}

== Zobacz też ==
* [[lista planetoid 1–1000]]
* [[lista ponumerowanych planetoid]]

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="speed">Średnia prędkość w ruchu orbitalnym to iloraz długości orbity przez okres obiegu: <math>v=4a E(e)/T,</math> gdzie <math>E(e)</math> to zupełna [[Całki eliptyczne|całka eliptyczna drugiego rodzaju]] (w innej konwencji zapisu argumentem jest kwadrat mimośrodu, nie zmienia to jednak postaci funkcji).</ref>
}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="1850MNRAS 10 162H Observations">{{cytuj pismo |autor = Hartnup, J |tytuł = Observations of Hygeia |czasopismo = Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |bibcode = 1850MNRAS..10..162H |wolumin = 10 |strony = 162 |data = czerwiec 1850 |doi = 10.1093/mnras/10.10.162}}</ref>
<ref name="Baer">{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20190131185145/http://home.earthlink.net:80/~jimbaer1/astmass.txt |tytuł = Recent planetoid Mass Determinations |autor = Jim Baer |data = 2010-12-12 |data dostępu = 2014-07-17}}</ref>
<ref name="Barucci">{{cytuj pismo |autor = Barucci, M |tytuł = 10 Hygiea: ISO Infrared Observations |czasopismo = Icarus |doi = 10.1006/icar.2001.6775 |rok = 2002 |wolumin = 156 |wydanie = 1 |strony = 202 |bibcode = 2002Icar..156..202B}}</ref>
<ref name="brightestplanetoids">{{cytuj pismo |autor = Moh’d Odeh |tytuł = The Brightest planetoids |url = http://jas.org.jo/index.php/en/subjects/articles/97-the-brightest-asteroids |czasopismo = The Jordanian Astronomical Society |archiwum = http://web.archive.org/web/20080511115437/http://www.jas.org.jo/ast.html |zarchiwizowano = 2008-05-11 |data dostępu = 2015-11-13}}</ref>
<ref name="C-close">{{JPL|1|(1) Ceres}}</ref>
<ref name="Gasparis">{{Cytuj pismo |nazwisko = Longo |imię = Giuseppe |tytuł = Annibale de Gasparis |url = http://people.na.infn.it/~longo/assets/lavori/Divulgazione_storia/degasparis.pdf |czasopismo = Giornale di Astronomia |język = it |rok = 2001 |wydawca = Observatorio Astronomico de Capodimonte |miejsce = Neapol |archiwum = http://web.archive.org/web/20120307005538/http://people.na.infn.it/~longo/assets/lavori/Divulgazione_storia/degasparis.pdf |zarchiwizowano = 2012-03-07 |data dostępu = 2014-09-06}}</ref>
<ref name="Hildas">{{cytuj stronę |url = http://www.gao.spb.ru/personal/neo/eng/general/data/hil-a.pdf |tytuł = Some Peculiarities in the Hildas’ Motion |autor = L’vov V.N., Smekhacheva R.I., Smirnov S.S., Tsekmejster S.D |opublikowany = Central (Pulkovo) Astronomical Observatory of Russian Academy of Sciences |data dostępu = 2014-07-18}}</ref>
<ref name="iau-comm4.jpl.nasa">(Masa planetoidy (10) Hygiea = 0.445) / ([https://web.archive.org/web/20120907164956/http://iau-comm4.jpl.nasa.gov/EPM2004.pdf „Masa pasa planetoid”] = 15) = 0,0296.</ref>
<ref name="IAU-draft2006">{{cytuj stronę |url = http://astro.cas.cz/nuncius/nsiii_03.pdf |tytuł = The Path to Defining Planets |autor = O. Gingerich |praca = Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics and IAU EC Planet Definition Committee chair |rok = 2006 |archiwum = https://web.archive.org/web/20070306093519/http://astro.cas.cz/nuncius/nsiii_03.pdf |zarchiwizowano = 2007-03-06 |data dostępu = 2014-07-18}}</ref>
<ref name="jpldata">{{JPL|10}} [dostęp 2024-12-29]</ref>
<ref name="jplVesta">{{JPL|4|(4) Westa}}</ref>
<ref name="Kaasalainen2002">{{cytuj pismo |autor = M. Kaasalainen |tytuł = Models of Twenty planetoids from Photometric Data |url = http://www.rni.helsinki.fi/~mjk/IcarPIII.pdf |czasopismo = Icarus |wolumin = 159 |wydanie = 2 |strony = 369 |rok = 2002 |doi = 10.1006/icar.2002.6907 |bibcode = 2002Icar..159..369K |data dostępu = 2014-07-18}}</ref>
<ref name="Lim2005">{{cytuj pismo |autor = L.F. Lim |tytuł = Thermal infrared (8–13 µm) spectra of 29 planetoids: the Cornell Mid-Infrared planetoid Spectroscopy (MIDAS) Survey |czasopismo = Icarus |wolumin = 173 |wydanie = 2 |strony = 385 |rok = 2005 |doi = 10.1016/j.icarus.2004.08.005 |nazwisko2 = McConnochie |imię2 = T. |nazwisko3 = Bell III |imię3 = J. |nazwisko4 = Hayward |imię4 = T. |bibcode = 2005Icar..173..385L}}</ref>
<ref name="lpi.usra-3008">{{cytuj stronę |url = https://books.google.pl/books?hl=pl&lr=&id=JwHTyO6IHh8C&oi=fnd&pg=PA103&dq=Asteroid+Masses+and+Densities.+James+L.+Hilton&ots=AJ58SeqU8M&sig=ucMX6OzK8MEiIhjS9rMtzj45U1g&redir_esc=y#v=onepage&q=Asteroid%20Masses%20and%20Densities.%20James%20L.%20Hilton&f=false |tytuł = Asteroid Masses and Densities |autor = James L. Hilton |praca = U.S. Naval Observatory |opublikowany = Lunar and Planetar Institute |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2015-11-13}}</ref>
<ref name="LMBin">{{Cytuj stronę |url = http://www.cloudynights.com/documents/limiting.pdf |tytuł = Limiting Magnitude in Binoculars |autor = Ed Zarenski |opublikowany = Cloudy Nights Telescope Reviews |rok = 2004 |data dostępu = 2014-09-05}}</ref>
<ref name="Moore">{{Cytuj książkę |nazwisko = Moore |imię = Patrick |nazwisko2 = Rees |imię2 = Robin |tytuł = Patrick Moore’s Data Book of Astronomy |wydawca = Cambridge University Press |wydanie = 2 |data = 2011 |strony = 576 |isbn = 1139495224}}</ref>
<ref name="MPC">{{cytuj stronę |url = http://www.minorplanetcenter.net/db_search/show_object?object_id=hygiea&commit=Show |tytuł = (10) Hygiea = A900 GA |data = 2014-03-04 |praca = [[Minor Planet Center]] |opublikowany = [[Międzynarodowa Unia Astronomiczna]] |data dostępu = 2014-09-05}}</ref>
<ref name="name">{{cytuj książkę |autor = John Russell Hind |tytuł = The Solar System: Descriptive Treatise Upon the Sun, Moon, and Planets, Including an Account of All the Recent Discoveries |url = https://archive.org/details/cu31924031323714 |strony = [https://archive.org/details/cu31924031323714/page/n133 126] |rok = 1852 |wydawca = G.P. Putnam}}</ref>
<ref name="P-close">{{JPL|2|(2) Pallas}}</ref>
<ref name="Perturbing">{{cytuj stronę |url = http://www.minorplanetcenter.net/iau/info/Perturbers.html |tytuł = Perturbing Bodies |opublikowany = [[Minor Planet Center]] |data dostępu = 2014-07-18}}</ref>
<ref name="pmid16586868">{{cytuj pismo |autor = A.O. Leuschner |tytuł = Comparison of Theory with Observation for the Minor planets 10 Hygiea and 175 Andromache with Respect to Perturbations by Jupiter |czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |wolumin = 8 |wydanie = 7 |data = 1922-07-15 |strony = 170–173 |wydawca = National Academy of Sciences |doi = 10.1073/pnas.8.7.170 |pmid = 16586868 |pmc = 1085085 |bibcode = 1922PNAS....8..170L}}</ref>
<ref name="Storrs1999">{{cytuj pismo |autor = A. Storrs |tytuł = Imaging Observations of planetoids with Hubble Space Telescope |czasopismo = Icarus |wolumin = 137 |wydanie = 2 |strony = 260 |rok = 1999 |doi = 10.1006/icar.1999.6047 |bibcode = 1999Icar..137..260S}}</ref>
<ref name="telescope">{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20110726123615/http://www.allaboutastro.com/Articlepages/whatcanisee.html |tytuł = What Can I See Through My Scope? |rok = 2004 |opublikowany = Ballauer Observatory |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2015-11-13}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{JPL|10}}
* {{MPC|10}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{JPLorb|10}}

{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Hygiea}}
[[Kategoria:Nazwane planetoidy]]
[[Kategoria:Planetoidy klasy C]]
[[Kategoria:Planetoidy pasa głównego]]
[[Kategoria:Obiekty astronomiczne odkryte w 1849]]