Tekst źródłowy strony Rtęć

{{Pierwiastek infobox
 |nazwa                                   = Rtęć
 |symbol                                  = Hg
 |liczba atomowa                          = 80
 |radioaktywność                          = 
 |poprzedni w okresie                     = [[złoto]]
 |następny w okresie                      = [[tal]]
 |poprzedni w grupie                      = [[kadm|Cd]]
 |następny w grupie                       = [[Kopernik (pierwiastek)|Cn]]
 |wygląd                                  = srebrzystobiały
 |1. grafika                              = Hg Mercury.jpg
 |opis 1. grafiki                         = 
 |2. grafika                              = 
 |opis 2. grafiki                         = 
 |3. grafika                              = Mercury Spectra.jpg
 |opis 3. grafiki                         = [[Widmo emisyjne]] rtęci
 |nazwa łacińska                          = hydrargyrum
 |grupa                                   = [[Cynkowce|12]]
 |okres                                   = [[Pierwiastki szóstego okresu|6]]
 |blok                                    = [[blok d|d]]
 |stopień utlenienia                      = I, '''II'''
 |właściwości metaliczne                  = metal przejściowy
 |właściwości tlenków                     = [[Moc zasady|średnio zasadowe]]
 |masa atomowa                            = 200,59 ± 0,01<ref group="uwaga">{{IUPAC-SAW2021|uwaga=p|wartość = 200,592 ± 0,003}}</ref><ref name="CIAAW">{{IUPAC-SAW2021}}</ref>
 |stan skupienia                          = ciekły
 |gęstość                                 = 13 534 [[kilogram na metr sześcienny|kg/m³]]<ref name="Gestis" />
 |temperatura topnienia                   = −38,83
 |tt źródło                               = <ref name="PubChem" />
 |tt warunki niestandardowe               = 
 |temperatura wrzenia                     = 357
 |tw źródło                               = <ref name="FPX">{{FPX|s=4276}}</ref>
 |tw warunki niestandardowe               = 
 |numer CAS                               = 7439-97-6
 |PubChem                                 = 23931
 |promień atomowy                         = 150 (obl. 171) [[pikometr|pm]]
 |promień walencyjny                      = 149 pm
 |promień van der Waalsa                  = 155 pm
 |konfiguracja elektronowa                = {{Konfiguracja elektronowa|Xe|4f|14|5d|10|6s|2}}
 |zapełnienie powłok                      = 2, 8, 18, 32, 18, 2
 |elektrony walencyjne                    = 
 |elektroujemność w skali Paulinga        = 2,00
 |elektroujemność w skali Allreda         = 1,44
 |I potencjał jonizacyjny                 = 1007,1 kJ/mol
 |II potencjał jonizacyjny                = 1810 kJ/mol
 |III potencjał jonizacyjny               = 3300 kJ/mol
 |punkt potrójny                          = 
 |temperatura krytyczna                   = 
 |ciśnienie krytyczne                     = 
 |tk i ck źródło                          = 
 |ciepło parowania                        = 59,229 [[Kilodżul na mol|kJ/mol]]
 |ciepło topnienia                        = 2,295 kJ/mol
 |ciśnienie pary nasyconej                = 2{{E|−4}} [[Paskal|Pa]] (234 K)
 |prędkość dźwięku                        = 1407 m/s (293,15 K)
 |rezystywność                            = 
 |konduktywność                           = 1,04{{E|6}} [[Simens|S]]/m
 |ciepło właściwe                         = 140 [[Dżul na kilogram-kelwin|J/(kg·K)]]
 |przewodność cieplna                     = 8,34 [[Wat na metr-kelwin|W/(m·K)]]
 |układ krystalograficzny                 = trójskośny
 |twardość w skali Mohsa                  = 1,5
 |twardość w skali Brinella               = 
 |moduł Younga                            = 
 |moduł Kirchhoffa                        = 
 |współczynnik sprężystości objętościowej = 
 |właściwości magnetyczne                 = 
 |objętość molowa                         = 14,09{{E|−6}} m³/[[mol]]<ref name="Singman1984" />{{refn|grupa=uwaga|Wartość dla ciała stałego<ref name="Singman1984">{{cytuj |autor = Charles N. Singman |tytuł = Atomic volume and allotropy of the elements |czasopismo = Journal of Chemical Education |data = 1984-02 |data dostępu = 2021-02-16 |wolumin = 61 |numer = 2 |s = 137 |doi = 10.1021/ed061p137 |język = en |dostęp = z}}</ref>.}}
 |izotopy                                 = 
{{Pierwiastek infobox/izotop|Hg|194|syn.|444 [[rok|lata]]|[[wychwyt elektronu|w.e.]]|0,040|<sup>194</sup>[[złoto|Au]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Hg|196|0,15%|stabilny|116}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Hg|198|9,97%|stabilny|118}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Hg|199|16,87%|stabilny|119}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Hg|200|23,1%|stabilny|120}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Hg|201|13,18%|stabilny|121}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Hg|202|'''29,86%'''|stabilny|122}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Hg|203|syn.|46,6 [[dzień|dnia]]|[[rozpad beta minus|β<sup>−</sup>]]|0,492|<sup>203</sup>[[tal|Tl]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Hg|204|6,87%|stabilny|124}}
 |zewnętrzne dane MSDS                    = {{Sigma-Aldrich|215457|SIAL|link=tak|data dostępu=2011-10-05}}
 |zagrożenia GHS źródło                   = {{CLI|15915|CLP=tak|data dostępu=2015-04-10|nazwa=mercury}}
 |piktogram GHS                           = {{Piktogram GHS|06|08|09}}
 |hasło GHS                               = Niebezpieczeństwo
 |zwroty H                                = {{Zwroty H|330|360D|372|410}}
 |zwroty EUH                              = {{Zwroty EUH|brak}}
 |zwroty P                                = {{Zwroty P|201|260|273|284|310|501}}<ref name="Sial" />
 |NFPA 704                                = {{NFPA 704|zdrowie=4}}
 |NFPA 704 źródło                         = <ref name="Sial-US" />
 |temperatura zapłonu                     = 
 |tz źródło                               = 
 |tz warunki niestandardowe               = 
 |temperatura samozapłonu                 = 
 |ts źródło                               = 
 |ts warunki niestandardowe               = 
 |numer RTECS                             = OV4550000
 |dawka śmiertelna                        = 
 |commons                                 = 
 |wikisłownik                             = rtęć
}}
[[Plik:Pouring liquid mercury bionerd.jpg|thumb|Rtęć nalewana na [[Szalka Petriego|szalkę Petriego]]]]
'''Rtęć''' ('''Hg''', {{łac.|hydrargyrum}}, z {{gr.|ὑδράργυρος ''hydrargyros''}} ‘wodne srebro’<ref name="dictionary">{{Cytuj stronę |url = http://www.dictionary.com/browse/hydrargyrum |tytuł = hydrargyrum |opublikowany = dictionary.com |język = en |data dostępu = 2018-07-11}}</ref>) – [[pierwiastek chemiczny]] z grupy [[Blok d|metali przejściowych]]. Uznana za pierwiastek przez [[Antoine Lavoisier|Lavoisiera]]. Rtęć jest jedynym [[metale]]m występującym w [[warunki normalne|warunkach normalnych]] w stanie ciekłym<ref group=uwaga>W warunkach normalnych w stanie ciekłym występuje jeszcze jeden pierwiastek – [[brom]]; ciekłe są także niektóre stopy [[Litowce|metali alkalicznych]] (np. [[potas|K]]-[[sód|Na]]) i [[gal]]u (np. Ga-[[Ind|In]]-[[cyna|Sn]]) [za {{cytuj książkę |tytuł = CRC Handbook of Chemistry and Physics |wydawca = CRC Press |miejsce = Boca Raton |wydanie = 83 |data = 2003 |strony = '''15'''-28}}]</ref>.

Rtęć występuje w skorupie ziemskiej w ilości 0,05 [[Sposoby zapisu bezwymiarowego stosunku dwóch wielkości|ppm]].

Najważniejszymi [[minerał]]ami rtęci są:
* [[cynober (minerał)|cynober]], HgS
* [[chlorek rtęci(I)|kalomel]], {{chem2|Hg2Cl2}}
* [[rtęć rodzima]].

== Właściwości ==
Rozpuszcza metale, tworząc [[amalgamat]]y (z wyjątkiem [[żelazo|żelaza]], [[platyna|platyny]], [[wolfram]]u i [[molibden]]u). Wykazuje dużą lotność – w [[Para nasycona|stanie nasycenia]] w temperaturze {{C|20}} w powietrzu znajduje się 14&nbsp;mg Hg na m³<ref name=Dumarey>{{cytuj |autor = Ronny Dumarey, Richard J. C. Brown, Warren T. Corns, Andrew S. Brown, Peter B. Stockwell |tytuł = Elemental mercury vapour in air: the origins and validation of the ‘Dumarey equation’ describing the mass concentration at saturation |czasopismo = Accreditation and Quality Assurance |data = 2010-07 |data dostępu = 2021-02-16 |wolumin = 15 |numer = 7 |s = 409–414 |doi = 10.1007/s00769-010-0645-1 |język = en |dostęp = z}}</ref>. [[Dawka progowa]] rtęci, czyli najwyższe stężenie uważane za bezpieczne, wynosi 0,05&nbsp;mg Hg na m³ powietrza{{fakt|data=2021-02}}, dlatego rozlana rtęć stanowi potencjalne niebezpieczeństwo zatrucia.

Zawartość rtęci w powietrzu w ng/cm³ (co odpowiada μg/dm³ i mg/m³) w stanie nasycenia dla różnych temperatur określa empiryczne równanie Dumareya<ref name="Dumarey" />:

:: <math>\gamma_{Hg} = \frac{D}{T}10^{-(A+\frac{B}{T})}</math>

gdzie:
: ''A'' = −8,134459741
: ''B'' = 3240,871534 K
: ''D'' = 216522,61 K ng/cm³
: ''T'' – temperatura w K

Kationy rtęci {{chem2|Hg(2+)}} oraz {{chem2|Hg2(2+)}} różnią się właściwościami. W analizie chemicznej {{chem2|Hg2(2+)}} należy do [[chemiczna analiza jakościowa związków nieorganicznych|I grupy kationów]], natomiast {{chem2|Hg(2+)}} – do [[chemiczna analiza jakościowa związków nieorganicznych|II]].

== Otrzymywanie ==
Na skalę przemysłową rtęć otrzymuje się z [[cynober (minerał)|cynobru]], czyli [[siarczek rtęci(II)|siarczku rtęci(II)]], przez ogrzewanie w obecności powietrza<ref name="Bielanski 1981">{{Cytuj książkę |nazwisko = Bielański |imię = Adam |autor link = Adam Bielański (chemik) |tytuł = Chemia ogólna i nieorganiczna |data = 1981 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]] |miejsce = Warszawa |isbn = 83-01-02626-X |strony = 646}}</ref>:
: {{chem2|HgS + O2 → Hg↑ + SO2↑}}
Proces ten przebiega w dwóch etapach<ref name=Trzebiatowski>{{cytuj książkę |nazwisko = Trzebiatowski |imię = Włodzimierz |autor link = Włodzimierz Trzebiatowski |tytuł = Chemia nieorganiczna |wydawca = PWN |wydanie = VIII |miejsce = Warszawa |data = 1978 |strony = 478}}</ref>:
: (1) {{chem2|2HgS + 3O2 → 2HgO + 2SO2↑}}
: (2) {{chem2|2HgO → 2Hg↑ + O2↑}}

Inną metodą jest ogrzewanie HgS wobec [[reduktor (chemia)|reduktora]], np. [[żelazo|żelaza]]<ref name="Bielanski 1981" /><ref name="Trzebiatowski" />:
: {{chem2|HgS + Fe → Hg↑ + FeS}}

W warunkach laboratoryjnych rtęć można uzyskać poprzez ogrzewanie [[tlenek rtęci(II)|tlenku rtęci(II)]]<ref name=Tolloczko>{{Cytuj książkę |autor = [[Stanisław Tołłoczko]], [[Wiktor Kemula]] |tytuł = Chemia nieorganiczna z zasadami chemii ogólnej |data = 1954 |wydawca = PWN |miejsce = Warszawa |strony = 19}}</ref>.

== Zastosowanie ==
=== Zastosowania historyczne ===
Rzymianie używali jej do ługowania piasków rzecznych, w celu wydobycia z nich srebra i złota. Tlenek rtęci(II) był głównym składnikiem czerwonej farby, stosowany był do szminkowania i malowania. W średniowieczu alchemicy próbowali stworzyć złoto przez połączenie siarki z rtęcią. Wolna rtęć pod nazwą żywego srebra była trzymana w domach bogaczy jako zabawka. W XVI wieku Paracelsus wprowadził związki rtęci do medycyny i farmacji.

=== Zastosowania rtęci metalicznej ===
[[Plik:Clinical thermometer 38.7.JPG|thumb|[[Termometr rtęciowy]]]]
Rtęć znalazła zastosowanie do wypełniania [[termometr]]ów, [[barometr]]ów, [[manometr]]ów, pomp próżniowych itp. Duże ilości rtęci zużywane są w procesie zwanym amalgamacją<ref name="sjp.pwn.pl">{{Cytuj stronę |url = https://sjp.pwn.pl/sjp/amalgamacja;2549683.html |tytuł = Amalgamacja |opublikowany = Słownik języka polskiego PWN |data = |data dostępu = 2021-02-27}}</ref> do wydobywania [[złoto|złota]] i [[srebro|srebra]] (zwłaszcza w złożach o dużym rozdrobnieniu kruszców; metale rozpuszczają się w rtęci, tworząc [[amalgamat]]y, z których są odzyskiwane przez odparowanie rtęci) oraz do [[elektroliza|elektrolizy]] [[Litowce|litowców]] i produkcji [[materiał wybuchowy|materiałów wybuchowych]].

Oprócz tego metaliczna rtęć jest stosowana:
* do wytwarzania [[amalgamat]]ów, wykorzystywanych m.in. do wykonywania plomb dentystycznych
* przy produkcji [[świetlówka|świetlówek]] i [[wysokociśnieniowa lampa rtęciowa|lamp rtęciowych]].

W epoce wczesnonowożytnej (co najmniej od XVI wieku, do 1843 r.) rtęci używano do produkcji [[lustro|luster]]. W związku z tym wielu ludzi chorowało z powodu zatrucia tym metalem. Stosowano ją również do leczenia [[kiła|kiły]], poprzez podawanie rtęci doustnie, w zastrzykach i przez nacieranie skóry.

== Zastosowania związków rtęci ==
Wiele związków rtęci ma szerokie zastosowanie:
* [[chlorek rtęci(I)]] – [[chlorek rtęci(I)|kalomel]], stosowany jest w lecznictwie, do wyrobu elektrod, jako środek ochrony roślin;
* [[chlorek rtęci(II)]] – [[chlorek rtęci(II)|sublimat]], służy jako [[katalizator]] w syntezie organicznej, w metalurgii, w mikrobiologii, jako środek dezynfekujący;
* [[Piorunian rtęci(II)|piorunian rtęci]] – {{chem2|Hg(CNO)2}} ma zastosowanie do wyrobu spłonek i detonatorów;
* [[odczynnik Nesslera]] (alkaliczny roztwór jodortęcianu potasu {{chem2|K2[HgI4]}}) – używany w chemii analitycznej do wykrywania jonów amonowych ({{chem2|NH4+}});
* do produkcji farb okrętowych.

== Działanie biologiczne ==
Rtęć w formie: ciekłej, par i rozpuszczalnych związków jest trująca<ref>{{encyklopedia PWN|id = 3969683|tytuł=rtęć|data dostępu=2018-07-11 <!--| archiwum = https://archive.is/NmaZ1 | zarchiwizowano = 2017-11-11-->}}</ref>.

Rtęć wchłania się przez drogi oddechowe w postaci pary. Z płuc dostaje się do krwi, gdzie wnika do [[erytrocyt]]ów, w których jest utleniana. Pewne ilości rtęci wnikają też do [[kresomózgowie|mózgu]] i przenikają przez barierę łożyskową do krwi płodu. Wchłonięta w ten sposób rtęć jest wydalana z moczem i w niewielkim stopniu z kałem. Kumuluje się w nerkach, uszkadzając je.

Toksyczność rtęci polega na niszczeniu [[błona biologiczna|błon biologicznych]] i wiązaniu się z białkami. W ten sposób rtęć zakłóca wiele niezbędnych do życia procesów biochemicznych.

Ostre zatrucie oparami rtęci wywołuje zapalenie płuc i oskrzeli prowadzące niekiedy do śmiertelnej niewydolności oddechowej. Inne objawy to: krwotoczne zapalenie jelit, niewydolność krążenia, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej. Uszkodzeniu ulegają również [[nerka|nerki]] i układ nerwowy.

Spożycie związków rtęci powoduje ślinotok, wymioty, krwawą biegunkę, martwicę błony śluzowej jelit. Pojawia się również pieczenie w przełyku. Podobnie jak w zatruciu drogą oddechową uszkodzone zostają nerki.

Zatrucie przewlekłe małymi ilościami rtęci powoduje początkowo niespecyficzne objawy takie jak ból głowy i kończyn, osłabienie. W późniejszym czasie dochodzi do zapaleń błon śluzowych przewodu pokarmowego, wypadania zębów i wystąpienia charakterystycznego niebiesko-fioletowego rąbka na [[dziąsło|dziąsłach]]. Obserwuje się też postępujące uszkodzenia [[ośrodkowy układ nerwowy|ośrodkowego układu nerwowego]]: zaburzenia snu, upośledzenie koncentracji, zaburzenia pamięci, zmiany w osobowości. Później pojawiają się drżenia rąk i nóg, niezborność chodu. Charakterystycznym objawem jest zmiana charakteru pisma na tzw. „drżące pismo”. W zatruciu przewlekłym również obserwuje się uszkodzenie nerek.

Ze względu na toksyczne działanie rtęć i jej związki w [[Unia Europejska|Unii Europejskiej]] zostały uznane za [[substancje priorytetowe w dziedzinie polityki wodnej]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz.U. L 327 z 22.12.2000, s. 1) |url = https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:02000L0060-20141120}}</ref>. Zaliczana jest do grupy substancji [[uPBT]] (wszędobylskie, trwałe, podlegające bioakumulacji i toksyczne), a przekroczenie norm jej stężenia w wodzie lub organizmach wodnych jest najczęstszą przyczyną nieosiągania dobrego [[stan chemiczny wód|stanu chemicznego wód]] powierzchniowych<ref>{{Cytuj | tytuł = European waters. Assessment of status and pressures 2018 | url = https://www.eea.europa.eu/publications/state-of-water | miejsce = Luksemburg | wydawca = Publications Office of the European Union | data = 2018 | s = 6 | isbn =  978-92-9213-947-6 | issn = 1977-8449 | doi = 10.2800/303664}}</ref>.

== Zobacz też ==
* [[diuretyki rtęciowe]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

{{wikicytaty|rtęć}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="Sial">{{Sigma-Aldrich|215457|SIGALD|MSDS=tak|data dostępu=2011-10-05|nazwa=Mercury}}</ref>
<ref name="Sial-US">{{Sigma-Aldrich|215457|SIGALD|MSDS=tak|data dostępu=2011-10-05|język=en|nazwa=Mercury}}</ref>
<ref name=Gestis>{{GESTIS|ZVG=008490|nazwa=Mercury| data dostępu = 2019-11-07}}</ref>
<ref name="PubChem">{{PubChem|cid=23931|nazwa=Mercury|data dostępu=}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Seńczuk (red.) |imię = Witold |tytuł = Toksykologia. Podręcznik dla studentów, lekarzy i farmaceutów Wydanie IV |data = 2002 |wydawca = Wydawnictwo Lekarskie PZWL |miejsce = Warszawa |isbn = 83-200-2648-2 |strony =}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Wiśniewska (red.) |imię = Małgorzata |tytuł = Encyklopedia dla wszystkich Chemia |wydawca = Wydawnictwa Naukowo-Techniczne Warszawa |strony = 332}}

{{zastrzeżenia|medycyna}}
{{Klasyfikacja ATC|D08}}
{{Pierwiastki chemiczne}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Pierwiastki chemiczne]]
[[Kategoria:Rtęć| ]]