Szczeciniec większy
Szablon:Wyróżnienie Szablon:Zwierzę infobox Szczeciniec większySzablon:R dawn. szczeciniecSzablon:R (Thryonomys swinderianus) – gatunek afrykańskiego gryzonia z rodziny szczecińcowatych (Thryonomyidae) z rodzaju szczeciniec (Thryonomys)Szablon:R. Jest drugim pod względem wielkości po jeżozwierzu afrykańskim gryzoniem żyjącym współcześnie w AfryceSzablon:R. W wielu krajach Afryki Środkowej prowadzi się jego intensywną hodowlę ukierunkowaną na produkcję mięsa, promowaną przez wiele rządówSzablon:R i instytucji międzynarodowych – między innymi przez FAO – jako zapewniającą źródło wysokobiałkowej żywności dla ubogich państw afrykańskichSzablon:R.
Systematyka
Szczeciniec większy należy do parworzędu Phiomorpha – afrykańskiego odpowiednika taksonu Caviomorpha grupującego południowoamerykańskie gryzonie infrarzędu jeżozwierzokształtne (Hystricognathi)Szablon:R. Do rodzaju szczeciniec (Thryonomys) należy także szczeciniec mniejszy (Thryonomys gregorianus)Szablon:R.
Nazewnictwo
Nazewnictwo łacińskie
Nazwa rodzajowa Thryonomys pochodzi od greckich słów: thryon (Θρύον) oznaczającego trzcinę oraz mys (μυς) znaczącego „mysz” i jest prawdopodobnie aluzją do życia wśród trzcin[1]. W literaturze spotykana jest także synonimiczna nazwa gatunku – Aulacodus swinderianus.
Nazewnictwo narodowe
W anglojęzycznych krajach Afryki funkcjonują nazwy: Marsh cane ratSzablon:R, Great cane rat, Greater cane rat, Grasscutter lub Cutting grassSzablon:R. Dwie ostatnie nawiązują do specyficznego sposobu odgryzania łodyg i wyjadania tylko najsmaczniejszych części. Pozostałe fragmenty roślin zostają na ziemi niczym po skoszeniu kosiarkąSzablon:R. Inna nazwa: Reed-ratSzablon:R nawiązuje do żerowania w trzcinach (ang. reed = trzcina). We francuskojęzycznych krajach Afryki używa się określenia Le grand aulacodeSzablon:R.
W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi nadano polską nazwę szczeciniec większy, rezerwując nazwę szczeciniec dla rodzaju tych gryzoniSzablon:R.
Morfologia
Szczeciniec większy jest gryzoniem o masywnej sylwetce. Długość ciała wynosi 40–60 cm, zaś samego ogona: 20–25 cmSzablon:R. Inne źródłaSzablon:R podają wymiary ciała 25–70 cm (średnio 48 cm).
Przy mocnej budowie ciała głowa jest stosunkowo mała. Nos jest owalnySzablon:R. Uszy są małe, krótkie i szerokie. Pokrywa je w całości sierść. Szorstka sierść tułowia ma barwę żółto-brązową przechodzącą szaro-brązową. Pysk, podbródek i gardło są zazwyczaj białe. Niżej w kierunku brzucha sierść przechodzi w brąz nakrapiany białym kolorem. Drogą mutacji genetycznych otrzymano osobniki o jednolitych barwach: czarnej, pomarańczowo-beżowej czy białejSzablon:R. Skóra szczecińca większego jest biała, delikatna, podatna na uszkodzenia, lecz łatwo się gojąca. Ciemnobrązowy ogon zwęża się ku końcowi, pokrywa go krótka szczeciniasta sierść. Przy łapaniu zwierzęcia za ogon łatwo go urwać, jest on kruchy. U dorosłych osobników obszary genitalne mają kolor pomarańczowy. Łapy są mocne, stopy wypłaszczone. Przednie, nieco mniejsze od tylnych, mają dobrze ukształtowane trzy środkowe palce. Pierwszy i piąty są zredukowaneSzablon:R. Tylne łapy są wyposażone w cztery mocne palce, zaś piąty jest mały. Pazury są mocne, prosteSzablon:R.
W zależności od badanej populacji podaje się różne przeciętne przedziały masy dorosłych osobników: od 4300 g do 6832 gSzablon:R (według van der MerveSzablon:R 3,4–6,5 kg). Przeciętna waga samic wynosi 3 kg, a samców 4,5 kgSzablon:R, a maksymalna waga samców może dochodzić do 10 kgSzablon:R. OparaSzablon:R określa maksymalną masę samców na 12 kg.
| wymiary | samce | samice |
|---|---|---|
| Długość ciała w mm | 670–792 | 654–670 |
| Długość ogona w mm | 180–192 | 165–195 |
| Waga w kg | 5–6,5 | 3,4–3,8 |
Szczeciniec większy rodzi się z czterema siekaczamiSzablon:R, których nie wymienia w czasie dojrzewania. Zęby są w kolorze żółtym lub pomarańczowym. Jak u wszystkich gryzoni, siekacze rosną przez całe życieSzablon:R, co powoduje konieczność ciągłego ich ścierania. Uzębienie jest uznawane za raczej krucheSzablon:R. Wzór zębowy: Szablon:R, lub jak podają inne źródłaSzablon:R:
W celu rozróżniania płci osobników hodowcy najczęściej porównują długość ciała lub wielkość czaszkiSzablon:R, lub odległość między zewnętrznymi narządami płciowymi a odbytemSzablon:R. Odległość u nowo narodzonych samców wynosi 10 mm, a u samic poniżej 5 mm. U dorosłych osobników: samce 38 mm, a samice 12 mmSzablon:R. Inne źródłaSzablon:R podają nieco inne wymiary – samce 20–30 mm, samice 7 mm – ale zasada pozostaje potwierdzona. Charakterystyczną cechą samców jest ciemnobrązowe wybarwienie dookoła strefy genitalnejSzablon:R. Hodowcy rozróżniają płeć także po charakterystycznych dźwiękach wydawanych przez osobniki obu płci. Sutki samic, rozmieszczone w rzędach po 3 sztuki po bokach, ujawniają się w okolicy terminu poroduSzablon:R.
Tryb życia
Na wolności T. swinderianus prowadzi nocny tryb życiaSzablon:R. Dobrze biega, co pozwala mu na szybką ucieczkę w czasie zagrożenia, potrafi także pływać. Nie skacze na wysokość większą niż 1 metrSzablon:R.
Cykl życiowy
Dojrzałość płciową samice osiągają w wieku 5 miesięcy, zaś samce w wieku 6 miesięcySzablon:R. Cykl jajeczkowania u samic nie jest dokładnie udokumentowany – wiadomo tylko, że trwa przeciętnie przez 6,62 dnia. ZoolodzySzablon:R zaznaczają, że owulacja u T. swinderianus ma charakter spontaniczny – jak u pozostałych jeżozwierzowców (Hystricomorpha) i jest indukowana obecnością samcaSzablon:R. Samica może rodzić przez cały rok, a aktywność seksualna oraz cykl są zmienne. Samica rodzi po raz pierwszy po osiągnięciu wieku 12–18 miesięcySzablon:R. Najkrótsza odnotowana ciąża trwała 148 dni, a najdłuższa 170 dniSzablon:R, więc możliwe jest zajście przez samicę w ciążę dwukrotnie w ciągu roku. W badanej populacjiSzablon:R odnotowano liczniejsze porody w okresach styczeń-marzec oraz lipiec-sierpień.
Przez ostatnie 3 dni przed porodem samica chodzi tylko na tylnych łapachSzablon:R. W takiej pozycji dokonuje się także poród. Trwa on około 40–57 minut. Czekając na pojawienie się kolejnego dziecka, samica zjada łożysko. Zwykle rodzi 2–6 młodychSzablon:R (przeciętnie 4Szablon:R), choć stwierdzono także liczniejsze mioty – w przedziale 6–8 sztuk. Młode bezpośrednio po urodzeniu podążają za matkąSzablon:R. Są pokryte futrem, mają otwarte oczy i ważą 70–130 g. Pod opieką matki pozostają przez pierwszy miesiąc życia. Po 5 miesiącach życia osiągają wagę około 1 kg.
Długość życia
Przeciętna długość życia szczecińca większego w niewoli wynosi 7–9 lat. Maksymalnie 12 latSzablon:R. Niektóre źródła podają krótszy okres – 4 lataSzablon:R.
Struktura społeczna
Są z natury samotnikami, choć w okresach rozrodu, które często przypadają na porę deszczową, łączą się w niewielkie grupySzablon:R. Na wolności w tym okresie stado składa się zazwyczaj z samca i dwóch lub trzech samicSzablon:R. Grupa liczy zazwyczaj do dwunastu osobnikówSzablon:R. W okresach suchych samce oddzielają się od stada i wiodą samotniczy tryb życiaSzablon:R.
Komunikacja
Szczecińce większe komunikują się między sobą za pomocą rozbudowanego systemu dźwięków. Badacze wyodrębnili pięć kategorii dźwięków głosowych, a także dźwięk tupania tylnymi łapami i zgrzytania zębami. Niektóre z sygnałów są stosowane przez te gryzonie dość powszechnie w zróżnicowanych sytuacjach, ale część z nich łatwo skojarzyć z konkretnymi zachowaniami. Między innymi piski wydawane przez samice w kierunku swych dzieci wyrażają troskę o bezpieczeństwo i przywołują młode do powrotu z oddalenia. Inne dźwięki są używane przez młode w wieku od jednego do kilku tygodni życia, te gdy się zgubią i wzywają pomocy w odnalezieniu drogi. Jeszcze inne dźwięki są wydawane przez dominujące samce w celu odstraszenia rywala lub wrogaSzablon:R.
W sytuacji zagrożenia T. swinderianus podnosi alarm charakterystycznym gwizdem i tupotem tylnymi łapami. Na ten znak stado ucieka, by powrócić po chwili w celu sprawdzenia, czy zagrożenie minęłoSzablon:R. Zgrzytanie zębami nie ma pierwotnej roli komunikacyjnej, ale jest związane z żerowaniem. Pełni wtórną funkcję jako znak, który pozwala na zsynchronizowanie pory jedzenia w stadzie. Wydawane odgłosy pozwalają także na lokalizowanie się wzajemnie zwierząt podczas nocnej aktywnościSzablon:R.
Drugim istotnym zmysłem pomagającym szczecińcom większym w komunikacji jest dobrze rozwinięty węchSzablon:R.
Rozmieszczenie geograficzne
Gatunek pospolicie występuje w Afryce na południe od Sahary. Zestawienie informacji o rozmieszczeniu geograficznym ma wiele białych plam. Wynika to z braku udokumentowanych opisów występowania. Potwierdzone informacje mówią o zamieszkiwaniu gatunku od Senegalu, Gambii, Gwinei przez północne tereny Konga, południe Sudanu oraz we wschodniej Afryce: Uganda i Kenia, południe Tanzanii, Zambia, Malawi, Zimbabwe południowy Mozambik, po południowo-wschodnie krańce Afryki PołudniowejSzablon:R.
Ślady kopalne występowania Thryonomys
Przodkowie gatunków rodzaju Thryonomys mieszkali w rejonie środkowej Sahary w epoce plejstocenuSzablon:R. Poszczególni badacze wskazywali na różne lokalizacje i nazwy: Alfred Romer i Paul Nesbitt pisali o śladach T. logani znalezionych około 800 km od rzeki NigerSzablon:R, a Dorothy Bate opisywała ślady T. arkelli odnalezione w SudanieSzablon:R. Brakuje jednak badań, czy byli to bezpośredni przodkowie T. swinderianus, czy też gatunki spokrewnione.
Ekologia
T. swinderianus jest roślinożercą o szerokim spektrum składników wyżywienia. Motorem trawienia jest fermentacja bakteryjna w kątnicySzablon:R. Podstawowym elementem diety są trawy o wysokiej zawartości włóknaSzablon:R, zasobne w wilgoć i węglowodanySzablon:R. Zwierzę żywi się liśmi i korą, toleruje glikozydy zawarte w zielonej kukurydzy, sorgo i maniokuSzablon:R. Gryzoń chętnie zjada opadłe owoce, orzechySzablon:R. Szczeciniec większy żeruje w sposób selektywny. Łodygi wybranych traw ścina siekaczami w taki sposób, by zjeść tylko interesujące go smakowite części. Resztę łodygi pozostawia na ziemiSzablon:R. Kiedy jednak zachodzi konieczność, potrafi dość szybko zaadaptować się do zmienionej diety. T. swinderianus wykazuje także skłonność do koprofagiiSzablon:R. Kanibalizm jest przez badaczy wykluczanySzablon:R.
Zazwyczaj w skład menu wchodząSzablon:R: maniok jadalny, Megathyrsus maximus, Pennisetum purpureum, Heteropogon contortus, banan zwyczajny, kukurydza zwyczajna, orzech ziemny, łzawnica ogrodowa (Coix lacryma – jobi), Centrosema pubescens, Euphorbia heterophylla, Ficus exasperata, wilec ziemniaczany, Eynodon nlemfuensis, cukrowiec lekarski, olejowiec gwinejski, pochrzyn, mango indyjskie, ananas jadalny, kaczany, otręby, chleb, odpady kuchenneSzablon:R.
Mięso T. swinderianus należy do jednych z najbardziej poszukiwanych i najdroższych w zachodniej AfryceSzablon:R. Jest dla miejscowej ludności cennym źródłem białkaSzablon:R.
Pasożyty
Na T. swinderianus pasożytują: nicienie Paralibyostrongylus hebrenicutusSzablon:R, Paralibyostrongylus vondevei, Longistriata spira, Trachypharynx natalensis oraz przedstawiciele rodzajów: Ascaris i Trichuris, przywra krwiSzablon:R, tasiemce z rodzaju TaeniaSzablon:R oraz Furhmanella transvaalensis, Raillietina mahoneSzablon:R, a także kleszcze z rodzajów: Dermocentor, Rhipicephalus (m.in. Rhipicephalus simpsoni), Haemaphysalis (Haemaphysalis permata), Ixodes (m.in. Ixodes aulacodi)Szablon:R.
Siedlisko
Gryzonie te żyją na podmokłych, trawiastych terenach. Lubią lasy sawannySzablon:R, bagna i brzegi rzekSzablon:R. Czasami zamieszkują pola uprawne i zjadają plony. Szczecińce większe nie budują norSzablon:R, ale chętnie zamieszkują w gotowych, wykopanych przez inne gatunki ziemnych schronieniachSzablon:R. Niektórzy badacze twierdzą jednak, że T.swinderianus także kopie własne schronienia, a zajmowanie cudzych nor jest okazjonalneSzablon:R.
Hodowla
W Afryce powstaje coraz więcej farm hodujących szczecińce większeSzablon:R. Intensywna produkcja jest prowadzona między innymi w Beninie, Togo, Kamerunie, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Gabonie, Ghanie, Nigerii, Senegalu i Demokratycznej Republice Konga. Powodem są walory smakowe mięsa, niskie koszty i łatwość założenia hodowliSzablon:R oraz duża jej opłacalność. Hodowle są prowadzone na terenach wiejskich i podmiejskich. Ze względu na fakt, że Thryonomys swinderianus nie ma instynktu kopania w ziemi, hodowla jest możliwa nie tylko w klatkach, ale także na otwartej przestrzeni ogrodzonej murem z glinySzablon:R. W takich hodowlach możliwe jest utrzymywanie samców i samic we wspólnej przestrzeni.
Hodowla szczecińców większych spotyka się z zachętą rządów poszczególnych państw afrykańskich, które upatrują w niej jeden ze sposobów zapewnienia wyżywienia lokalnej ludnościSzablon:R. Według danych z 2010 roku rocznie na rynek lokalny Afryki Subsaharyjskiej trafia ponad 73 tony mięsa tych zwierząt, pochodzącego z uboju ponad 15 000 sztukSzablon:R. Mięso szczecińców większych może zdominować lokalny handel mięsny. Jest ono delikatne, zawiera dużo białka i mniej tłuszczuSzablon:R niż wołowina, baranina, a nawet koźlęcina.
T. swinderianus jest także hodowany w laboratoriach dla celów badawczychSzablon:R.
Zagrożenia i ochrona
Populacja szczecińców większych jest dość intensywnie przetrzebianaSzablon:R – głównie ze względu na poszukiwane mięso, ale także jako szkodniki niszczące uprawy, w tym szczególnie trzciny cukrowejSzablon:R. Dużym zagrożeniem dla gatunku są także wielkie pożary buszuSzablon:R.