Tekst źródłowy strony Wczesne rękopisy greckiego Nowego Testamentu

{{wyróżnienie|DA}}
[[Plik:Papyrus 75a.gif|thumb|[[Papirus Bodmer XIV-XV]] – jeden z najlepiej zachowanych wczesnych rękopisów NT]]
'''Wczesne rękopisy greckiego Nowego Testamentu''' – rękopisy [[Nowy Testament|Nowego Testamentu]] powstałe przed rokiem 300. Data ta jest przybliżona, ponieważ rękopisy z tego okresu nie posiadają dat, a datowanie jest szacunkowe w oparciu o kryteria archeologiczne, [[Paleografia|paleograficzne]] i inne. Nie zachował się żaden rękopis z I wieku. Rękopisy pisane są [[Uncjała|uncjałą]] w kilku jej stylach, znaczna ich część sporządzona została przez nieprofesjonalnego skrybę.

Aż do końca XIX wieku nie były znane żadne wczesne rękopisy Nowego Testamentu, dziś natomiast są ważnymi świadkami jego tekstu. Większość rękopisów zachowała się we fragmentarycznym stanie. Niemal wszystkie pisane są na papirusie i niemal wszystkie pochodzą z Egiptu{{odn|Aland|Aland|1995|s=75}}.

== Opis i ogólna charakterystyka ==
[[Plik:Uncial 0189 (Acts 5,12-21).JPG|thumb|[[Kodeks 0189]], najstarszy rękopis NT na pergaminie; pisany biblijną uncjałą]]
Do wczesnych rękopisów Nowego Testamentu zaliczane są te, które powstały przed rokiem 300. Data ta jest przybliżona, ponieważ rękopisy z tego okresu nie posiadają dat, a wiek szacuje się w oparciu o kryteria archeologiczne, [[paleografia|paleograficzne]], ewolucję skrótów, analizę tekstualno-krytyczną i inne kryteria{{odn|Comfort|2005|s=104–109}}. Data ta nie jest przypadkowa, ponieważ sposób powstawania rękopisów radykalnie się zmienił najpierw po prześladowaniu [[Dioklecjan]]a (303–305), a następnie po zalegalizowaniu chrześcijaństwa przez [[Konstantyn I Wielki|Konstantyna Wielkiego]]. Przykładem rękopisów powstałych po tej dacie są [[Kodeks Synajski]] i [[Kodeks Watykański]]{{odn|Comfort|Barrett|2001|s=17}}. Wobec braku rękopisów z końca I wieku, znane współcześnie wczesne rękopisy Nowego Testamentu pochodzą z lat 100–300{{odn|Comfort|Barrett|2001|s=20}}. Philip Comfort w II wydaniu ''The Text of the Earliest New Testament Greek Manuscripts'' z roku 2001 wylicza 69 wczesnych rękopisów greckiego Nowego Testamentu{{odn|Comfort|Barrett|2001|s=17}}. Od tego czasu odkryte zostały papirusy [[Papirus 118|<math>\mathfrak{P}^{118}</math>]], [[Papirus 119|<math>\mathfrak{P}^{119}</math>]] oraz [[Papirus 121|<math>\mathfrak{P}^{121}</math>]]<ref name=INTF>{{Cytuj stronę |url=http://intf.uni-muenster.de/vmr/NTVMR/ListeHandschriften.php |tytuł=Handschriftenliste |autor= |praca=INTF |opublikowany=Münster Institute |data dostępu=2012-01-21}}</ref>.

Rękopisy z II wieku określane są jako najwcześniejsze rękopisy greckiego Nowego Testamentu. 27 wydanie ''Novum Testamentum Graece'' Nestle-Alanda (NA<sup>27</sup>) datuje tylko cztery rękopisy na II wiek: [[Papirus Rylandsa 457|<math>\mathfrak{P}^{52}</math>]], [[Papirus 90|<math>\mathfrak{P}^{90}</math>]], [[Papirus 98|<math>\mathfrak{P}^{98}</math>]] oraz [[Papirus 104|<math>\mathfrak{P}^{104}</math>]]. Kilka innych rękopisów datowanych jest na ok. rok 200: [[Papirus 32|<math>\mathfrak{P}^{32}</math>]], [[Chester Beatty II|<math>\mathfrak{P}^{46}</math>]], [[Papirus magdaleński|<math>\mathfrak{P}^{64}</math>]], [[Papirus Bodmer II|<math>\mathfrak{P}^{66}</math>]], [[Papirus Bodmer XIV-XV|<math>\mathfrak{P}^{75}</math>]], [[Papirus 77|<math>\mathfrak{P}^{77}</math>]], [[Papirus 87|<math>\mathfrak{P}^{87}</math>]], <math>\mathfrak{P}^{98},</math> [[Papirus 103|<math>\mathfrak{P}^{103}</math>]], <math>\mathfrak{P}^{104},</math> [[Papirus 109|<math>\mathfrak{P}^{109}</math>]]. Comfort i inni amerykańscy paleografowie poszerzają tę listę o kilka dalszych rękopisów{{odn|Comfort|2005|s=126–127}}.

Jakkolwiek paleografowie dokładają wiele starań, by odkryć możliwe najwcześniejsze rękopisy, do tej pory nie odkryto żadnych rękopisów Nowego Testamentu z I wieku. Niektórzy paleografowie ([[Carsten Peter Thiede|Thiede]], O’Callgahan) wskazywali na [[7Q4]], [[7Q5]], <math>\mathfrak{P}^{46},</math> <math>\mathfrak{P}^{52}</math> oraz <math>\mathfrak{P}^{64 + 67}</math> jako prawdopodobne rękopisy Nowego Testamentu z I wieku. 7Q4 oraz 7Q5 bezsprzecznie pochodzą z I wieku, jednak fragmenty te nie przekazują tekstu Nowego Testamentu (7Q4 zidentyfikowany został z tekstem [[Księga Henocha|1 Henocha]] 103). Pozostałe rękopisy datowane są na II wiek przez najbardziej liczących się paleografów{{odn|Comfort|2005|s=126}}.

Rękopisy z tego okresu reprezentują tekst Nowego Testamentu mieszczący się w tradycji tekstu [[Tekst aleksandryjski|aleksandryjskiego]], [[Tekst cezarejski|cezarejskiego]] bądź [[Tekst zachodni|zachodniego]], z mniejszymi lub większymi od tych tradycji odchyleniami. [[Tekst bizantyński]] w ogóle nie jest reprezentowany wśród rękopisów z tego okresu{{odn|Comfort|Barrett|2001|s=27}}. Większość rękopisów tej kategorii odkryta została w XX wieku.

Wszystkie rękopisy z pierwszej połowy II wieku są bardzo fragmentaryczne i ich przydatność z punktu widzenia krytyki tekstu jest niewielka. Dopiero przy końcu II wieku pojawiają się rękopisy zawierające niemal całe bądź znaczne partie ksiąg nowotestamentowych (papirusy z kolekcji Bodmer i Chester Beatty). Znaczna część zachowanych rękopisów pochodzi z [[Oksyrynchos]]{{odn|Comfort|2005|s=48}}.

Zaobserwowano pewne podobieństwa zachodzące pomiędzy częścią wczesnych rękopisów Nowego Testamentu a rękopisami żydowskimi pochodzącymi z ery przedchrześcijańskiej. Wspólną cechą jest stosowanie powiększonego inicjału na początku księgi bądź na początku nowej sekcji. Inicjał bywa poprzedzany niewielką spacją, dla uwydatnienia początku nowej partii tekstu. Wersy podkreślane są wielką spacją. Cech tych nie znajdujemy w klasycznej literaturze greckiej. Sugeruje się też, że pisanie [[nomina sacra]] w formie skróconej, mogło powstać pod wpływem [[tetragram]]u<ref group="uwaga">Wedle innej hipotezy nomina sacra były wzorowane na tytułach cesarskich i tytułach urzędników imperialnych (Imp, Cos). Patrz: {{odn|ref=nie|Hurtado|2006|s=99}}.</ref>{{odn|Comfort|2005|s=26–27}}.

== Styl i charakter pisma ==
Paleografowie wyróżniają cztery charaktery pisma, zależne od stopnia wytrenowania ręki kopisty:
* pospolita ręka (''common hand''), ręka piszącego nie miała żadnego przygotowania w kopiowaniu dokumentów; ten charakter pisma najczęściej jest reprezentowany przez nieelegancką kursywę;
* niedoświadczony kopista (''documentary hand''), kopista posiadał pewne doświadczenie w przygotowywaniu dokumentów, lecz niewielkie w ich kopiowaniu, charakter pisma jest zmienny; w ten sposób pisało wielu oficjalnych skrybów z państwowej administracji;
* doświadczony kopista (''reformed documentary hand''), kopista miał doświadczenie w przygotowywaniu i kopiowaniu dokumentów, charakter pisma jest jednolity, jednak jego kopie nie były w pełni profesjonalne;
* profesjonalny skryba (''professional hand''), najwyższy stopień profesjonalizmu, jego kopie zawierają noty marginalne, [[stych]]y są numerowane<ref group="uwaga">Według edyktu [[Dioklecjan]]a z 301 roku skryba za 100 linijek (stychów) tekstu najwyższej jakości winien otrzymać 25 denarów, za 100 linijek gorszej jakości winien otrzymać 20 denarów. (David C. Parker, ''Codex Sinaiticus: The Story of the World’s Oldest Bible'', London: The British Library, 2010, s. 61).</ref>, stosuje paginację; dziełem profesjonalnego skryby był [[Chester Beatty II|<math>\mathfrak{P}^{46}</math>]]{{odn|Comfort|Barrett|2001|s=24}}.

Wśród wczesnych rękopisów Nowego Testamentu wyróżniono trzy podstawowe style pisma: rzymska uncjała, biblijna uncjała, zaokrąglona uncjała. Uncjała rzymska charakteryzuje się tym, że niektóre kreski w literach są grubsze, niektóre zaś cieńsze. Niektóre z liter, ale nie wszystkie, mogą być dekorowane. Tym stylem uncjały pisane jest [[Chester Beatty II|<math>\mathfrak{P}^{46}</math>]]{{odn|Comfort|Barrett|2001|s=25}}.

Część rękopisów pisana jest uncjałą o pewnych cechach nie spotykanych w rękopisach niebiblijnych. Litery są wielkie, kwadratowe, każda kreska stawiana jest osobno, litery nigdy nie są łączone, brak [[ligatura (pismo)|ligatur]]. Ten styl pisma nazwany został uncjałą biblijną. Biblijną uncjałą pisane są: [[Papirus 4|<math>\mathfrak{P}^4</math>]], [[Papirus 30|<math>\mathfrak{P}^{30}</math>]], [[Papirus 35|<math>\mathfrak{P}^{35}</math>]], [[Papirus 39|<math>\mathfrak{P}^{39}</math>]], [[Papirus 40|<math>\mathfrak{P}^{40}</math>]], [[Papirus magdaleński|<math>\mathfrak{P}^{64}</math>]], [[Papirus 70|<math>\mathfrak{P}^{70}</math>]], [[Papirus 95|<math>\mathfrak{P}^{95}</math>]], [[Kodeks 0162|0162]] oraz [[Kodeks 0189|0189]]{{odn|Comfort|2005|s=110–113}}. Uncjała biblijna wyewoluowała z uncjały rzymskiej i tym się od niej różni, że nie posiada wcale bądź prawie wcale jakichkolwiek dekoracji{{odn|Comfort|Barrett|2001|s=25}}.

Część rękopisów pisana jest stylem zaokrąglonej uncjały, podobnej do uncjały ostatniego okresu ptolemejskiego. Styl ten reprezentuje wiele znanych rękopisów, jak np. P. Oxy. 802, [[Papirus Fouad 266|Fouad 266]], [[7Q1]], [[7Q5]]. Datowane są one na okres po 100 p.n.e. do 150 roku n.e. Spośród papirusów Nowego Testamentu styl ten reprezentują: [[Papirus 32|<math>\mathfrak{P}^{32}</math>]], [[Papirus Bodmer II|<math>\mathfrak{P}^{66}</math>]], [[Papirus 90|<math>\mathfrak{P}^{90}</math>]] oraz [[Papirus 104|<math>\mathfrak{P}^{104}</math>]]{{odn|Comfort|2005|s=113–117}}. Ponadto część rękopisów pisana jest literami szerokimi bądź wąskimi, z owalnymi zaokrągleniami bądź innymi cechami, nie tworzą one jednak zespołu systematycznie powtarzających się cech. Dlatego tak pisane rękopisy określa się mianem stylu mieszanego (''Formal Mixed'' – Turner) albo surowego (''Strenge Stil'' – Schubart){{odn|Comfort|2005|s=117–118}}.

== Datowanie ==
[[Plik:7Q5.jpg|thumb|220px|[[7Q5]] – sugerowano, że jest to najstarszy zachowany fragment Ewangelii Marka]]

Jakkolwiek datowanie rękopisów jest na ogół szacunkowe, w niektórych przypadkach dane archeologiczne z miejsca odkrycia rękopisu, bądź inne dane zewnętrzne umożliwiają precyzację daty ([[terminus ante quem]], [[terminus post quem]]). Dla rękopisów znalezionych w [[Herkulanum]] rok 79 to ''terminus ante quem'', dla [[Rękopisy z Qumran|rękopisów qumrańskich]] taką datą jest rok 68, a dla znalezionego w [[Dura Europos]] rękopisu [[Dura Parchment 24|0212 (Gregory-Aland)]] datą nieprzekraczalną jest rok 256/257. Jeżeli zwój zawiera dwa różne teksty po obu stronach, a tekst ze strony verso datowany jest na ok. 185 roku, to tekst ze strony recto musi być wcześniejszy. Jednak dokładne ustalenie, o ile wcześniejszy, nie jest możliwe{{odn|Comfort|Barrett|2001|s=20}}. I odwrotnie, ustalenie daty tekstu wcześniejszego (ze strony recto) daje tylko ''terminus post quem'' dla tekstu późniejszego (strona verso){{odn|Comfort|Barrett|2001|s=21}}. Rękopis nie może też być datowany wcześniej niż data powstania dzieła literackiego (''terminus post quem''){{odn|Comfort|Barrett|2001|s=22}}.

Większość rękopisów nie może być datowana w oparciu o kryteria archeologiczne, stosowana jest więc metoda [[Paleografia|paleografii porównawczej]]. Styl pisma rękopisów porównuje się z tymi, których daty zostały dokładnie ustalone{{odn|Comfort|2005|s=105–106}}.

W wielu przypadkach oficjalna data danego rękopisu to data ustalona przez wydawcę jego tekstu (''editio princeps''), którą czasem inni paleografowie potwierdzają, w wielu jednak przypadkach kwestionują. Jednak w wielu przypadkach oficjalną datą rękopisu, nadal pozostaje data ustalona przez wydawcę. W miarę rozwoju paleografii zmienia się stan wiedzy o rękopisach. Aż do końca XIX wieku dominowało przekonanie, że chrześcijanie nie używali kodeksu przed wiekiem IV. Z tego też powodu Grenfell i Hunt nie datowali chrześcijańskich papirusowych kodeksów wcześniej niż na III wiek, nawet jeżeli styl pisma wskazywał na koniec I lub na początek II wieku{{odn|Comfort|Barrett|2001|s=22}}.

Imię ΙΗΣΟΥΣ (''Jezus'') skracane jest na trzy sposoby: <span style="text-decoration: overline">ΙΗ</span>, <span style="text-decoration: overline">ΙΣ</span> oraz <span style="text-decoration: overline">ΙΗΣ</span>. Za najstarszą formę uchodzi <span style="text-decoration: overline">ΙΗ</span>, ponieważ był znany autorowi [[List Barnaby|Listu Barnaby]], który przy jego pomocy wyjaśnił starotestamentowy tekst Rdz 14,14 (IH + T = 318){{odn|Comfort|2005|s=218}}. Skrót jest stosowany przez: [[Papirus 18|<math>\mathfrak{P}^{18}</math>]], [[Chester Beatty I|<math>\mathfrak{P}^{45}</math>]], [[Papirus Egerton 2|P. Egerton 2]], [[Dura Parchment 24|0212]], P. Oxy. 1224, P. Oxy. 2070{{odn|Comfort|2005|s=216–217}}.

Imię ΧΡΙΣΤΟΣ (''Chrystus'') również skracane jest na trzy sposoby: <span style="text-decoration: overline">ΧΣ</span>, <span style="text-decoration: overline">ΧΡΣ</span> oraz <span style="text-decoration: overline">ΧΡ</span>. Najrzadziej stosowaną formą jest <span style="text-decoration: overline">ΧΡ</span>, forma najdłuższa jest charakterystyczna dla III wieku{{odn|Comfort|2005|s=222–226}}.

== Zobacz też ==
* [[kodeks majuskułowy (Nowy Testament)]]
* [[lista kodeksów majuskułowych Nowego Testamentu]]
* [[lista kodeksów papirusowych Nowego Testamentu]]
* [[wczesne przekłady Nowego Testamentu]]
* [[wielkie kodeksy biblijne]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Aland | imię = K. | autor link = Kurt Aland | nazwisko2 = Aland | imię2 = B. | tytuł = The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Modern Textual Criticism | inni = przeł. Erroll F. Rhodes |wydawca = [[William B. Eerdmans Publishing Company]] |miejsce = Grand Rapids, Michigan |rok = 1995 |strony = | isbn = 978-0-8028-4098-1 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Comfort |imię= Philip Wesley |nazwisko2 =Barrett |imię2 = David P. |tytuł = The Text of the Earliest New Testament Greek Manuscripts |wydawca = Tyndale House Publishers Incorporated |miejsce = Wheaton, Illinois | rok = 2001 |strony = 1–697 | isbn = 978-0-8423-5265-9 |oclc = 45023548 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Comfort|imię= Philip Wesley |tytuł = Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography & Textual Criticism | wydawca= Broadman & Holman Publishers |miejsce= Nashville, Tennessee |rok = 2005 |strony= |isbn = 978-0-8054-3145-2 | oclc = 62252205 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Hurtado |imię= Larry W. |tytuł = The Earliest Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins | wydawca = Wm. B. Eerdmans Publishing Co. |miejsce = Cambridge |rok = 2006 |strony= |isbn = 978-0-8028-2895-8 | oclc=70668672 |odn=tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* Peter van Minnen, [http://scriptorium.lib.duke.edu/papyrus/texts/manuscripts.html ''Dating the Oldest New Testament Manuscripts''] – scriptorium

[[Kategoria:Wczesne rękopisy greckiego NT| ]]