Tekst źródłowy strony TeX

{{inne znaczenia|2=[[Teks]]}}
[[Plik:TeX logo.svg|thumb|[[Logo]] TeX-a]]
'''TeX''' (wymowa [[Międzynarodowy alfabet fonetyczny|IPA]]: {{IPA|/tɛx/}} jak [[język grecki|gr.]]) – komputerowy system profesjonalnego [[skład tekstu|składu drukarskiego]], obejmujący zarówno specjalny [[język programowania|język]], jak i [[kompilator]] przygotowujący pliki w formacie [[DVI (plik TeX)|DVI]], oraz programy przekształcające pliki DVI na format wymaganych przez urządzenia graficzne ([[drukarka|drukarki]], [[naświetlarka|naświetlarki]]). TeX do składu nie używa plików z [[font]]ami, jak dzieje się to w większości programów do składu tekstu, lecz plików z ''metrykami'' fontów, czyli informacjami o wymiarach  znaków, odstępach między nimi oraz innymi zależnościami, ale bez opisu kształtów znaków. Metryki fontów zapisane są w plikach [[TFM (plik TeX)|TFM]] (TeX Font Metric). Dopiero program drukujący dodaje do informacji z pliku DVI opisy fontów i przygotowuje dane w formacie urządzenia drukującego{{r|texbook}}{{r|knuth}}.

Używa się go przy składaniu tekstów naukowych (np. matematycznych), ponieważ umożliwia budowanie złożonych wyrażeń, w tym skomplikowanych wzorów matematycznych. Nie mniej ważny jest szeroki zakres dostępnych gotowych pakietów poleceń rozwiązujących problemy związane z tworzeniem publikacji, są to np. automatyczne numerowanie równań, tworzenie [[skorowidz]]ów, tabel, spisu skrótów, wstawianie ilustracji.

== Nazwa ==
Litery ''Τ'', ''Ε'' i ''Χ'' reprezentują [[alfabet grecki|greckie litery]], odpowiednio
''[[tau]]'', ''[[epsilon]]'' oraz ''[[chi (litera)|chi]]'' <math>(\tau\epsilon\chi),</math> tworzące początek greckiego słowa τέχνη (technē) oznaczającego ''sztukę'' lub ''rzemiosło'', od którego pochodzi wyraz ''[[technika]]''.

Pochodzenie nazwy uzasadnia poprawną wymowę {{IPA|/tɛx/}} (tech), lecz ze względu na trudność wymowy [[spółgłoska szczelinowa miękkopodniebienna bezdźwięczna|spółgłoski szczelinowej miękkopodniebiennej bezdźwięcznej]] w krajach [[język angielski|anglojęzycznych]] stosuje się również {{IPA|/tɛk/}}.

W tekstach złożonych za pomocą TeX-a jego nazwa jest zapisywana jako [[Plik:TeX logo.svg|20px]]. W technologii uniemożliwiającej użycie właściwego [[kerning]]u oraz obniżenia „E” program jest nazywany „TeX”.

== Powstanie i rozwój ==
TeX został napisany w języku [[WEB]], który z kolei produkuje programy w języku [[Pascal (język programowania)|Pascal]]. Przy okazji powstał język [[METAFONT]], przeznaczony do opisu fontów, w którym zostały stworzone fonty domyślnie używane przez TeX – ich krój nosi nazwę [[Computer Modern]].

Program powstał w Stanach Zjednoczonych na [[Uniwersytet Stanforda|Uniwersytecie Stanforda]]. Jego twórcą jest [[Donald Knuth|Donald E. Knuth]], amerykański matematyk i informatyk. Program powstał, ponieważ prof. Knuth nie był zadowolony z wyglądu swojej książki [[Sztuka programowania|The Art of Computer Programming]]. Postanowił wziąć sprawy w swoje ręce i stworzyć język programowania, który umożliwiłby skład tekstu wysokiej jakości. Początkowo profesor zakładał, że prace zajmą najwyżej pół roku, jednak jego oszacowanie było błędne – ostatecznie program został ukończony po ok. ośmiu latach, w 1985 roku. Z tą chwilą rozwój programu został zatrzymany, były poprawiane jedynie błędy, a numer wersji został określony na 2.0{{r|web}}.

Profesor Knuth wyznaczył nagrodę pieniężną za każdy znaleziony w jego programie błąd. W roku 1985 nagroda wynosiła 1 cent, była podwajana co rok aż do 327 dolarów i 68 centów{{r|kinch}}.

Począwszy od wersji 3 systemu TeX, to jest od roku 1990{{r|web}}, każda kolejna podwersja oznaczana jest kolejnym dziesiętnym przybliżeniem liczby [[pi|π]], co oznacza, że w systemie wprowadzane są wyłącznie poprawki{{r|bug}} przybliżające system do doskonałości. Bieżąca wersja, opublikowana w styczniu 2021 roku, ma numer 3.141592653{{r|se}}. Knuth w swoistym testamencie{{r|ntg}} polecił, aby z chwilą jego śmierci numer wersji określić jako π i nie dokonywać już żadnych zmian.

== Implementacje i rozszerzenia ==
We współczesnych dystrybucjach oprócz programu TeX dostępne są jego rozszerzone wersje, z których część jest nadal rozwijana. Najpopularniejsze z nich to:
* [[pdfTeX]] – rozszerzenie pozwalające tworzyć bezpośrednio pliki w formacie [[Portable Document Format|PDF]], jednak z zachowaniem kompatybilności, to jest z możliwością tworzenia plików DVI,
* [[eTeX]] – rozszerzenie o nowe polecenia ułatwiające pisanie makr oraz umożliwiające skład dwukierunkowego tekstu,
* [[XeTeX]] – wariant umożliwiający korzystanie ze standardu [[Unikod|Unicode]] oraz fontów komputerowych we współczesnych formatach, takich jak [[OpenType]] oraz [[AAT (fonty)|AAT]].
Popularyzacja formatu PDF spowodowała, że w większości nowoczesnych dystrybucji TeX-a domyślnym programem jest pdfTeX.

== Formaty i zastosowania ==
Jednymi z głównych zalet systemu są: dostępność [[kod źródłowy|plików źródłowych]] oprogramowania, przenośność na dowolną platformę sprzętową/systemową (co daje m.in. identyczny efekt pracy na dowolnym komputerze) i stabilność działania. Do szybkiego wzrostu popularności TeX-a w publikacjach naukowych przyczynił się fakt, że praktycznie wszystkie prestiżowe wydawnictwa i czasopisma z zakresu nauk ścisłych przyjmują do publikacji teksty zapisane w TeX-u, a nawet udostępniają własne szablony, pozwalające nadawać publikacji wygląd zgodny z przyjętym w danym czasopiśmie czy wydawnictwie (np. w fizyce pozycję ''de facto'' standardu uzyskał opracowany na potrzeby wydawnictw American Physical Society [http://authors.aps.org/revtex4/ RevTeX4]). Szablony te z reguły oparte są na formacie TeX-a zwanym [[LaTeX|LaTeX2e]].

Łatwość tworzenia [[makro|makr]] spowodowała, że dla TeX-a dostępnych jest wiele rozszerzeń ułatwiających pracę, nazywanych formatami. Przykładem takiego zestawu makr jest AMSTeX, [[LaTeX]] (stworzony przez Leslie Lamporta), [[LaTeX]]2e, [[ConTeXt]].

Wiele wyrażeń matematycznych w [[Wikipedia|Wikipedii]] zostało stworzonych przy pomocy LaTeX-a. Na przykład:
:: <math>\frac{\sum\limits_{n=1}^N (x^{\sqrt{n+1}}-x^{x^{2n}})}{(\ln{x}+2x^{4x+1289})^{\frac{1}{2}}}</math>

Powyższy wzór zapisany w języku TeX wygląda następująco:
<pre>\frac{\sum\limits_{n=1}^N (x^{\sqrt{n+1}}-x^{x^{2n}})}{(\ln{x}+2x^{4x+1289})^{\frac{1}{2}}}</pre>

== Użytkownicy ==
Wiele osób rozwijających TeX-a stowarzyszonych jest w organizacji TeX Users Group (TUG). Istnieją także narodowe grupy użytkowników TeX-a – np. niemiecka DANTE (''Deutschsprachige Anwendervereinigung TeX''), francuska GUTenberg (''Groupe francophone des Utilisateurs de TeX'') czy [[GUST|Polska Grupa Użytkowników Systemu TeX]] (GUST).

== Zobacz też ==
* [[DVI (plik TeX)|DVI]]
* [[Kile (edytor tekstu)|Kile]]
* [[LaTeX]]
* [[LaTeX Editor|LEd]]

== Przypisy ==
<references responsive>
<ref name="texbook">Donald E. Knuth, ''The TeXbook'', Addison-Wesley Publishing Company 1984, {{ISBN|0-201-13448-9}}</ref>
<ref name="knuth">{{cytuj stronę |url = https://www-cs-faculty.stanford.edu/~knuth/abcde.html |tytuł = Donnald E. Knuth: informacje o aktualnych wersjach publikacji |język = en |data dostępu = 2020-09-04}}</ref>
<ref name="kinch">{{cytuj stronę |url = http://www.truetex.com/knuthchk.htm |tytuł = An Example of Donald Knuth’s Reward Check |nazwisko = Kinch |imię = Richard J. |język = en |data dostępu = 2010-04-17}}</ref>
<ref name="se">{{cytuj stronę|url=http://tex.stackexchange.com/questions/154873/whats-new-in-tex-version-3-14159265|tytuł=LaTeX Stack Exchange: What’s new in TeX, version 3.14159265?|data=2014|język=en|data dostępu=2015-12-25}}</ref>
<ref name="web">{{Cytuj stronę | url=http://tug.ctan.org/tex-archive/systems/knuth/dist/tex/tex.web| tytuł=Źródło programu TeX w języku WEB | opublikowany=tug.ctan.org | data dostępu=2020-09-04}}</ref>
<ref name="ntg">{{Cytuj stronę| url=http://www.ntg.nl/maps/05/34.pdf | tytuł=The future of TeX and METAFONT | nazwisko = Knuth |imię = Donald E. | opublikowany=ntg.nl | data dostępu=2020-09-04}}</ref>
<ref name="bug">{{Cytuj stronę | url=http://tug.ctan.org/tex-archive/systems/knuth/dist/errata/tex82.bug| tytuł=Zgłoszone błędy w źródłach programu TeX | opublikowany=tug.ctan.org | data dostępu=2020-09-04}}</ref>
</references>

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.tug.org Strona TUG]
* [http://www.ctan.org Sieć archiwów TeX-a]
* [http://meta.wikimedia.org/wiki/Help:Formula#TeX wykorzystanie TeX-a w Wikipedii] {{lang|en}}

{{Języki znaczników}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Języki opisu strony]]
[[Kategoria:Otwarte oprogramowanie]]
[[Kategoria:TeX| ]]