Tekst źródłowy strony Zęby

{{Inne znaczenia|anatomii|[[Zęby (herb szlachecki)|herb szlachecki o tej nazwie]]}}
[[Plik:Hippo skull.jpg|thumb|250px|Czaszka hipopotama z widocznym uzębieniem]]
[[Plik:Impacted wisdom teeth.jpg|mały|ludzkie zęby]]
'''Zęby''' ([[Łacina|łac.]] ''dentes'') – złożone, twarde [[narząd]]y występujące u większości [[Kręgowce|kręgowców]], z wyjątkiem współczesnych [[Ptaki|ptaków]], [[Żółwie|żółwi]], ropuch oraz niektórych ssaków. Stanowią element [[Układ pokarmowy|układu trawienia]]. Znajdują się w [[jama ustna|jamie ustnej]]. Służą do chwytania i zabijania ofiary oraz rozdrabniania pożywienia, a ponadto u wielu gatunków zwierząt również do obrony, przenoszenia młodych, czyszczenia futra (usuwania pasożytów skórnych). Zęby są zróżnicowane pod względem budowy, kształtu, liczby oraz pełnionych funkcji. Nauka zajmująca się budową, rozwojem, fizjologią i patologią zębów to [[odontologia]]. [[Odontogeneza]] jest procesem rozwoju zębów<ref>{{cytuj książkę|autor=redaktor naczelny Zdzisław Otałęga|tytuł=Encyklopedia biologiczna tom VII Mo-Oś|wydawca=OPRES|miejsce=Kraków|rok=1999|strony = 282-283|isbn=83-85909-46-X}}</ref><ref name="Otałęga136">{{cytuj książkę|autor=redaktor naczelny Zdzisław Otałęga|tytuł=Encyklopedia biologiczna tom XIII Ws-Ż|wydawca=OPRES|miejsce=Kraków|rok=1999|strony = 136-137|isbn=83-85909-62-1}}</ref>. Zespół wszystkich zębów występujących u jednego osobnika nazywany jest uzębieniem.
{{Wikicytaty|o zębach}}
{{Wikisłownik|ząb}}
{{osobny artykuł|uzębienie}}

== Ryby ==
{{Galeria
|Nazwa=Zęby ryb
|wielkość=250
|pozycja=right
|Plik:Tanche-tautogue-dents.jpg|
|Plik:Megalodon tooth ruler.jpg|
|Plik:Maraiche (dents).jpg|Zęby [[Żarłacz śledziowy|żarłacza śledziowego]]|
}}

[[Kręgouste]] mają zęby rogowe. U [[Ryby chrzęstnoszkieletowe|ryb chrzęstnoszkieletowych]] pochodzą od [[Łuski (ryby)|łusek plakoidalnych]]. Roślinożerne nie posiadają zębów. Drapieżne mają zęby na szczękach i na podniebieniu w postaci ostrych, stożkowych, o piłowatych krawędziach<ref name="Otałęga136"/>, pochylonych doogonowo tworów. Niekiedy połączone są z kością więzadłami<ref name="Otałęga136"/>. Mogą występować w postaci płaskich płytek jeśli ryba żywi się [[skorupiaki|skorupiakami]] lub [[mięczaki|mięczakami]]<ref name="Otałęga136"/>. U [[Karpiokształtne|karpiokształtnych]] występują [[zęby gardłowe]]. Jedynym [[rodzaj (biologia)|rodzajem]] ryb, u których wykształciły się [[zęby jadowe]] jest ''[[Meiacanthus]]''. U [[dwudyszne|dwudysznych]] zrastają się w płyty<ref name="Otałęga136"/>. [[Polifiodontyzm]] występuje powszechnie<ref name="Otałęga136"/>.

== Płazy ==
Rogowe ząbki występujące u [[Kijanka|kijanek]] otaczają otwór gębowy. Służą do ścierania pokarmu roślinnego. U dorosłych zęby w postaci niewielkich, stożkowatych<ref name="Otałęga136"/> wyrostków przyrośnięte do [[Szczęka|kości szczękowych]] i międzyszczękowych oraz na podniebieniu do [[Lemiesz|kości lemieszowych]]. Na [[Żuchwa|żuchwie]] płazów brak zębów. [[Ropuchowate|Ropuchy]] wcale nie posiadają zębów<ref name="Otałęga136"/>. [[Polifiodontyzm]] występuje powszechnie<ref name="Otałęga136"/>.
== Gady ==
{{Galeria
|Nazwa=Zęby gadów
|wielkość=250
|pozycja=right
|Plik:Gecko-gueule.jpg|
|Plik:Carcharodontosaurus saharicus DentIII.jpg|ząb [[karcharodontozaur]]a (Carcharodontosaurus saharicus)|
}}

{{fakt|Ostre, liczne|data=2011-04}}, stożkowate<ref name="Otałęga136"/>, [[homodontyzm|homodontyczne]], [[Polifiodontyzm|polifiodontyczne]]<ref name="Otałęga136"/>. Mogą być osadzone na wszystkie trzy sposoby: [[akrodontyzm]], [[pleurodontyzm]], [[tekodontyzm]] (u [[krokodyle|krokodyli]])<ref name="Otałęga136"/>. Żółwie zamiast zębów mają listwy rogowe na szczęce i żuchwie<ref name="Otałęga136"/>. U [[Węże|węży]] wykształciły się specyficzne [[ząb jadowy|zęby jadowe]]<ref name="Otałęga136"/>. 
== Ptaki ==
Współczesne ptaki nie mają zębów. Do rozdrabniania pokarmu służy im [[Dziób (zoologia)|dziób]].
== Ssaki ==
{{Galeria
|Nazwa=Zęby ssaków
|wielkość=250
|pozycja=right
|Plik:Hirscheber1a.jpg|
|Plik:Castor dents-haye.jpg|
|Plik:Chinchilla-teeth.JPG|
|Plik:Close up - chimpanzee teeth.png|

}}
Po raz pierwszy ewolucyjnie [[polifiodontyzm]] (który wyjątkowo obserwujemy u [[Manatowate|manatów]]<ref>[http://www.eko.uj.edu.pl/gbk/pl/bl/biol_low.doc Dokument tekstowy ze strony Uniwersytetu Jagiellońskiego]</ref> i częściowo u [[mamut]]ów<ref>[http://www.kwbbelchatow.bot.pl/index.php?dzid=152&did=1655], 6 generacji zębów policzkowych</ref>) zostaje zastąpiony przez [[difiodontyzm]] lub rzadziej występujący [[monofiodontyzm]] (u [[Zębowce|zębowców]]<ref name="Otałęga136"/>). [[Tekodontyzm]] jest powszechny. Zwykle występuje [[heterodontyzm]] (poza [[szczerbaki|szczerbakami]] i [[walenie|waleniami]]). Zęby niektórych gatunków ulegają znacznym przekształceniom:
* u [[Drapieżne|drapieżnych]] – [[łamacz]]e<ref name="Otałęga136"/>
* u [[Słoniowate|słoni]] – [[siekacz|ciosy]]
* u [[narwal]]a – pojedynczy cios (siekacz) dorastający do 2 m występuje u samców<ref name="Otałęga136"/>
* u [[dzik]]a – [[szable (kły dzika)|szable (żuchwa)]] i [[Fajki (kły dzika)|fajki (szczęka)]]
* u [[mors]]a – [[kieł|kły]] znacznych rozmiarów

Niektóre ssaki nie mają zębów. Należą tu: [[stekowce]], [[mrówkojady]] oraz [[fiszbinowce]]<ref name="Otałęga136"/>.

Rozmieszczenie i stosunki ilościowe zębów w uzębieniu są cechą danego [[takson]]u. Do jej zapisu używa się tzw. [[wzór zębowy|wzoru zębowego]].
=== Budowa ===
==== Histologia ====
Ząb ssaków zbudowany jest z kolejnych warstw tkanek:
* [[Szkliwo (anatomia)|szkliwa]]
* [[zębina|zębiny]]
* [[miazga zęba|miazgi]] – wypełniającej jamę zęba (''cavum dentis'')
* [[Cement (histologia)|cementu]]
Mocowanie zębów w zębodole odbywa się przy udziale [[Ozębna|ozębnej]] korzenia i [[Okostna|okostnej]] [[Wyrostek zębodołowy|wyrostka zębodołowego]].

==== Anatomia ====
Zęby ssaków zbudowane są z 3 części:
* korona zęba (''corona dentis'') 
* szyjka zęba (''cervix dentis'', ''collum'') – pokryta [[Dziąsło|dziąsłem]]
* korzeń zęba (''radix dentis'') – tkwi w [[Zębodół|zębodole]], często złożony z kilku pojedynczych korzeni, między którymi znajduje się rozwidlenie zwane bi- lub trifurkacją

W zoologii wyróżnia powierzchnie korony:
* powierzchnię przedsionkową (''facies vestibularis'') 
* powierzchnię językową (''facies lingualis'')
* powierzchnię styczną (''facies contactus'')
* powierzchnię zwarcia (''facies occlusalis'')

Zęby ssaków dzielone są na dwie grupy ze względu na tempo wzrostu i zasięg [[szkliwo (anatomia)|szkliwa]]:
* [[brachydontyzm|brachydontyczne]] o ograniczonym procesie wzrostu i krótkokoronowe szkliwo pokrywa tylko koronę
* [[hypselodontyzm|hypselodontyczne]] stale rosnące i długokoronowe; szkliwo pokrywa tylko koronę i korzeń (między [[zębina|zębiną]] i cementem)
Inny jest podział ze względu na budowę szkliwa i zasięg [[Cement (histologia)|cementu]]:
* zęby szkliwofałdowe – szkliwo pofałdowane i wtopione w strukturę zęba; u roślinożernych; cement pokrywa cały ząb (nad szkliwem)
* zęby szkliwoguzkowe – u mięsożernych i wszystkożernych; cement pokrywa korzeń i szyjkę.

ze względu na ustawione względem siebie zębów łuku górnego i dolnego wyróżnia się;
* izognatyzm (równoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia
* anizognatyzm (nierównoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia nieznacznie lub wcale.

=== Zęby konia ===
Dla [[ogier]]a [[wzór zębowy]] wygląda następująco:
{| cellspacing="0" style="float: left; margin-left: 1em; text-align: center; border: solid 1px gray;"  align="right" border="1" rules="none"
|- style="background-color: #eeeeee;"
! colspan="2" style="border-bottom: solid 1px gray; width: 8em;" | Wzór zębowy
! style="border-bottom: solid 1px gray; width: 12.5%" | [[Siekacz|I]]
! style="border-bottom: solid 1px gray; width: 12.5%" | [[Kieł|C]]
! style="border-bottom: solid 1px gray; width: 12.5%" | [[Ząb przedtrzonowy|P]]
! style="border-bottom: solid 1px gray; width: 12.5%" | [[Ząb trzonowy|M]]
|-
| rowspan="2" style="text-align: right;" | 40
| rowspan="2" | =
| style="border-bottom: solid 1px black; color: #ffaa00;" | 3
| style="border-bottom: solid 1px black; color: #00dd00;" | 1
| style="border-bottom: solid 1px black; color: #dd00dd;" | 3
| style="border-bottom: solid 1px black; color: #0000ff;" | 3
|-
| style="color: #ffaa00;" | 3
| style="color: #00dd00;" | 1
| style="color: #dd00dd;" | 3
| style="color: #0000ff;" | 3
|}

{{clear}}
[[Rejestry (weterynaria)|Rejestry]] na szkliwie [[siekacz]]y pozwalają ocenić wiek. Kły u [[klacz]]y nie występują (lub są szczątkowe). Ząb przedtrzonowy pierwszy przyjmuje postać [[ząb wilczy|zęba wilczego]] (''dens lupinus'') (mały, klinowaty, wcześnie wypada). Zęby koni maja swoje nazwy, i tak:
* [[Cęgi]] – pierwsze siekacze
* Średniaki – drugie siekacze
* [[Okrajki]] – trzecie siekacze
Wzór zębów mlecznych przedstawia się następująco:
* <math>\tfrac{3 1 3}{3 1 3}</math>
=== Zęby ludzkie ===
Dokładny opis zębów człowieka przedstawiono w odrębnym artykule.
{{osobny artykuł|zęby człowieka}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko = Komosińska|imię= Halina | nazwisko2= Podsiadło | imię2= Elżbieta | tytuł= Ssaki kopytne : przewodnik | data=2002 | wydawca=Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce=Warszawa | isbn=83-01-13806-8 | strony=}}
* {{cytuj książkę | nazwisko=Kowalski | imię=Kazimierz | tytuł=Ssaki, zarys teriologii | rok=1971 | wydawca=PWN | miejsce=Warszawa}}
* {{cytuj książkę | nazwisko=  Krysiak | imię=Kazimierz  | nazwisko2= Świeżyński | imię2=Krzysztof| tytuł= Anatomia zwierząt. T. 2 | data=2008 | wydawca=PWN| miejsce=Warszawa | isbn=978-83-01-13544-7}}
* {{Cytuj książkę  | nazwisko = Popielarska-Konieczna | imię = Marzena | tytuł = Słownik szkolny : biologia | data = 2003 | wydawca = Wydawnictwo Zielona Sowa | miejsce = Kraków | isbn = 83-7389-096-3 | strony =}}
* {{Cytuj książkę    | nazwisko = Helena Przespolewska  | imię = Helena | tytuł = Podstawy anatomii zwierząt domowych   | data = 2009 | wydawca = Wydawnictwo "Wieś Jutra" | miejsce = Warszawa | isbn = 83-89503-67-0 | strony =}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Zęby| ]]
[[Kategoria:Narządy mowy]]