Tekst źródłowy strony Sód

{{Pierwiastek infobox
 |nazwa                                   = Sód
 |symbol                                  = Na
 |liczba atomowa                          = 11
 |radioaktywność                          = 
 |poprzedni w okresie                     = –
 |następny w okresie                      = [[magnez]]
 |poprzedni w grupie                      = [[Lit|Li]]
 |następny w grupie                       = [[potas|K]]
 |wygląd                                  = srebrzystobiały
 |1. grafika                              = Nametal.JPG.jpg
 |opis 1. grafiki                         = 
 |2. grafika                              = 
 |opis 2. grafiki                         = 
 |3. grafika                              = Sodium Spectra.jpg
 |opis 3. grafiki                         = [[Widmo emisyjne]] sodu
 |nazwa łacińska                          = natrium
 |grupa                                   = [[litowce|1]]
 |okres                                   = [[Pierwiastki trzeciego okresu|3]]
 |blok                                    = [[blok s|s]]
 |stopień utlenienia                      = I
 |właściwości metaliczne                  = metal alkaliczny
 |właściwości tlenków                     = [[moc zasady|silnie zasadowe]]
 |masa atomowa                            = 22,990 ± 0,001<ref group="uwaga">{{IUPAC-SAW2021|uwaga=p|wartość = 22,98976928 ± 0,00000002}}</ref><ref name="CIAAW">{{IUPAC-SAW2021}}</ref>
 |stan skupienia                          = stały
 |gęstość                                 = 968 [[kilogram na metr sześcienny|kg/m³]]
 |temperatura topnienia                   = 97,794
 |tt źródło                               = <ref name="CRC"/>
 |tt warunki niestandardowe               = 
 |temperatura wrzenia                     = 882,940
 |tw źródło                               = <ref name="CRC"/>
 |tw warunki niestandardowe               = 
 |numer CAS                               = 7440-23-5
 |PubChem                                 = 5360545
 |promień atomowy                         = 180 (obl. 190) [[pikometr|pm]]
 |promień walencyjny                      = 154 pm
 |promień van der Waalsa                  = 227 pm
 |konfiguracja elektronowa                = {{Konfiguracja elektronowa|Ne|3s|1}}
 |zapełnienie powłok                      = 2, 8, 1
 |elektrony walencyjne                    = 
 |elektroujemność w skali Paulinga        = 0,93
 |elektroujemność w skali Allreda         = 1,01
 |I potencjał jonizacyjny                 = 495,8 kJ/mol
 |II potencjał jonizacyjny                = 4562 kJ/mol
 |III potencjał jonizacyjny               = 6910,3 kJ/mol
 |punkt potrójny                          = 
 |temperatura krytyczna                   = 
 |ciśnienie krytyczne                     = 
 |tk i ck źródło                          = 
 |ciepło parowania                        = 96,96 [[Kilodżul na mol|kJ/mol]]
 |ciepło topnienia                        = 2,598 kJ/mol
 |ciśnienie pary nasyconej                = 1,43{{E|−5}} [[Paskal|Pa]] (1234 K)
 |prędkość dźwięku                        = 3200 m/s (293,15 K)
 |rezystywność                            = 
 |konduktywność                           = 21{{E|6}} [[Simens|S]]/m
 |ciepło właściwe                         = 1230 [[Dżul na kilogram-kelwin|J/(kg·K)]]
 |przewodność cieplna                     = 141 [[Wat na metr-kelwin|W/(m·K)]]
 |układ krystalograficzny                 = regularny przestrzennie centrowany
 |twardość w skali Mohsa                  = 0,5
 |twardość w skali Brinella               = 
 |moduł Younga                            = 
 |moduł Kirchhoffa                        = 
 |współczynnik sprężystości objętościowej = 
 |właściwości magnetyczne                 = 
 |objętość molowa                         = 23,78<sup>−6</sup> m³/[[mol]]
 |izotopy                                 = 
{{Pierwiastek infobox/izotop|Na|22|syn.|2,602 [[rok]]u|[[wychwyt elektronu|w.e.]]+[[rozpad beta plus|β<sup>+</sup>]]|2,842|<sup>22</sup>[[neon (pierwiastek)|Ne]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Na|23|'''100%'''|stabilny|12}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Na|24|syn.|14,97 [[godzina|h]]|[[rozpad beta minus|β<sup>−</sup>]]|5,516|<sup>24</sup>[[magnez|Mg]]}}
 |zewnętrzne dane MSDS                    = {{Sigma-Aldrich|282065|SIAL|link=tak|data dostępu=2019-03-05}}
 |zagrożenia GHS źródło                   = {{CLI|100248|CLP=tak|data dostępu=2019-03-05|nazwa=sodium}}
 |piktogram GHS                           = {{Piktogram GHS|02|05}}
 |hasło GHS                               = Niebezpieczeństwo
 |zwroty H                                = {{Zwroty H|260|314}}
 |zwroty EUH                              = {{Zwroty EUH|014}}
 |zwroty P                                = {{Zwroty P|223|231+232|280|305+351+338|370+378|422}}<ref name="Sial"/>
 |NFPA 704                                = {{NFPA 704|zdrowie=3|palność=4|reaktywność=2|inne=W}}
 |NFPA 704 źródło                         = <ref name="Sial-US"/>
 |temperatura zapłonu                     = 82
 |tz źródło                               = <ref name="Sial"/>
 |tz warunki niestandardowe               = 
 |temperatura samozapłonu                 = 
 |ts źródło                               = 
 |ts warunki niestandardowe               = 
 |numer RTECS                             = VY0686000
 |dawka śmiertelna                        = 
 |commons                                 = Sodium
 |wikisłownik                             = sód
}}
{{przekierowanie|Na}}
[[Plik:Natrium.jpg|thumb|Kawałek sodu w nafcie]]

'''Sód''' ('''Na''', {{łac.|natrium}}) – [[pierwiastek chemiczny]] o liczbie atomowej 11, metal z [[Litowce|I grupy]] [[układ okresowy pierwiastków|układu okresowego]], należący do grupy [[litowce|metali alkalicznych]]. Miękki, srebrzystobiały, silnie reaktywny. Pojedynczy elektron na [[powłoka walencyjna|powłoce walencyjnej]] szybko przekazuje, stając się [[kation]]em {{chem2|Na+}}. Jedyny stabilny izotop sodu to {{chem2|^{23}Na}}. W przyrodzie pierwiastek ten nie występuje w stanie wolnym; można go otrzymać z tworzonych przezeń związków. Sód jest szóstym najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem w [[skorupa ziemska|skorupie ziemskiej]]. Występuje w wielu minerałach, takich jak: [[skaleń]], [[sodalit]], czy [[Halit|sól kamienna]] (chlorek sodu, NaCl).

Po raz pierwszy sód wyizolował [[Humphry Davy]] w 1807 r. przez [[Elektroliza|elektrolizę]] [[Wodorotlenek sodu|wodorotlenku sodu]]<ref name=Davy>{{Cytuj książkę |nazwisko = Eichstaedt |imię = Ignacy |tytuł = Księga pierwiastków |wydawca = Wiedza Powszechna |miejsce = Warszawa |rok = 1973 |strony = 132 |oclc = 839118859}}</ref>. Spośród wielu innych użytecznych związków sodu wodorotlenek sodu (ług) stosuje się w procesie wytwarzania [[mydła]], a [[chlorek sodu]] ([[Sól kuchenna|sól spożywcza]]) jest stosowany jako środek do odladzania oraz jako składnik odżywczy dla ludzi i zwierząt. Sód jest [[Biologiczne znaczenie pierwiastków|niezbędnym pierwiastkiem]] do prawidłowego funkcjonowania organizmów wszystkich zwierząt oraz niektórych roślin.

== Występowanie ==
Sód występuje w górnych warstwach [[skorupa ziemska|skorupy ziemskiej]] w ilości 2,30%, głównie w postaci jonów Na<sup>+</sup> w oceanach oraz minerałów – [[Plagioklazy|plagioklazów]], [[skaleń|skaleni]] i innych, m.in. [[Azotan sodu|saletry chilijskiej]].

== Otrzymywanie ==
Metaliczny sód (podobnie jak wcześniej metaliczny [[potas]]) został po raz pierwszy otrzymany w roku 1807 przez Humphry’ego Davy’ego poprzez elektrolizę stopionego wodorotlenku sodu<ref name=Davy />. Pierwszą metodę chemiczną – wysokotemperaturową redukcję NaOH za pomocą [[żelazo|żelaza]] opisali w roku 1808 [[Joseph Gay-Lussac]] i [[Louis Jacques Thénard]]<ref name="Patnaik"/><ref name="CRC88"/>.

Do końca XIX wieku był produkowany przez [[Prażenie (technologia chemiczna)|prażenie]] [[węglan sodu|węglanu sodu]] z [[węgiel (pierwiastek)|węglem]] w temp. ok. 1100&nbsp;°C:

: {{chem2|Na2CO3_{(''c'')} + 2C \reaguje 3[[tlenek węgla|CO]]\opuszcza + 2Na\opuszcza}}

Obecnie produkowany jest w procesie elektrolizy stopionego [[chlorek sodu|chlorku sodu]] w obecności [[chlorek wapnia|chlorku wapnia]] (dodawanego jako [[topnik]] obniżający temperaturę topnienia mieszaniny poniżej 700&nbsp;°C). Metaliczny sód można również otrzymać podczas elektrolizy wodnego roztworu chlorku sodu stosując jako [[katoda|katodę]] [[rtęć]], z którą sód tworzy [[amalgamat]].

== Właściwości ==
=== Właściwości fizyczne ===
Czysty sód jest srebrzystym, miękkim, kowalnym metalem. Można kroić go nożem i wyciskać w prostych prasach uzyskując drut. W handlu jest dostępny w formie bloków, prętów, kawałków lub jako dyspersja w oleju.

=== Właściwości chemiczne ===
Jest bardzo reaktywnym pierwiastkiem, z wodą reaguje gwałtownie z wydzieleniem wodoru:
: {{chem2|2Na + 2H2O \reaguje 2NaOH + H2\opuszcza}}
Jest to reakcja silnie [[reakcja egzoenergetyczna|egzotermiczna]] i może przebiegać wybuchowo, zwłaszcza jeśli ilość sodu jest duża. Łatwo reaguje z niższymi [[alkohole|alkoholami]] tworząc [[alkoholany]]:
: {{chem2|2Na + 2R\sOH \reaguje 2R\sONa + H2\opuszcza}}
Jak większość [[Litowce|litowców]] sód przechowuje się w [[nafta|nafcie]]. Włożony do czystego [[tlen]]u natychmiast zapala się, tworząc [[nadtlenek sodu]] ({{chem2|Na2O2}}) z niewielkimi domieszkami [[tlenek sodu|tlenku]]. Sód w kontakcie z powietrzem nie zapala się, ale dość szybko [[pasywacja|pasywuje]] w wyniku pokrywania się szarym nalotem [[tlenek sodu|tlenku sodu]].

Ważne związki sodu to [[tlenek sodu]], [[wodorotlenek sodu]], będący bardzo silną [[zasady|zasadą]] oraz wiele soli. [[Mydła|Mydło]] jest solą sodową [[kwasy tłuszczowe|kwasów tłuszczowych]]. Prawie wszystkie sole sodu są [[rozpuszczalność|rozpuszczalne]] w [[woda|wodzie]]. Do trudno rozpuszczalnych soli sodu należą heksahydroksyantymonian(V) sodu ({{chem2|Na[Sb(OH)6]}}), [[octany|octan]] [[uranyl]]u, [[magnez]]u i sodu ({{chem2|NaMg(UO3)3(CH3COO)9}}), octan uranylu, [[cynk]]u i sodu ({{chem2|NaZn(UO2)3(CH3COO)9)}} oraz octan uranylu, [[kobalt]]u i sodu<ref>{{Cytuj |autor = Jerzy Minczewski; Zygmunt Marczenko |tytuł = Chemia analityczna – 1 podstawy teoretyczne i analiza jakościowa |data = 2001 |isbn = 83-01-13498-4 83-01-13499-2 |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |oclc = 749313943}}</ref>.

Kationy {{chem2|Na+}} należą do [[Chemiczna analiza jakościowa związków nieorganicznych|V grupy analitycznej]] i barwią płomień na intensywny kolor żółty.

Znane są również nieliczne związki sodu na −1 [[Stopień utlenienia|stopniu utlenienia]], np. sodek 2,2,2-[[kryptaty|kryptatu]] o wzorze [Na(2,2,2-kryptat)]{{chem2|+Na-}} (trwały w temperaturze −10&nbsp;°C)<ref>{{Cytuj |autor = Frederick J. Tehan, B. L. Barnett, James L. Dye |tytuł = Alkali anions. Preparation and crystal structure of a compound which contains the cryptated sodium cation and the sodium anion |czasopismo = Journal of the American Chemical Society |data = 1974 |wolumin = 96 |numer = 23 |s = 7203–7208 |doi = 10.1021/ja00830a005}}</ref>.

Sód, podobnie jak [[potas]], posiada zdolność do [[Chemiluminescencja|chemiluminescencji]] – w czasie jego utleniania tlenem atmosferycznym można zaobserwować świecenie<ref>{{Cytuj stronę |url = http://weirdscience.eu/Chemiluminescencja%20metalicznego%20sodu.html |tytuł = Chemiluminescencja metalicznego sodu |autor = Marek Ples |opublikowany = Weird science |język = pl |data dostępu = 2014-10-20}}</ref>.

==== Izotopy ====
Jedynym trwałym [[izotopy|izotopem]] tego pierwiastka jest {{chem2|^{23}Na}}. Izotop {{chem2|^{22}Na}} ulega [[Rozpad beta plus|rozpadowi β<sup>+</sup>]] (wychwyt K elektronu, któremu towarzyszy emisja [[pozyton]]u).

: <math>{}^{22}_{11}\hbox{Na}\;\to\;^{22}_{10}\hbox{Ne} + {e^+}+{\nu}_e</math>

Efektem rozpadu jest {{chem2|^{22}Na}}, który w ponad 99% przypadków jest w [[stan wzbudzony|stanie wzbudzonym]] a jego przejściu do [[stan podstawowy|stanu podstawowego]] towarzyszy emisja kwantów gamma o energii 1,274 MeV. [[Czas połowicznego rozpadu]] {{chem2|^{22}Na}} jest stosunkowo długi (zob. tabela), dzięki czemu izotop ten jest stabilnym źródłem emisji [[Promieniowanie beta|promieniowania β<sup>+</sup>]] i znalazł zastosowanie w badaniach wykorzystujących techniki jądrowe, m.in. w [[Pozytonowa tomografia emisyjna|pozytonowej tomografii komputerowej]].

=== Właściwości biologiczne ===
{{Zobacz też|Biologiczne znaczenie pierwiastków}}
Jony sodu są głównym [[Płyn pozakomórkowy|kationem zewnątrzkomórkowym]] i są konieczne do utrzymania potencjału czynnościowego [[błona komórkowa|błon komórkowych]]. Sód odgrywa pewną rolę w [[patogeneza|patogenezie]] [[nadciśnienie tętnicze|nadciśnienia]] i [[niewydolność serca|niewydolności krążenia]].
Sód bierze udział w przewodzeniu przez neurony impulsów nerwowych, wpływa na [[ciśnienie osmotyczne]] [[Płyn ustrojowy|płynów ustrojowych]], a także podwyższa stopień uwodnienia koloidów komórkowych

Niedobór u roślin i człowieka powoduje zanik różnicy potencjałów (napięcia elektrycznego) i utratę pobudliwości komórek.

== Zastosowanie ==
W czystej postaci jest stosowany jako bardzo skuteczny środek suszący rozpuszczalniki organiczne oraz jako substrat wielu reakcji chemicznych m.in. [[reakcja Wurtza|kondensacji Wurtza]]. Tlenki i wodorotlenek sodu są stosowane na okrętach podwodnych i w statkach kosmicznych, jako środki pochłaniające dwutlenek węgla z powietrza. [[Chlorek sodu]] pod nazwą [[sól kuchenna]] jest powszechnie używanym dodatkiem do potraw, wykorzystywany jest też do topienia śniegu na drogach; natomiast zmieszany z lodem tworzy [[mieszanina oziębiająca|mieszaninę oziębiającą]].

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
<references responsive>
<ref name="CRC">{{CRC90|s='''14'''-89}}</ref>
<ref name="Sial">{{Sigma-Aldrich|282065|SIAL|MSDS=tak|data dostępu=2019-03-05|nazwa=Sód}}</ref>
<ref name="Sial-US">{{Sigma-Aldrich|282065|SIAL|MSDS=tak|data dostępu=2019-03-05|język=en|nazwa=Sodium}}</ref>
<ref name=Patnaik>{{Patnaik2003|strony = 846}}</ref>
<ref name=CRC88>{{CRC88|s='''4'''-29}}</ref>
</references>

{{Pierwiastki chemiczne}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Pierwiastki chemiczne]]
[[Kategoria:Sód| ]]