Tekst źródłowy strony Wybuch

{{Przekierowanie|eksplozja}}
[[Plik:US Navy 020712-N-5471P-010 EOD teams detonate expired ordnance in the Kuwaiti desert.jpg|thumb|350px|Eksplozja [[Materiał wybuchowy|ładunku wybuchowego]]]]
'''Wybuch''' – gwałtowne wydzielenie dużych ilości [[Energia (fizyka)|energii]], któremu towarzyszą zwykle nagły wzrost [[temperatura|temperatury]] i [[ciśnienie|ciśnienia]] oraz [[emisja promieniowania]] (np. [[Piorun|błyskawica]], [[impuls świetlny wybuchu jądrowego]]) i [[Fale akustyczne|fal akustycznych]] (np. [[grom dźwiękowy]], [[huk wystrzału]]){{u|uwaga1}}. Wybuchy są spowodowane<ref name="LeksykonNT.PZ" /><ref name="Urbanski81" />:
* przebiegiem szybkich [[reakcja egzotermiczna|egzotermicznych reakcji chemicznych]] (np. [[spalanie|spalania]]), zwłaszcza [[Reakcja łańcuchowa|reakcji łańcuchowych]] rozgałęzionych
* gwałtownymi [[Zjawisko fizyczne|zjawiskami fizycznymi]] (np. wybuchy [[Kocioł parowy|kotłów parowych]] i [[Butla gazowa|butli gazowych]]){{#tag:ref|Jako „mikrowybuchy” (lub „zapaści chmur”) bywają również określane [[biały szkwał|białe szkwały]], będące skrajnie silnymi strumieniami powietrza o małym zasięgu, przypominającymi falę uderzeniową wybuchu<ref name="PrzegTech" /><ref name="Baranowski" />.|group="uwaga"}}{{#tag:ref|„Wybuchami” nazywane bywają także nagłe procesy [[liza (biologia)|lizy]] [[Komórka|komórek]] lub struktur subkomórkowych, np. [[pęcherzyk]]ów, spowodowane wysokim [[ciśnienie osmotyczne|ciśnieniem osmotycznym]] w [[Roztwór hipotoniczny|roztworach hipotonicznych]]<ref name="Breteler1985" /><ref name="Zuhorn2002" />. Proces „wybuchu” komórek może też być spowodowany niekontrolowaną [[Wakuola|wakuolizacją]]. Jest to podstawą zaproponowanej w roku 2014 terapii [[Glejak wielopostaciowy|glejaka wielopostaciowego]], którego komórki reagują w ten „wybuchowy” sposób na obecność związku nazwanego ''Vacquinol-1''<ref name="Kurzweil" /><ref name="CancerCellsExplode" /><ref name="Satish" />.|group="uwaga"}}; spośród wybuchów o mechanizmie [[fizyka|fizycznym]] są wyodrębniane – jako odrębna grupa – [[Broń jądrowa|wybuchy jądrowe]]<ref name="Urbanski81" />.
„Wybuchy [[chemia|chemiczne]]”, np. eksplozje [[materiał wybuchowy|materiałów wybuchowych]], wiążą się z powstawaniem dużych ilości gazowych [[produkt reakcji|produktów reakcji]] (pierwotnych i wtórnych), a wskutek tego z występowaniem wielu zjawisk fizycznych, tj. wzrostem [[objętość|objętości]], [[temperatura|temperatury]] i [[ciśnienie|ciśnienia]] (m.in. wzrost objętości gazów w gwałtownie rosnącej temperaturze, [[parowanie]] [[ciecz]]y i [[sublimacja]] [[ciało stałe|ciał stałych]] w strefie wybuchu).

Wybuch powoduje powstanie fali podwyższonego ciśnienia. W zależności od prędkości rozchodzenia się tej fali wyróżnia się m.in. [[deflagracja|deflagrację]] (zwaną też „wybuchem właściwym”<ref name="PrzegTech" />), [[detonacja|detonację]] (fala podwyższonego ciśnienia nazywana [[fala uderzeniowa|falą uderzeniową]]) lub eksplozję; pojęcie „eksplozja” bywa też uznawane za synonim „wybuchu”<ref name="LeksykonNT.PZ" /><ref name="ET Chemia" />. Przeciwieństwem eksplozji jest [[Implozja (fizyka)|implozja]]<ref name="implozja" />.

== Rys historyczny ==
[[Plik:Chinese Hand Cannon with Pellets.jpg|thumb|Chińska [[lanca ognista]] – pierwsza [[broń palna]]]]
[[Plik:Commonwealth Forces in Italy 1944 NA12816.jpg|thumb |[[Bitwa o Monte Cassino]], rok 1944]]
Historia badań zjawiska wybuchu ściśle wiąże się z historią rozwoju technologii wytwarzania materiałów wybuchowych i historią [[Broń palna|broni palnej]]. Historię [[Artyleria#Historia|technik artyleryjskich]] rozpoczynały etapy{{odn|Gorst|1951|s=7–9}}:
# Do {{nowrap|XIV w.}} – okres przed wprowadzeniem broni palnej; stosowanie mas zapalających zawierających [[azotan potasu|saletrę]], odkrytą w [[Historia Chin|Chinach]] setki lat [[przed naszą erą]], stanowiącą później główny składnik mieszanek wybuchowych, w tym [[proch czarny|prochu czarnego]].
# Połowa {{nowrap|XIV w.}} do połowy {{nowrap|XIX w.}} – długi okres stosowania [[Artyleria#Czas dział gładkolufowych|broni gładkolufowej]] i prochu czarnego (w końcu {{nowrap|XVIII w.}} – próby wprowadzenia silniejszych mieszanek wybuchowych, zawierających [[Chloran potasu|sól Bertholleta]], [[Węgiel drzewny|węgiel]] i [[siarka|siarkę]], zob. [[proch chloranowy]]).
# Od {{nowrap|XIX w.}} – rozwój [[chemia organiczna|chemii organicznej]] i wprowadzenie nowych gatunków [[proch|prochu strzelniczego]] używanego w powszechnej już wówczas broni o [[Lufa gwintowana|lufie gwintowanej]] (zob. [[Proch bezdymny|bezdymny]] [[proch nitrocelulozowy]], [[kordyt]], [[balistyt]]).
Odkrycie metod otrzymywania i właściwości [[nitrogliceryna|nitrogliceryny]], wiązane z nazwiskami [[Nikołaj Zinin|Nikołaja N. Zinina]] i [[Alfred Nobel|Alfreda Nobla]]{{odn|Gorst|1951|s=16}}, doprowadziło do opracowania technologii produkcji mas kruszących (zob. [[dynamit]]).

Rozwój technologii kruszących materiałów wybuchowych miał duże znaczenie gospodarcze w okresie nazywanym [[Rewolucja przemysłowa#Wiek pary i elektryczności|wiekiem pary i elektryczności]] – usprawnił np. wydobycie [[Węgiel kamienny|węgla]], [[ruda|rud]] metali i innych [[surowiec mineralny|surowców]]. Postęp wiedzy na temat procesu spalania, w tym spalania wybuchowego, umożliwił np. skonstruowanie pierwszych [[Silnik spalinowy|silników spalinowych]], a wiedza na temat wybuchów zbiorników ciśnieniowych ([[Butla gazowa|butle]], [[autoklaw]]y przemysłowe i.in.) ułatwiła rozwój [[Historia technologii chemicznej i inżynierii procesowej|chemicznych technologii]] wysokociśnieniowych (np. synteza {{Chem|NH|3}} [[metoda Habera i Boscha|metodą Habera-Boscha]]). Znaczna część uruchamianych w tym czasie [[Hutnictwo|hut]] i zakładów chemicznych (w tym instalacje syntezy amoniaku) należała do [[Przemysł zbrojeniowy|przemysłu zbrojeniowego]]. O szybkości rozwoju tej gałęzi przemysłu świadczy zestawienie informacji o liczbie amunicji, wystrzelonej na różnych frontach kilku wojen{{odn|Gorst|1951|s=20–21}}:
* [[wojna francusko-pruska]] – ok. 650 tys. pocisków zużytych przez Prusy
* [[wojna rosyjsko-japońska]] – ok. 900 tys. pocisków zużytych przez Rosję
* [[I wojna światowa]] – ponad miliard wystrzałów z dział o różnych [[Kaliber broni|kalibrach]] (zużycie ok. {{nowrap|3 mln}} pocisków o kalibrze {{nowrap|75 mm}} na {{nowrap|15 km}} [[Bitwa pod Verdun|frontu pod Verdun]] w czasie 13–26 sierpnia 1917 roku)
* [[II wojna światowa]] – ok. {{nowrap|240 mln}} pocisków, min i bomb oraz {{nowrap|7,4 mld}} naboi karabinowych, produkowanych w [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] w roku 1944
W czasie trwania II wojny światowej i po jej zakończeniu nastąpił [[Rewolucja naukowo-techniczna|postęp nauki i techniki]], który sprawił, że zwielokrotniły się możliwości wykorzystania energii wydzielanej w czasie wybuchów, zarówno prowadzących do zniszczeń (np. [[Broń jądrowa#Historia broni jądrowej|historia broni jądrowej]]), jak ułatwiających np. pokojową [[Wyścig kosmiczny|eksplorację przestrzeni kosmicznej]] (zob. [[silnik rakietowy]]) lub prowadzenie takich procesów technicznych, jak [[Platerowanie#Zgrzewanie wybuchem|platerowanie wybuchem]]. Wiedza o mechanizmach wybuchów (m.in. [[Mechanizmy reakcji chemicznych|mechanizmach reakcji chemicznych]] i procesów [[Chemia fizyczna|fizykochemicznych]] lub [[Dynamika płynów|dynamice płynów]]) oraz ich [[termodynamika|termodynamice]] ułatwia też wyjaśnienie niektórych gwałtownych [[Zjawisko naturalne|zjawisk naturalnych]], np. [[Eksplozja parowa|eksplozji parowych]] na wybrzeżach [[Wyspa wulkaniczna|wysp wulkanicznych]] lub [[Erupcja freatyczna|freatycznych erupcji]] wulkanów (o podobnym mechanizmie){{u|uwaga2}}<ref name="Ekspl.parowa" /><ref name="SteamExpl" />.

{{Grafika rozwinięta
|opis       =
|położenie  = center
|grafika1   = Explosions.jpg
|szerokość1 = 265
|alt1       = 1
|opis1      = ''Miramar Air Show'' koło [[San Diego]] (pokazy [[Pirotechnika|pirotechniczne]] ''Marine Corps Air Station'')<ref name="MCAS" />
|grafika2   = Explosion Wohnhaus Heidenheim 2.jpg
|szerokość2 = 300
|alt2       = 2
|opis2      = Skutki wybuchu gazu w [[Heidenheim an der Brenz|Heidenheim]] (czerwiec 2013)<ref name="Heidenheim" />
|grafika3   = 4StrokeEngine Ortho 3D Small.gif
|szerokość3 = 149
|alt3       = 3
|opis3      = [[Silnik czterosuwowy]] ([[Układ zapłonowy|zapłon iskrowy]])<ref name="uwaga4" group="uwaga" />
}}

== Definicje i klasyfikacja ==
[[Plik:Explosion and implosion.svg|thumb|Schemat eksplozji (na górze) i [[implozja (fizyka)|implozji]] (na dole)]]
Według jednej z dawnych, ogólnych definicji pojęcia „wybuch”, jest on zjawiskiem{{odn|Gorst|1951|s=26–27}}:
{{Cytat
 |treść = …''momentalnego naruszenia stanu równowagi układu z jednoczesnym wykonaniem mechanicznej pracy poruszenia lub niszczenia otaczającego środowiska''.
}}
Definicja odwołuje się do [[Chemia fizyczna|fizycznego]] pojęcia [[Równowaga termodynamiczna|równowagi termodynamicznej]] i zmian [[Stan układu|stanu]] [[Układ termodynamiczny|układu]], zachodzących zgodnie z zasadami [[Termodynamika|termodynamiki]], w tym [[Termodynamika chemiczna|termodynamiki chemicznej]]. Według [[Pierwsza zasada termodynamiki|pierwszej zasady termodynamiki]] wielkość [[Praca (fizyka)#Praca w termodynamice|pracy]] (symbole <math>\Delta A</math> lub <math>W</math>) – wykonywanej na układzie przez [[otoczenie (termodynamika)|otoczenie]] lub przez układ na otoczeniu (np. przesunięcie tłoka silnika spalinowego, przepływ prądu elektrycznego, przemieszczenia lub zniszczenia obiektów w otoczeniu) – i ilości energii wymienianej z otoczeniem na sposób [[ciepło|ciepła (''Q'')]] – jest związana ze zmianą [[Energia wewnętrzna|energii wewnętrznej (Δ''U'')]] układu<ref name="Bursa79" /><ref name="MANHAZ" />:
: <math>\Delta U = Q + W.</math>

Od innych procesów zmiany stanu układu wybuch odróżnia jego gwałtowność, sprawiająca, że proces jest trudny do opanowania (kontroli przebiegu i przewidywania ostatecznych skutków). Może mieć charakter fizyczny (np. awarie zbiorników i rurociągów ciśnieniowych, gwałtowna [[przemiana fazowa]] wody w parę) lub chemiczny (najczęściej [[spalanie]]){{odn|Gorst|1951|s=26–27, 31–32}}.

[[Plik:Klasyfikacja wybuchow.svg|thumb|center|600px|Klasyfikacja wybuchów<ref name="CIOP1" /><ref name="MANHAZ" />:<br />♦ wybuchy chemiczne (np. rozgałęzione [[Reakcja łańcuchowa|reakcje łańcuchowe]]),<br />– homogeniczne, zachodzące w całej masie, inicjowane cieplnie/termicznie ([[Język angielski|ang.]] ''thermal runaway'') lub [[Fotochemia|fotochemicznie]],<br />– heterogeniczne (przemieszczający się front reakcji),<br />♦ wybuchy fizyczne (gwałtowne wydzielenie się [[Energia mechaniczna|energii mechanicznej]], np. wzrost ciśnienia, [[BLEVE]])]]

[[Plik:Uss iowa bb-61 pr.jpg|thumb|Salwa z pancernika [[USS Iowa (BB-61)]]; woda obrazuje falę uderzeniową]]
[[Plik:Detonation 2539079 9492800-int1.svg|thumb|Struktura fali detonacyjnej<ref name="eduPWr" /> według modelu ZND ([[Jakow Zeldowicz|Zaldowicza]], [[John von Neumann|Neumanna]] i [[Werner Döring|Döringa]]<ref name="ZND" />)]]
Wyodrębnia się dwa typy wybuchów chemicznych<ref name="CIOP1" /><ref name="MANHAZ" />:
* homogeniczne – zachodzące w całej objętości palnej mieszaniny, z gwałtownym wzrostem temperatury w tej objętości; możliwe jest tu występowanie wybuchów cieplnych/termicznych lub fotochemicznych (chemiczny wybuch cieplny zachodzi wówczas, gdy ilość wydzielanego ciepła reakcji jest większa od ciepła oddawanego do otoczenia, a spowodowany tym wzrost temperatury układu zwiększa szybkość reakcji)
* heterogeniczne – w których strefa reakcji (np. [[płomień]]) przemieszcza się przez mieszaninę palną z określoną prędkością:
** mniejszą niż [[prędkość dźwięku]] – deflagracja, inaczej „wybuchowe spalanie”, zakres prędkości: {{nowrap|10–100 m/s}}, ciśnienie przed frontem fali do {{nowrap|0,7–1 [[Paskal|MPa]]}}, temperatura do {{nowrap|2000–30000 K}}
** większą od prędkości dźwięku – detonacja, „wybuch detonacyjny” związany z burzliwym charakterem przepływu mieszaniny, który umożliwia auto-przyspieszenie frontu płomienia i fali ciśnienia, nazywanej w tym przypadku [[Fala uderzeniowa|falą uderzeniową]]; strefa reakcji przemieszcza się z szybkością {{nowrap|1000–3000 m/s}} lub większą (do {{nowrap|8000 m/s}} dla cieczy lub ciał stałych), a ciśnienie osiąga 20–40 barów; gwałtowne adiabatyczne sprężanie w fali uderzeniowej – sprężanie uderzeniowe – powoduje ogrzanie reagentów powyżej [[Temperatura zapłonu|temperatury zapłonu]] i dalszą propagację wybuchu, na tyle szybką, że strefa reakcji nie jest wyprzedzana przez falę ciśnienia (uniemożliwia to wykorzystywanie ciśnienia jako sygnału ostrzegawczego w systemach ochronnych)

W nomenklaturze saperskiej jako kryterium stosowana jest wartość {{nowrap|400 m/s}} rozchodzenia się fali uderzeniowej<ref name="PrzegTech" /><ref name="pwn.detonacja" />:
* deflagracja (wybuch właściwy) – prędkość fali uderzeniowej {{nowrap|<400 m/s}}
* eksplozja – prędkość fali uderzeniowej {{nowrap|>400 m/s}}, ale mniejsza od maksymalnej
* detonacja – prędkość fali uderzeniowej (detonacyjnej) maksymalna dla danego materiału w danych warunkach, z zachowaniem warunku {{nowrap|>400 m/s}} (zob. [[lista prędkości detonacji związków wybuchowych]])

Wybuch tej samej substancji chemicznej może mieć charakter deflagracji, detonacji lub eksplozji, ponieważ prędkość rozchodzenia się fali ciśnienia zależy od właściwości tej substancji (np. masy, stopnia sprasowania, wilgotności, zawartości domieszek) oraz od warunków zewnętrznych (przestrzeń otwarta lub zamknięta, laminarny lub burzliwy przepływ gazów, temperatura i wilgotność powietrza). Ilustrują to poniższe przykłady<ref name="heksyl" />:
* prędkość rozchodzenia się fali ciśnienia przy detonacji [[heksyl]]u jest zależna od jego gęstości:
** {{nowrap|1,58 g/cm³}} – {{nowrap|6900 m/s}}
** {{nowrap|1,64 g/cm³}} – {{nowrap|7100 m/s}}
** {{nowrap|1,67 g/cm³}} – {{nowrap|7150 m/s}}
* [[nitroceluloza]] ulega podczas ogrzewania rozkładowi, którego szybkość zależy od stopnia [[Nitrowanie|znitrowania]], temperatury i czasu ogrzewania; może być bez rozkładu ogrzewana przez kilka tygodni w temperaturze ok. {{nowrap|80 °C}}; w temperaturze {{nowrap|130 °C}} po kilku godzinach ulega denitracji (z wydzielaniem [[Tlenki azotu|tlenków azotu]]); wybucha w zakresie temperatur {{nowrap|180–186 °C}} ([[prędkość detonacji]] {{nowrap|6300 m/s}})
* [[piorunian rtęci(II)]] należy do najbardziej wrażliwych [[Detonator|materiałów inicjujących]], jednak przy zawartości 10% wilgoci pali się bez detonacji, a przy 30% – nie zapala się
Zgodnie z nomenklaturą saperską tzw. [[Wielki Wybuch]] miał charakter detonacji, a nie wybuchu<ref name="PrzegTech" />.

== Mechanizm wybuchów ==
Do wybuchów prowadzą reakcje nazywane [[reakcja łańcuchowa|łańcuchowymi]], często rozgałęzione, wśród których wyróżnia się<ref name="LeksykonNT.PZ" />:
* wiele rodnikowych [[Reakcja następcza|reakcji następczych]], w których [[rodniki]] powstające w kolejnych etapach biorą udział w etapach następnych
* przemiany [[Jądro atomowe|jądrowe]], np. [[rozszczepienie jądra atomowego|reakcje rozszczepienia]], w których produkty kolejnych etapów, np. [[neutron]]y, biorą udział w etapach następnych
{{Grafika rozwinięta
|opis       =
|położenie  = center
|grafika1   = Fission chain reaction.svg
|szerokość1 = 105
|alt1       = 1
|opis1      = Rozgałęziona [[reakcja łańcuchowa|łańcuchowa reakcja]] [[Rozszczepienie jądra atomowego|rozszczepienia jądra]] <sup>235</sup>[[Uran (pierwiastek)|U]]
|grafika2   = Granice wybuchu.svg
|szerokość2 = 400
|alt2       = 2
|opis2      = Dolna (''p''<sub>d</sub>) i górna (''p''<sub>g</sub>) granica wybuchu chemicznego,<br />np. [[Woda#Powstawanie w reakcjach chemicznych|spalanie wodoru w tlenie]]{{odn|Bursa|1979|s=656}}<br />''p'' < ''p''<sub>d</sub> – etap reakcji inicjujących,<br />''p''<sub>d</sub> < ''p'' < ''p''<sub>g</sub> – wybuch (rozgałęzienie łańcucha),<br />''p'' > ''p''<sub>g</sub> – zwiększony udział reakcji przerwania łańcucha
}}

=== Wybuchy chemiczne ===
Typową reakcją chemiczną, która przebiega w określonych warunkach jako reakcja wybuchowa, jest reakcja spalania, np. spalanie [[wodór|wodoru]] w [[tlen]]ie, z utworzeniem [[Woda#Powstawanie w reakcjach chemicznych|wody]]. Mechanizm takich reakcji był przedmiotem badań [[Nikołaj Siemionow|Nikołaja Siemionowa]] i [[Cyril Hinshelwood|Cyrila Hinshelwooda]], którzy za swoje prace otrzymali w roku 1956 [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie chemii|Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii]]<ref name="Hinshelwood" /><ref name="Siemionow" />{{odn|Bursa|1979|s=652}}.
W przebiegu reakcji łańcuchowych – nie zawsze prowadzących do wybuchu – zachodzą liczne [[Reakcja chemiczna#Reakcje proste i złożone|reakcje proste]], które podzielono na trzy typy{{odn|Bursa|1979|s=652}}:
* reakcje inicjujące łańcuch, zachodzące w stosunkowo powolnym indukcyjnym okresie reakcji łańcuchowej, prowadzące do powstania cząsteczek aktywnych (zwykle rodników) i wydzielania energii, która nie jest dostatecznie szybko odprowadzana z układu
* reakcje rozwijające łańcuch, w których aktywne produkty reakcji inicjujących są substratami, a powstają kolejne cząstki aktywne – jedna lub więcej (początek rozgałęzienia łańcucha)
* reakcje przerywające łańcuch (nieprowadzące do powstania cząstek aktywnych)

W przypadku [[Woda#Powstawanie w reakcjach chemicznych|spalania wodoru w tlenie]] zachodzą m.in. {{odn|Bursa|1979|s=654–655}}
* reakcje inicjujące łańcuch:
:: {{chem|H|2}} + {{chem|O|2}} = 2 <sup>•</sup>OH – 11,9 kcal
:: {{chem|H|2}} = <sup>•</sup>H + <sup>•</sup>H + 103,8 kcal
* reakcje rozwijające łańcuch bez jego rozgałęzienia, np.:
:: <sup>•</sup>OH + {{chem|H|2}} = {{chem|H|2|O}} + <sup>•</sup>H + 0 kcal
:: <sup>•</sup>O<sup>•</sup> + {{chem|H|2}} = <sup>•</sup>OH + <sup>•</sup>H – 13,1 kcal
:: <sup>•</sup>H + <sup>•</sup>H + {{chem|O|2}} = <sup>•</sup>OH + <sup>•</sup>OH
:: <sup>•</sup>H + {{chem|O|2}} + M = <sup>•</sup>{{chem|HO|2}} + M
* reakcje rozwijające łańcuch z jego rozgałęzieniem, np.:
:: <sup>•</sup>H + {{chem|O|2}} = <sup>•</sup>O<sup>•</sup> + <sup>•</sup>OH + 1,3 kcal
Trzeci z wymienionych przykładów reakcji rozwijających łańcuch wymaga zajścia potrójnych zderzeń reagentów (zob. [[teoria zderzeń]]), które są znacznie mniej prawdopodobne od zderzeń podwójnych. W przykładzie czwartym symbol ''M'' oznacza składnik niebędący reagentem, lecz zmniejszający szybkość reakcji jako czynnik odbierający nadmiar energii. Reakcjami przerywającymi łańcuch są np. zderzenia rodników z odbierającymi nadmiar energii cząsteczkami chemicznymi w fazie gazowej (np. cząsteczkami [[Środki przeciwstukowe|substancji przeciwstukowych]], dodawanych do paliw, zob. [[liczba oktanowa]]), cząstkami pyłu lub ściankami naczynia (jego kształt może sprzyjać zahamowaniu procesu){{odn|Bursa|1979|s=654–655}}.

W warunkach małych ciśnień prawdopodobieństwo dezaktywujących zderzeń aktywnych cząstek ze ścianą naczynia jest duże. Wraz ze wzrostem ciśnienia rośnie prawdopodobieństwo wcześniejszych zderzeń umożliwiających rozwijanie łańcucha, a po przekroczeniu granicy nazywanej dolną granicą ciśnienia wybuchu <math>(p_d)</math> o szybkości całego procesu zaczynają decydować reakcje rozgałęziające. Pojawiające się trudności z odprowadzeniem ciepła reakcji dodatkowo utrudniają zahamowanie reakcji – ulega ona autoprzyspieszaniu w wyniku tzw. wybuchu cieplnego ([[sprzężenie zwrotne dodatnie]]). W przypadku reakcji spalania wodoru w tlenie wartość <math>p_d</math> wynosi ok. 450&nbsp;°C (zob. przytoczona powyżej reakcja <sup>•</sup>H z {{chem|O|2}}). Po przekroczeniu kolejnego progu – górnej ciśnieniowej granicy wybuchu <math>(p_g)</math> – stają się bardziej prawdopodobne reakcje przerwania łańcucha w wyniku zderzeń potrójnych (do wybuchu nie dochodzi). Wartości <math>p_d</math> i <math>p_g</math> zależą od wielu czynników, tj. skład gazów (w tym zawartość zanieczyszczeń reagentów), kształt zbiornika, temperatura (na wykresie zilustrowano orientacyjnie zmianę zakresu między <math>p_d</math> i <math>p_g</math> wraz ze wzrostem temperatury od 440 do {{nowrap|490 [[Kelwin|K]]}}, w zakresie ciśnień od {{nowrap|5–60 [[Tor (jednostka)|mmHg]]}}){{odn|Bursa|1979|s=656}}.

Wpływ rodzaju związków chemicznych lub określonych mieszanin tych związków (np. [[benzyna]]) w mieszaninach z powietrzem na prawdopodobieństwo wybuchu ilustrują zestawienia wartości dolnej i górnej stężeniowej [[granica wybuchowości|granicy wybuchowości]]<ref name="pwn.granice" />, dotyczące nie tylko gazów i par cieczy, powszechnie uznawanych za palne, lecz również zapalności pyłów pochodzenia organicznego lub pyłów metalicznych<ref name="CIOP-gran-wyb" />.

Górną i dolną granicę stężeniową wybuchowości mieszanin <math>(V_m)</math> można oszacować na podstawie odpowiednich granic wybuchowości jej składników <math>(V_i)</math> i odpowiednich stężeń <math>(P_i \%, \Sigma P_i = 100\%),</math> korzystając ze wzoru [[Henri Louis Le Chatelier|Le Chateliera]]<ref name="eduPWr" />:
: <math>V_m = \frac{100}{\frac{P_1}{V_1} + \frac{P_2}{V_2} + \ldots + \frac{P_n}{V_n}}.</math>

=== Wybuchy jądrowe ===
{{Główny artykuł|Wybuch jądrowy}}
{{Osobny artykuł|Broń jądrowa|Little Boy|Fat Man|Car-bomba|testy atomowe}}

=== Wybuchy fizyczne (mechaniczne) ===
Wiele zagrożeń wiąże się np. ze stosowaniem technologii wysokociśnieniowych w przemyśle chemicznym (np. [[metoda Habera i Boscha|synteza amoniaku]], produkcja [[Polietylen#Historia|polietylenu]] i [[polipropylen]]u), z [[Transport rurociągowy|transportem rurociągowym]], [[Transport drogowy|drogowym]] lub [[Transport kolejowy|kolejowym]] substancji łatwopalnych, takich jak [[ropa naftowa]] lub [[paliwo ciekłe|paliwa]] (zob. [[Cysterna drogowa|cysterna]]). Wybuchy są inicjowane wskutek np. rozszczelnienia reaktorów, rurociągów lub cystern. Przyczyną zdarzeń nazwanych [[BLEVE]] jest rozszczelnienie zbiorników zawierających ciekłe substancje o temperaturze wrzenia niższej od temperatury otoczenia. Wrzenie cieczy, ulatnianie się par i powstawanie ich mieszanin z powietrzem prowadzi do chemicznego etapu zdarzenia – zapłonu chmury par. Następuje wówczas [[sprzężenie zwrotne dodatnie]] – energia uwalniana na sposób ciepła ([[ciepło spalania]]) powoduje wzrost szybkości parowania cieczy w zbiorniku i dalszy wzrost ilości uwalnianej energii (chemiczny wybuch cieplny).

{{Grafika rozwinięta
|opis       = [[BLEVE]] ([[język angielski|ang.]] ''Boiling Liquid Expanding Vapour Explosion'')
|położenie  = center
|grafika1   = Bleve explosion.svg
|szerokość1 = 500
|alt1       = 1
|opis1      =
|grafika2   = BLEVE.jpg
|szerokość2 = 190
|alt2       = 2
|opis2      =
}}

Charakter wybuchu może mieć również proces gwałtownego [[Parowanie|parowania]] wody ([[eksplozja parowa]]).
Do takich efektów dochodzi np. w sytuacjach, gdy gorący strumień [[lawa|lawy]] wulkanicznej, spływa zboczem wulkanu do morza (zob. też [[lawina piroklastyczna]]). W warunkach podwyższonego [[Ciśnienie hydrostatyczne|ciśnienia hydrostatycznego]] w bezpośrednim otoczeniu gorących buł lawy dochodzi do znacznego [[Ciecz przegrzana|przegrzania]] wody. [[Wrzenie (fizyka)|Wrzenie]] rozpoczyna się gwałtownie, a powstająca sprężona para jest wyrzucana, wraz z dużymi masami wody, na znaczne wysokości.

Zjawiska typu eksplozji parowych połączonych z zapłonem łatwopalnych cieczy noszą nazwę ''[[wyrzut]]ów''. Występują np. podczas pożarów zbiorników z [[ropa naftowa|ropą naftową]] w chwili dotarcia rozgrzanych warstw ropy do dna zbiornika, na którym zgromadzona jest woda<ref name="Jaroszewski" />. Podobne zjawiska w mniejszej skali zdarzają się podczas prób gaszenia wodą płonącego oleju jadalnego. Ponadto jeśli do silnie rozgrzanego oleju (np. podgrzewanego w celu smażenia potraw) dostanie się woda, eksplozje parowe rozpryskują gorącą ciecz na otoczenie; w obecności ognia lub innego źródła ciepła może dojść do zapłonu<ref name="kuchnia" /><ref name="pokazSteamExpl" />.
{{Grafika rozwinięta
|opis       = Przykłady [[Eksplozja parowa|eksplozji parowych]] o różnej skali
|położenie  = center
|grafika1   = Three Waikupanaha and one Ki lava ocean entries w-edit2.jpg
|szerokość1 = 300
|alt1       = 1
|opis1      = Wybuchy pary po spłynięciu lawy do morza ([[Hawaje (archipelag)|Hawaje)]]; za największą znaną eksplozję parową uznaje się wybuch [[Krakatau#Erupcja 1883 r.|wulkanu Krakatau (1883)]]
|grafika2   = Chip-pan-fire.jpg
|szerokość2 = 130
|alt2       = 2
|opis2      = Demonstracja [[wyrzut]]u po dolaniu wody do płonącego oleju
}}

Zjawiska podobne do powszechnie znanych efektów kontaktu gorącego tłuszczu z wodą zachodzą też na granicach między wodą i innymi gorącymi materiałami (np. stopione metale, [[magma]]){{u|uwaga5}}. Są przykładem zjawisk nazywanych ogólnie „eksplozjami cieplnymi”{{u|uwaga6}}, zachodzącymi na granicy między cieczą gorącą (nazywaną „paliwem”) i bardziej lotną cieczą zimną (nazywaną „chłodziwem”). W badanych układach temperatura paliwa jest wyższa od temperatury wrzenia chłodziwa<ref name="Eksplozja.cieplna" /><ref name="SteamExpl" />. Gdy rozdrobnione cząstki chłodziwa zostają wprowadzone do paliwa, niemal natychmiast jest osiągany [[stan nadkrytyczny]]; równowaga takiego układu jest chwiejna – łatwo dochodzi do gwałtownego rozprężania chłodziwa, połączonego z wykonywaniem pracy użytecznej<ref name="Ekspl.parowa" />.

[[Plik:Entrapment Explosion.svg|thumb|center|400px|Eksperyment ''Entrapment Explo'' – schemat przebiegu doświadczalnej eksplozji cieplnej na granicy „paliwo” (stopione [[aluminium]], kolor pomarańczowy) – „chłodziwo” (woda, kolor niebieski); kolor żółty – [[para wodna]]<ref name="Eksplozja.cieplna" />]]

== Przebieg i skutki wybranych wybuchów ==
W serwisie nt. przebiegu i skutków wybranych poważnych awarii opracowanym przez [[Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy|Centralny Instytut Ochrony Pracy]], wymieniono następujące awarie związane z wybuchami w zakładach przemysłowych i transporcie materiałów łatwopalnych<ref name="CIOP2" />:

{| class="wikitable" style="text-align:center"
! Data
! Miejsce
! Przebieg
! Liczba ofiar<br />śmiertelnych<br />(ranni i poparzeni)
|-
| 26 czerwca 1971 || [[Czechowice-Dziedzice]] || W wyniku uderzenia pioruna zapalił się jeden ze zbiorników [[Rafineria ropy naftowej|rafinerii]]. Nadzór zakładu nie podjął odpowiednich środków zapobiegających rozprzestrzenianiu się ognia (nie przerwano przetłaczania ropy z cystern kolejowych i do destylacji); nastąpił wybuch dwóch zbiorników i znaczne rozprzestrzenienie się pożaru.|| 37<br />(ponad 100)
|-
| 1 czerwca 1974 || [[Flixborough]], [[Wielka Brytania]] || W zakładach chemicznych Nypro Ltd produkujących [[kaprolaktam]] (surowiec do produkcji [[nylon]]u) wskutek pęknięcia rurociągu uwolniło się około 80 ton gorącego [[cykloheksan]]u. Mieszanina jego par z powietrzem wybuchła z siłą równoważną wybuchowi 30 ton [[Trotyl|TNT]]. Powstała chmura zawierająca ok. {{nowrap|2 kg}} [[2,3,7,8-Tetrachlorodibenzodioksyna|TCDD]] (dawka śmiertelna dla człowieka: ok. {{nowrap|0,1 mg}}). || 28<br />(kilkaset)
|-
| 1978 rok || Los Alfaques, [[Hiszpania]] || [[Eksplozja na kempingu Los Alfaques w Alcanar]]: Katastrofa w pobliżu nadmorskiego kempingu. Wybuch spowodowało uszkodzenie cysterny z 23 tonami skroplonego [[propen|propylenu]] (rozpadła się na 3 części). || 277<br />(67)
|-
| 19 listopada 1984 || San Juanico – Ixhuatepec, [[Meksyk]] || Jedna z najtragiczniejszych na świecie eksplozji gazu, do której doszło w wielkim magazynie [[LPG]] (48 poziomych zbiorników cylindrycznych, o masie własnej ok. {{nowrap|20 t}} i zbiorniki sferyczne o pojemności 2400 i {{nowrap|1500 m³}}). Wskutek przegrzania wybuchło 15 spośród zbiorników cylindrycznych, zamieniając się w pociski, które przemieściły się na odległość do {{nowrap|1200 m}}. Zbiorniki sferyczne uległy wybuchom [[BLEVE]], tworząc kule ogniste o średnicy {{nowrap|200–300 m}}, silny podmuch oraz „deszcz ognia” (krople płonącego gazu) i odłamków. Ewakuowano ok. {{nowrap|60 000}} osób. || 550<br />(ponad 2000)
|-
| 3 grudnia 1984 || [[Bhopal]], [[Indie]] || [[Katastrofa w Bhopalu]]: W zakładzie koncernu Union Carbide, produkującym m.in. [[karbaryl]] i [[Izocyjanian metylu|MIC]] doszło do niekontrolowanego przyspieszenia egzotermicznych reakcji chemicznych (procesy [[polimeryzacja|polimeryzacji]], hydroliza MIC). Doszło do uwolnienia do atmosfery dużych ilości niebezpiecznych, toksycznych substancji chemicznych. Ewakuowano ok. {{nowrap|200 000}} osób. || ok. {{nowrap|16 000}}<br />({{nowrap|100 000}})
|-
| 1989 rok || Asza-Ufa, [[Baszkirska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|BASRR]] || [[Katastrofa kolejowa pod Ufą]]: Eksplozja rurociągu gazu ziemnego w chwili, gdy dwa pociągi osobowe (ok. 1200 pasażerów) mijały się w pobliżu uszkodzonego rurociągu. Iskry spod kół pociągów spowodowały zapłon. || 645<br />(ponad 1200)
|-
| 13 maja 2000 || [[Enschede]], [[Holandia]] || Wybuch materiałów pirotechnicznych w fabryce [[Sztuczne ognie|sztucznych ogni]]. || 20<br />({{nowrap|ok. 1000}})
|-
| 21 września 2001 || [[Tuluza]], [[Francja]] || Seria wybuchów w magazynach AZF firmy Grande Paroisse, w których znajdowało się ok. 400 ton [[Azotan amonu|azotanu amonu]]. || 30<br />(ok. 2500)
|-
| 23 marca 2005 || [[Texas City]], [[Stany Zjednoczone]] || Ciąg katastrofalnych zdarzeń na wydziale izomeryzacji zakładu produkującego [[środki przeciwstukowe]] (dodatki do benzyny bezołowiowej). Wskutek błędów sterowania doszło do przekroczenia alarmowych poziomów ciśnienia, nadmiernego wzrostu temperatury i utraty kontroli nad parametrami procesowymi. Nastąpiły wyrzuty [[rafinat]]u (gejzery), eksplozje i pożar. || 15<br />(ponad 170)
|-
| 29/30 czerwca 2009 || [[Viareggio]], [[Włochy]] || [[Katastrofa kolejowa w Viareggio]]: Wykoleił się pociąg z czternastoma wagonami-cysternami z LPG, 3 wagony-cysterny uderzyły w budynki; dwie eksplodowały. Ewakuowano ok. tysiąca osób. || 22<br />(33)
|-
| 2 lipca 2010 || Sange, [[Demokratyczna Republika Konga|DR Kongo]] || [[Eksplozja w Sange]]: W czasie transportu samochodowego w odległości ok. {{nowrap|70 km}} od [[Bukavu]] przewróciła się – prawdopodobnie z powodu złego stanu nawierzchni – cysterna samochodowa przewożąca ok. {{nowrap|50 tys.}} litrów benzyny. Zapłon nastąpił po kilku minutach, a następnie doszło do wybuchu. Cysternę otaczali ludzie próbujący gromadzić wypływające paliwo. || 230<br />(214)
|}

Katastrofy, w których wyniku dochodzi do wybuchów cystern z paliwem, zdarzają się stosunkowo często, zwłaszcza w krajach o gorącym klimacie, w których nie ma dobrych połączeń drogowych. W Afryce doszło do takich zdarzeń m.in. w marcu 2007 roku (stan Kaduna w Nigerii, ponad 100 ofiar śmiertelnych), w styczniu 2008 roku (okolice Port Harcourt, Nigeria: kilkadziesiąt ofiar śmiertelnych), w sierpniu 2008 roku (północny Kamerun, kilkadziesiąt ofiar śmiertelnych), w listopadzie 2008 roku (Ghana, co najmniej 22 ofiary śmiertelne), w październiku 2009 roku (stan Anambra w Nigerii, co najmniej 70 ofiar śmiertelnych)<ref name="CIOP2" />.

Kilka ogromnych katastrof spowodowanych zostało wybuchem [[azotan amonu|azotanu amonu]], m.in.:
* 21 września 1921 – [[katastrofa w Oppau]] (obecnie dzielnica [[Ludwigshafen am Rhein|Ludwigshafen]]), zginęło ponad 500 osób<ref name="www.basf.com" /><ref name="Oppau-fot" />
* 16 kwietnia 1947 – [[katastrofa w Texas City]], 581 ofiar śmiertelnych

W wykazach ofiar eksplozji często brakuje ścisłych informacji na temat przyczyn i przebiegu katastrofalnych wydarzeń w obiektach wojskowych. Spośród nich znane są m.in. następujące zdarzenia, w czasie których śmierć poniosło ponad 100 osób<ref name="CIOP2" />:
* 13 maja 1984 roku – główny skład uzbrojenia radzieckiej Floty Północnej w Siewieromorsku (prawdopodobnie około 200 ofiar)
* grudzień 1984 roku – podziemna fabryka zbrojeniowa na Syberii (około 200 ofiar)
* 10 kwietnia 1988 roku – skład amunicji k. Islamabadu, Pakistan (ponad 100 ofiar; według części źródeł – około 1000)
* 17 sierpnia 1988 roku – fabryka zbrojeniowa w okolicach Bagdadu, Irak (ponad 700 ofiar)
* 28 maja 1991 roku – skład amunicji w Addis Abeba, Etiopia (kilkaset ofiar)
* 30 października 1991 roku – skład amunicji w Korei Północnej (około 120 ofiar)
* 27 stycznia 2003 roku – skład amunicji w Lagos, Nigeria; pociski rakietowe spadały nawet w odległości {{nowrap|30 km}} (według różnych źródeł od kilkudziesięciu do ponad 1000 ofiar)

== Zobacz też ==
{{Commonscat|Lava ocean entry|Lava ocean entry}}
{{commons|explosion|Eksplozje}}
{{wikisłownik|wybuch}}
* [[eksplozymetr]]
* [[flegmatyzator]]
* [[niewybuch]]
* [[wybuch pyłu węglowego]]
* [[zawór bezpieczeństwa]]

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="uwaga1">Pojęcie „wybuch” ma liczne [[Metafora|znaczenia przenośne]], np. [[eksplozja kambryjska]], wybuch wojny, epidemii, paniki, entuzjazmu, nienawiści, namiętności… Takie wybuchy, podobnie jak eksplozje chemiczne i fizyczne, również wymagają „zapłonu” (np. wojny – pojedynczych incydentów inicjujących); [Z. Jazukiewicz, [[Przegląd Techniczny]]].</ref>
<ref name="uwaga2">Za rodzaje wybuchów bywają uznawane również takie [[Zjawisko naturalne|zjawiska naturalne]], jak [[erupcja wulkanu|erupcje wulkaniczne]] i [[Erupcja limniczna|erupcje limniczne]] („wybuchające jeziora”), powstawanie [[Supernowa|supernowych]].</ref>
<ref name="uwaga4">Suwy: 1– ssanie, 2 – sprężanie, 3 – praca ([[Silnik o zapłonie iskrowym|zapłon iskrowy]]), 4 – wydech.</ref>
<ref name="uwaga5">Katastrofalne eksplozje parowe miały miejsce w czasie [[Katastrofa w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej#Pierwszy wybuch|katastrofy elektrowni jądrowej w Czarnobylu]] (1986).</ref>
<ref name="uwaga6">Eksplozją cieplną jest nazywany również wybuch chemiczny, spowodowany niekontrolowanym gromadzeniem się w układzie energii wydzielanej w czasie reakcji chemicznych (gwałtowny wzrost szybkości reakcji spowodowany wzrostem temperatury; zob. [[równanie Arrheniusa]]).</ref>
}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="Bursa79">{{cytuj książkę |nazwisko = Bursa |imię = Stanisław |tytuł = Chemia fizyczna |wydanie = 2 popr |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |rok = 1979 |strony = 651–657 |isbn = 83-01-00152-6 |język = pl}}</ref>
<ref name="CIOP-gran-wyb">{{cytuj stronę |url = http://www.ciop.pl/1718 |tytuł = Wybuchy przestrzenne |autor = Tomasz Sawicki |data = listopad 2005 |praca = Bezpieczeństwo Pracy |opublikowany = CIOP |strony = 22–25 |data dostępu = 2014-05-01}}</ref>
<ref name="CIOP1">{{cytuj stronę |url = http://www.ciop.pl/18388.html |tytuł = Zagrożenie wybuchem – informacje ogólne |autor = Wojciech Domański |praca = Dobór urządzeń przystosowanych do pracy w atmosferze wybuchowej w: 'Serwis informacyjny nt. przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym’ |rok = 2008 |opublikowany = Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy |data dostępu = 2014-04-25}}</ref>
<ref name="CIOP2">{{cytuj stronę |url = http://www.ciop.pl/18388.html |tytuł = Informacje o przebiegu i skutkach wybranych poważnych awarii |praca = Serwis informacyjny nt. przeciwdziałania poważnym awariom przemysłowym |opublikowany = Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy |data dostępu = 2014-04-25}}</ref>
<ref name="eduPWr">{{cytuj stronę |url = http://fluid.wme.pwr.wroc.pl/~spalanie/dydaktyka/spalanie_wyklad_mechanika/Wybuchy/WYBUCHY.PDF |tytuł = Wybuchy |praca = Materiały dydaktyczne [[Politechnika Wrocławska|PWr]] (wykład, ppt) |opublikowany = fluid.wme.pwr.wroc.pl |data dostępu = 2014-04-24}}</ref>
<ref name="Ekspl.parowa">{{cytuj stronę |url = http://yadda.icm.edu.pl/baztech/element/bwmeta1.element.baztech-article-PWA1-0027-0011?q=2d0e097f-dd4b-42ef-91d1-9ac49adc19ad$19&qt=IN_PAGE |tytuł = Parametry termodynamiczne eksplozji parowej |autor = T. Fodemski, A. Rosiak |praca = Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej, z.20, ISSN 0860-858X (8 Letnia Szkoła Termodynamiki. Termodynamika Statystyczna/sympozjum VIII; 03-07.09.2000; Jachranka, Polska) |opublikowany = Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej |strony = 115–122 |data dostępu = 2014-04-25}}</ref>
<ref name="Eksplozja.cieplna">{{cytuj stronę |url = http://papers.itc.pw.edu.pl/index.php/JPT/article/download/184/336 |tytuł = Eksplozja cieplna. Przebieg zjawiska na podstawie obecnego stanu wiedzy |autor = Piotr Bader |data = 1988 |praca = Biuletyn Informacyjny Instytutu Techniki Cieplnej Politechniki Warszawskiej Nr 72 |opublikowany = Instytut Techniki Cieplnej [[Politechnika Warszawska|PW]] |strony = 31–73 |data dostępu = 2014-04-24}}</ref>
<ref name="ET Chemia">{{cytuj książkę |autor = Praca zbiorowa |tytuł = Encyklopedia techniki – Chemia |wydanie = 4 |wydawca = Wydawnictwa Naukowo-Techniczne |miejsce = Warszawa |rok = 1993 |strony = 832 |isbn = 83-204-1312-5}}</ref>
<ref name="Hinshelwood">{{cytuj stronę |url = https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/1956/hinshelwood/facts/ |tytuł = Cyril Hinshelwood |praca = The Nobel Prize in Physics 1956 |opublikowany = Nobel Media AB |język = en |data dostępu = 2014-04-30}}</ref>
<ref name="implozja">{{cytuj stronę |url = http://weirdscience.eu/Troch%C4%99%20inaczej%20czyli%20implozja.html |tytuł = Trochę inaczej, czyli implozja |autor = Marek Ples |praca = opis eksperymentu ilustrującego przebieg implozji, zachodzącej wskutek przemiany fazowej (skraplnie) |opublikowany = weirdscience.eu |data dostępu = 2014-04-25}}</ref>
<ref name="Jaroszewski">{{cytuj pismo |autor = Roman Jaroszewski |tytuł = Stutysięcznik można ugasić |url = http://starszawersja.ppoz.pl/down/pwa/pwa112a.pdf |czasopismo = Przegląd Pożarniczy |wolumin = 1/2012 |strony = 23–27 |data dostępu = 2014-04-30}}</ref>
<ref name="kuchnia">{{cytuj stronę |url = http://www.edukacja.psp.wlkp.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=129:eksplozja-tuszczu-w-kuchnii&catid=42:bezpieczny-dom&Itemid=102 |tytuł = Eksplozja tłuszczu w kuchni |autor = Waldemar Pruss |praca = Edukacja i Profilaktyka Pożarowa |opublikowany = Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej w Poznaniu |data dostępu = 2014-04-27 |archiwum = https://web.archive.org/web/20140502000659/http://www.edukacja.psp.wlkp.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=129:eksplozja-tuszczu-w-kuchnii&catid=42:bezpieczny-dom&Itemid=102 |zarchiwizowano = 2014-05-02}}</ref>
<ref name="LeksykonNT.PZ">{{cytuj książkę |tytuł = Leksykon naukowo-techniczny z suplementem |wydawca = [[Wydawnictwa Naukowo-Techniczne|WNT]] |tom = P–Ż |strony = 1102 |miejsce = Warszawa |rok = 1989 |isbn = 83-204-0969-1}}</ref>
<ref name="MANHAZ">{{cytuj stronę |url = http://manhaz.cyf.gov.pl/manhaz/przewodnik/rozdz_7/Rozdz7_3_2.htm |tytuł = Rozdz. 7.3.2. Wybuchy |praca = Przewodnik Centrum Doskonałości MANHAZ (Zarządzanie Zagrożeniami dla Zdrowia i Środowiska) |opublikowany = [[Narodowe Centrum Badań Jądrowych]] |data dostępu = 2014-04-24 |archiwum = https://web.archive.org/web/20130704064007/http://manhaz.cyf.gov.pl/manhaz/przewodnik/rozdz_7/Rozdz7_3_2.htm |zarchiwizowano = 2013-07-04}}</ref>
<ref name="pokazSteamExpl">{{cytuj stronę |url = https://www.youtube.com/watch?v=-V9gwRkMysk&feature=player_detailpage#t=94s |tytuł = Time Warp – Fire and Oil |autor = Stefan Andersson |data = 22 stycznia 2009 |praca = Pokazy eksperymenów |opublikowany = www.youtube.com |język = en |data dostępu = 2014-04-27}}</ref>
<ref name="PrzegTech">{{cytuj stronę |url = http://www.przeglad-techniczny.pl/index.php?option=com_content&view=article&Itemid=44&id=1202 |tytuł = Wybuch |autor = Zygmunt Jazukiewicz |praca = [[Przegląd Techniczny]] > Filozofia pojęć technicznych |opublikowany = Federacja SNT NOT |archiwum = https://web.archive.org/web/20140502194557/http://www.przeglad-techniczny.pl/index.php?option=com_content&view=article&Itemid=44&id=1202 |data dostępu = 2016-02-11 |zarchiwizowano = 2014-05-02}}</ref>
<ref name="pwn.detonacja">{{encyklopedia PWN|id = 3892122|tytuł=detonacja|data dostępu=2014-05-05}}</ref>
<ref name="pwn.granice">{{encyklopedia PWN|id = 3998676|tytuł=granice wybuchowości|data dostępu=2014-05-05}}</ref>
<ref name="Siemionow">{{cytuj stronę |url = https://www.nobelprize.org/prizes/chemistry/1956/semenov/facts/ |tytuł = Nikołaj Siemionow |praca = The Nobel Prize in Physics 1956 |opublikowany = Nobel Media AB |język = en |data dostępu = 2014-04-30}}</ref>
<ref name="SteamExpl">{{cytuj stronę |url = http://inis.iaea.org/search/search.aspx?orig_q=RN:31047774 |tytuł = Steam explosion studies review |autor = Hwang, Moon Kyu; Kim, Hee Dong (Korea Atomic Energy Research Institute, Taejon) |data = Mar 1999 |praca = KAERI/AR--534/99 72 p |opublikowany = International Atomic Energy Agency (IAEA) |język = en |data dostępu = 2014-04-25}}</ref>
<ref name="Urbanski81">{{cytuj pismo |nazwisko = Urbański |imię = T. |nazwisko2 = Vasudeva |imię2 = S.K. |tytuł = Explosions and Explosives: Fundamental Aspects |url = http://www.cem.de/documents/pdf/publikation/digestion/rd089.pdf| czasopismo = Journal of Scientific and Industrial Research |wolumin = 40 |strony = 512–519 |język = en |data = sierpień 1981}}</ref>
<ref name="ZND">{{cytuj stronę |url = http://www.science.gov/topicpages/z/zeldovich-von+neumann-doring+theory.html |tytuł = Non-Equilibrium Zeldovich-Von Neumann-Doring Theory and Reactive Flow Modeling of Detonation |autor = C.M. Tarver, J.W. Forbes, P.A. Urtiew |data = 19–24 maja 2002 |praca = New Models and Hydrocodes for Shock Wave Process in Condensed Matter, Edinburgh, Scotland |opublikowany = www.science.gov |język = en |data dostępu = 2014-04-27}}</ref>
<ref name="MCAS">{{Cytuj stronę |url = http://www.miramarairshow.com/ |tytuł = Miramar Air Show (Marine Corps Air Station Miramar, San Diego) |praca = Oficjalna strona internetowa MCAS Miramar |język = en |data dostępu = 2014-05-03}}</ref>
<ref name="www.basf.com">{{Cytuj stronę |url = http://www.basf.com/group/corporate/de/about-basf/history/1902-1924/index |tytuł = 1902 – 1924 – BASF – The Chemical Company – Corporate Website |opublikowany = BASF |data dostępu = 2014-05-02 |archiwum = https://archive.is/20120720051200/http://www.basf.com/group/corporate/de/about-basf/history/1902-1924/index |zarchiwizowano = 2012-07-20}}</ref>
<ref name="Oppau-fot">{{Cytuj stronę |url = http://www.pbase.com/jmollivier/image/59342295 |tytuł = La catastrophe chimique d’Oppau le 21 septembre 1921 > Cratère de la catastrophe d’Oppau Oppau – Allemagne |autor = Jean M. Ollivier |opublikowany = www.pbase.com |język = fr |data dostępu = 2014-05-03}}</ref>
<ref name="Heidenheim">{{Cytuj stronę |url = https://www.schwaebische.de/regional/ostalb/heidenheim/wohnhaus-in-heidenheim-stuerzt-nach-gasexplosion-ein-eine-verletzte-881491 |tytuł = Wohnhaus in Heidenheim stürzt nach Gasexplosion ein – Eine Verletzte |data = 2013-06-06 |opublikowany = www.schwaebische.de |język = de |data dostępu = 2014-05-03}}</ref>
<ref name="heksyl">{{Cytuj stronę |url = http://www.pirotechnik15gda.zafriko.pl/kat/1_trochE_teorii/5_materiaLy_wybucho |tytuł = Heksyl, Heksanitrodifenyloamina |praca = Materiały wybuchowe > Kruszące |opublikowany = www.pirotechnik15gda.zafriko.pl |data dostępu = 2014-05-05}}</ref>
<ref name="Zuhorn2002">{{cytuj pismo |autor = Zuhorn, Inge S |autor2 = Visser, Willy H |autor3 = Bakowsky, Udo |autor4 = Engberts, Jan B.F.N |autor5 = Hoekstra, Dick |tytuł = Interference of serum with lipoplexâ€“cell interaction: modulation of intracellular processing |czasopismo = Biochimica et Biophysica Acta (BBA) – Biomembranes |wolumin = 1560 |wydanie = 1–2 |strony = 25–36 |rok = 2002 |doi = 10.1016/S0005-2736(01)00448-5 |pmid= 11958773}}</ref>
<ref name="Breteler1985">{{cytuj pismo |autor = Breteler, W.C.M.Klein |tytuł = Fixation artifacts of phytoplankton in zooplankton grazing experiments |czasopismo = Hydrobiological Bulletin |wolumin = 19 |wydanie = 1 |strony = 13–19 |rok = 1985 |doi = 10.1007/BF02255088 |język =}}</ref>
<ref name="Satish">{{Cytuj pismo |autor = Satish Srinivas Kitambi, Enrique M. Toledo, Dmitry Usoskin et al |tytuł = Vulnerability of Glioblastoma Cells to Catastrophic Vacuolization and Death Induced by a Small Molecule |url = http://www.cell.com/cell/pdf/S0092-8674(14)00220-7.pdf |czasopismo = Cell |wolumin = 157 |strony = 313–328 |data = 2014-04-10 |doi = 10.1016/j.cell.2014.02.021}}</ref>
<ref name="Kurzweil">{{Cytuj stronę |url = http://www.kurzweilai.net/how-to-explode-brain-cancer-cells |tytuł = How to explode brain-cancer cells May also work for other cancers, researchers say |data = 2014-03-23 |opublikowany = KurzweilAINetwork |język = en |data dostępu = 2014-05-07}}</ref>
<ref name="CancerCellsExplode">{{Cytuj stronę |url = http://news.cision.com/karolinska-institutet/r/new-approach-makes-cancer-cells-explode,c9552459 |tytuł = New approach makes cancer cells explode |autor = Patrik Ernfors |data = 20 marca 2014 |praca = Strona internetowa [[Instytut Karolinska|Karolinska Institutet]] |opublikowany = news.cision.com |język = en |data dostępu = 2014-05-07}}</ref>
<ref name=Baranowski>{{Cytuj stronę |url = http://www.zagle.pogodynka.pl/index.php/zjawiska-ekstremalne/bialy-szkwal |tytuł = Biały szkwał |autor = Krzysztof Baranowski |praca = Żagle Pogodynka |opublikowany = www.zagle.pogodynka.pl |data dostępu = 2014-04-30 |archiwum = https://web.archive.org/web/20140502170746/http://www.zagle.pogodynka.pl/index.php/zjawiska-ekstremalne/bialy-szkwal |zarchiwizowano = 2014-05-02}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Gorst |imię = A.G. |tytuł = Prochy i materiały wybuchowe |inni = E. Woźniak (tłum.) |wydawca = Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej |rok = 1951 |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Bursa |imię = Stanisław |tytuł = Chemia fizyczna |wydanie = 2 popr |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |rok = 1979 |strony = 651–657 |isbn = 83-01-00152-6 |odn = tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę |url = http://www.minproc.pwr.wroc.pl/zpkio/pdf/Chemia/wyklChem12.pdf |tytuł = Page 1 1 Chemia materiałów wybuchowych |autor = Jan Drzymała |praca = Materiały do wykładów z chemii dla górników |opublikowany = www.minproc.pwr.wroc.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20140505130429/http://www.minproc.pwr.wroc.pl/zpkio/pdf/Chemia/wyklChem12.pdf |zarchiwizowano = 2014-05-05 |data dostępu = 2014-05-05}}
* {{Cytuj stronę |url = http://pl.scribd.com/doc/6621120/Pirotechnika-i-Mw |tytuł = Pirotechnika i Mw |opublikowany = pl.scribd.com |data dostępu = 2014-05-05}}
* {{Cytuj stronę |url = http://www.wojnarowski.org.pl/3/zagr%20inst/inst.html |tytuł = Gaz ziemny (CNG) i gaz płynny (LPG). Potencjalne przyczyny zagrożenia wybuchem gazu |autor = Andrzej Wojnarowski |praca = Ratownictwo Techniczno-chemiczne |opublikowany = www.wojnarowski.org.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20140502185300/http://www.wojnarowski.org.pl/3/zagr%20inst/inst.html |zarchiwizowano = 2014-05-02 |data dostępu = 2014-04-30}}
* {{Cytuj stronę |url = http://www.cza.republika.pl/zagrozenie%20metanowe.htm |tytuł = Zagrożenie metanowe |autor = Czesław Zając |praca = Materiały dydaktyczne dla zawodu: technik górnictwa podziemnego |opublikowany = www.cza.republika.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20141010103024/http://www.cza.republika.pl/zagrozenie%20metanowe.htm |zarchiwizowano = 2014-10-10 |data dostępu = 2014-04-30}}
* {{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20140502175333/https://www.cnbop.pl/sites/cnbop.pl/files/264/Badanie%20charakterystyk%20wybuchowo%C5%9Bci%20py%C5%82%C3%B3w%20przemys%C5%82owych.pdf |tytuł = Badanie charakterystyk wybuchowości pyłów przemysłowych |autor = Rafał Porowski, Piotr Lesiak |opublikowany = Zespół Laboratoriów Procesów Spalania i Wybuchowości, Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej, Państwowy Instytut Badawczy |data dostępu = 2016-02-18}}
* {{Cytuj stronę |url = http://www.tomek.strony.ug.edu.pl/wybuchy.htm |tytuł = Wybuchy w pracy chemika |autor = Tomasz Pluciński |praca = Stron domowa autora na ug.edu.pl |opublikowany = www.tomek.strony.ug.edu.pl |data dostępu = 2014-04-25}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Eksplozje| ]]
[[Kategoria:Materiały wybuchowe| ]]
[[Kategoria:Proces termodynamiczny]]