Tekst źródłowy strony Protaktyn

{{Pierwiastek infobox
 |nazwa                                   = Protaktyn
 |symbol                                  = Pa
 |liczba atomowa                          = 91
 |radioaktywność                          = tak
 |poprzedni w okresie                     = [[tor (pierwiastek)|tor]]
 |następny w okresie                      = [[uran (pierwiastek)|uran]]
 |poprzedni w grupie                      = [[prazeodym|Pr]]
 |następny w grupie                       = Uqu
 |wygląd                                  = srebrzystobiały
 |1. grafika                              = Protactinium-233.jpg
 |opis 1. grafiki                         = próbka protaktynu-233
 |2. grafika                              = 
 |opis 2. grafiki                         = 
 |3. grafika                              = Protoactinium spectrum visible.png
 |opis 3. grafiki                         = [[Widmo emisyjne]] protaktynu
 |nazwa łacińska                          = protactinium
 |grupa                                   = –
 |okres                                   = [[Pierwiastki siódmego okresu|7]]
 |blok                                    = [[blok f|f]]
 |stopień utlenienia                      = II, III, IV, '''V'''
 |właściwości metaliczne                  = aktynowiec
 |właściwości tlenków                     = [[moc zasady|słabo zasadowe]]
 |masa atomowa                            = 231,04 ± 0,01<ref group="uwaga">{{IUPAC-SAW2021|uwaga=p|wartość = 231,03588 ± 0,00001}}</ref><ref name="CIAAW">{{IUPAC-SAW2021}}</ref>
 |stan skupienia                          = stały
 |gęstość                                 = 15,37 g/cm³<ref name = CRC90>{{CRC90|s = '''4'''-28–'''4'''-29|rozdział=The elements. Protactinium|autor r=C.R. Hammond}} Wartość obliczona.</ref>
 |temperatura topnienia                   = 1567
 |tt źródło                               = <ref name="EoE"/>
 |tt warunki niestandardowe               = 
 |temperatura wrzenia                     = 4227
 |tw źródło                               = <ref name="EoE"/>
 |tw warunki niestandardowe               = 
 |numer CAS                               = 7440-13-3
 |PubChem                                 = 23945
 |promień atomowy                         = 180 [[pikometr|pm]]
 |promień walencyjny                      = 
 |promień van der Waalsa                  = 
 |konfiguracja elektronowa                = {{Konfiguracja elektronowa|Rn|5f|2|6d|1|7s|2}}
 |zapełnienie powłok                      = 2, 8, 18, 32, 20, 9, 2
 |elektrony walencyjne                    = 
 |elektroujemność w skali Paulinga        = 1,5
 |elektroujemność w skali Allreda         = 1,14
 |I potencjał jonizacyjny                 = 568 kJ/mol
 |II potencjał jonizacyjny                = 
 |III potencjał jonizacyjny               = 
 |punkt potrójny                          = 
 |temperatura krytyczna                   = 
 |ciśnienie krytyczne                     = 
 |tk i ck źródło                          = 
 |ciepło parowania                        = 470 [[Kilodżul na mol|kJ/mol]]
 |ciepło topnienia                        = 15 kJ/mol
 |ciśnienie pary nasyconej                = 5,1{{E|−5}} [[Paskal|Pa]] (527 K)
 |prędkość dźwięku                        = 
 |rezystywność                            = 180 nΩcm (298 K)<ref name="EoE"/>
 |konduktywność                           = 5,29{{E|6}} [[Simens|S]]/m
 |ciepło właściwe                         = 120 [[Dżul na kilogram-kelwin|J/(kg·K)]]
 |przewodność cieplna                     = 47 [[Wat na metr-kelwin|W/(m·K)]]
 |układ krystalograficzny                 = tetragonalny, a = b = 3,925&nbsp;Å, c = 3,24&nbsp;Å
 |twardość w skali Mohsa                  = 
 |twardość w skali Brinella               = 
 |moduł Younga                            = 
 |moduł Kirchhoffa                        = 
 |współczynnik sprężystości objętościowej = 
 |właściwości magnetyczne                 = [[paramagnetyzm|paramagnetyk]]
 |objętość molowa                         = 15,18{{E|−6}} m³/[[mol]]
 |izotopy                                 = 
{{Pierwiastek infobox/izotop|Pa|230|syn.|17,4 dnia|[[wychwyt elektronu|w.e.]]<br />[[rozpad beta minus|β<sup>−</sup>]]|1,310<br />0,563|{{chem|230|[[tor (pierwiastek)|Th]]}}<br />{{chem|230|[[uran (pierwiastek)|U]]}}}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Pa|231|~100%|32 530 lat|[[rozpad alfa|α]]|5,149|{{chem|227|[[aktyn|Ac]]}}}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Pa|232|syn.|1,31 lat|[[rozpad beta minus|β<sup>−</sup>]]|1,340|{{chem|232|[[uran (pierwiastek)|U]]}}}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Pa|233|syn.|26,967 dnia|[[rozpad beta minus|β<sup>−</sup>]]|0,571|{{chem|233|[[uran (pierwiastek)|U]]}}}}
 |zewnętrzne dane MSDS                    = 
 |zagrożenia GHS źródło                   = 
 |piktogram GHS                           = {{Piktogram GHS|?}}
 |hasło GHS                               = 
 |zwroty H                                = 
 |zwroty EUH                              = 
 |zwroty P                                = 
 |NFPA 704                                = 
 |NFPA 704 źródło                         = 
 |temperatura zapłonu                     = 
 |tz źródło                               = 
 |tz warunki niestandardowe               = 
 |temperatura samozapłonu                 = 
 |ts źródło                               = 
 |ts warunki niestandardowe               = 
 |numer RTECS                             = 
 |dawka śmiertelna                        = 
 |commons                                 = 
 |wikisłownik                             = protaktyn
}}
'''Protaktyn''' ('''Pa''', [[łacina|łac.]] ''protactinium'') – [[pierwiastek chemiczny]] z grupy [[aktynowce|aktynowców]] o [[liczba atomowa|liczbie atomowej]] 91. Jest ciężkim srebrnoszarym metalem, łatwo reagującym z [[tlen]]em, parą wodną i [[Kwasy mineralne|kwasami nieorganicznymi]]. Tworzy [[związek chemiczny|związki chemiczne]], w których jest zazwyczaj na V [[stopień utlenienia|stopniu utlenienia]], ale może także przyjmować II, III i IV stopień. Średnie stężenie protaktynu w skorupie [[Ziemia|ziemskiej]] jest zazwyczaj rzędu kilku [[Sposoby zapisu bezwymiarowego stosunku dwóch wielkości|ppt]], ale może osiągać stężenia do kilku [[Sposoby zapisu bezwymiarowego stosunku dwóch wielkości|ppm]] w pewnych złożach rud [[uraninit]]owych. Ze względu na rzadkość, wysoką [[radioaktywność]] i [[toksyczność]], metal ten obecnie nie posiada zastosowania poza badaniami naukowymi, do których pozyskiwany jest ze zużytego [[paliwo jądrowe|paliwa jądrowego]].

Protaktyn po raz pierwszy został zidentyfikowany w 1913 roku przez [[Kazimierz Fajans|Kazimierza Fajansa]] i {{link-interwiki |Oswald Göhring |tekst=Oswalda Helmutha Göhringa |Q=Q4402060}}, którzy nazwali go ''brevium'' ze względu na krótki [[czas połowicznego rozpadu]] badanego izotopu <sup>234</sup>Pa. Bardziej stabilny izotop protaktynu został odkryty w 1918 roku, a jego nazwę zmieniono na ''protoaktyn'', a następnie, w 1949 roku, na „protaktyn”, co oznacza „rodzic [[aktyn]]u” i odnosi się do faktu, że [[Produkt rozpadu|produktem rozpadu]] protaktynu jest aktyn.

Najtrwalszym i najbardziej rozpowszechnionym (niemal 100%) naturalnie występującym [[Izotopy|izotopem]] protaktynu jest <sup>231</sup>Pa, będący produktem rozpadu {{link-interwiki |Uran-235 |tekst=235U |Q=Q848497}}, ma okres półtrwania ok. 32&nbsp;530 lat<ref name="cate"/>. Znacznie mniejsze, śladowe ilości krótkotrwałego <sup>234m</sup>Pa występują w produktach [[szereg promieniotwórczy#Szereg uranowo-radowy|szeregu promieniotwórczego <sup>238</sup>U]]. <sup>233</sup>Pa jest produktem rozpadu <sup>233</sup>Th, będącego częścią łańcucha przemian wykorzystywanych do otrzymania {{link-interwiki |Uran-233 |tekst=233U |Q=Q2668919}} poprzez napromieniowanie [[neutron]]ami <sup>232</sup>Th. Jest niepożądanym produktem pośrednim w opartych na torze [[reaktor jądrowy|reaktorach jądrowych]] i jest usuwany z aktywnego obszaru reaktora podczas [[powielanie paliwa|procesu powielania]].

Analiza względnych stężeń różnych izotopów uranu, toru i protaktynu w wodzie i minerałach jest używana w [[Datowanie izotopowe|datowaniu izotopowym]] [[osady|osadów]], których wiek sięga do 175 tys. lat oraz w modelowaniu różnych procesów geologicznych.

== Występowanie ==
Protaktyn występuje w [[Blenda uranowa|blendzie smolistej]] ([[uraninit|uraninicie]]) w stężeniu w [[ruda|rudzie]] około 0,3–3 [[Sposoby zapisu bezwymiarowego stosunku dwóch wielkości|ppm]]. Jest jednorodnie rozprzestrzeniony w większości substancji naturalnych, w tym w wodzie, gdzie występuje w mniejszych stężeniach, rzędu 1 [[Sposoby zapisu bezwymiarowego stosunku dwóch wielkości|ppt]], co odpowiada promieniotwórczości 0,1 [[piko|p]][[Kiur (jednostka miary)|Ci]]/g. W [[gleba|glebie]] piaszczystej występuje około 500-krotnie więcej protaktynu niż w wodzie, nawet jeśli [[woda]] ta jest obecna w tej glebie. Znacznie wyższe krotności, rzędu 2000 i powyżej, zostały zmierzone w [[piasek gliniasty|piaskach gliniastych]] i [[glina]]ch, takich jak [[bentonit]]. Protaktyn jest jednym z najrzadszych i najdroższych pierwiastków występujących w przyrodzie.

=== Źródła naturalne ===
[[Plik:Uraninite-39029.jpg|thumb|upright|Ruda [[uraninit]]owa, w której występuje protaktyn (0,3–3 [[Sposoby zapisu bezwymiarowego stosunku dwóch wielkości|ppm]])]]
Ponieważ [[czas połowicznego rozpadu]] {{chem|231|Pa}} jest krótki w porównaniu do skali [[geologia|geologicznej]], jego występowanie jest ściśle związane z występowaniem {{chem|235|U}}. Zawartość uranu w skorupie ziemskiej jest na poziomie 2,7 ppm<ref name="taylor"/>, z czego 0,711% to {{chem|235|U}}, stąd naturalne rozpowszechnienie {{chem|231|Pa}} (obliczone z okresów połowicznego rozpadu {{chem|231|Pa}} i {{chem|235|U}}) wynosi 0,87{{E|−6}}, tylko nieznacznie mniej niż w przypadku {{chem|226|Ra}}. Przyjmując, że masa skorupy ziemskiej (do głębokości 36 km) wynosi 2,5{{E|25}} g<ref name="hogch"/>, to całkowite zasoby protaktynu wynoszą 2,2{{E|7}} [[tona|ton]].

Wyraźna tendencja protaktynu do [[hydroliza|hydrolizy]] jest podstawą metody datowania osadów morskich do ich wieku sięgającego miliona lat<ref name="cate3"/>. Przy niezakłóconym uformowaniu geologicznym stosunek Pa:U wynosi 3,2{{E|−7}}, ale współczynnik ten jest zakłócany, kiedy złoże jest wymywane przez wody gruntowe, które przenoszą uran do morza. Przy [[skala pH|pH]] [[woda morska|wody morskiej]] protaktyn i tor hydrolizują i odkładają się na dnie oceanicznym, pozostawiając uran w roztworze jako {{chem|U|2+|2}}. Jako że rozpad {{chem|231|Pa}} i {{chem|230|Th}} zachodzi z różnymi prędkościami, to wzajemny współczynnik zawartości tych pierwiastków na różnych głębokościach może być użyty do określenia szybkości sedymentacji<ref name="cate3"/>.

Do określenia zawartości {{chem|231|Pa}} w ciałach stałych używana jest nowa metoda, o rząd wielkości dokładniejsza niż metody oparte na zliczaniu rozpadów, która oparta jest na [[Spektroskopia masowa jonizacji termicznej|spektroskopii masowej jonizacji termicznej]] (TIMS) protaktynu w [[węglany|węglanach]]. Dzięki tej metodzie mogą być datowane węglany o wieku 10–250&nbsp;tys. lat<ref name="cate3"/>.

{{chem|233|Pa}} nie został wykryty w naturze, ale ślady {{chem|237|Np}}, jego [[Substrat (chemia)|substratu]], jak i {{chem|225|Ac}}, produktu jego rozpadu, zostały wykryte w ściekach rafinerii uranu<ref name="pepp"/>. Można wnioskować, że {{chem|233|Pa}} jest ciągle naturalnie tworzony w reakcji:
: {{chem|238|U}}(n,2n) → {{chem|237|U}}(β<sup>−</sup>;6,75 dnia) → {{chem|237|Np}}(α;2,14{{E|6}} lat) → {{chem|233|Pa}}

=== W reaktorach atomowych ===
Dwa ważne izotopy protaktynu, {{chem|231|Pa}} i {{chem|233|Pa}} powstają z toru w [[reaktor jądrowy|reaktorach jądrowych]]; oba są niepożądane i są zazwyczaj usuwane, tym samym komplikując schemat i działanie reaktora jądrowego. W szczególności {{chem|232|Th}} poprzez reakcje ''n'',2''n'' tworzy {{chem|231|Th}}, który szybko (t<sub>1/2</sub> = 25,5 godz.) rozpada się do {{chem|231|Pa}}. Izotop ten ma stosunkowo długi okres połowicznego zaniku, równy 32&nbsp;760 lat, i jest główną przyczyną długotrwałej [[radiotoksyczność|radiotoksyczności]] zużytego paliwa jądrowego. Protaktyn-233 jest tworzony z {{chem|232|Th}} poprzez [[wychwyt neutronu]]. Następnie rozpada się do uranu-233 lub wychwytuje następny neutron i przekształca się w bardzo trwały uran-234. {{chem|233|Pa}} ma względnie długi okres połowicznego zaniku równy 27 dni oraz wysoki [[przekrój czynny]] dla wychwytu neutronów (tak zwana „[[trucizna reaktorowa]]”). Stąd też, zamiast szybko rozpadać się do użytecznego {{chem|233|U}}, znacząca część {{chem|233|Pa}} przekształca się w słabo rozszczepialne izotopy i pochłania neutrony, zmniejszając tym samym wydajność reaktora. By temu zapobiec, {{chem|233|Pa}} jest usuwany z aktywnej strefy pracy [[tor (pierwiastek)|torowych]] [[Reaktor chłodzony stopionymi solami|reaktorów chłodzonych stopionymi solami]], by tor ulegał rozpadowi do {{chem|233|U}}. Jest to osiągane poprzez użycie kilkumetrowej wysokości kolumn stopionego [[bizmut]]u z rozpuszczonym w nim [[Lit|licie]]. W uproszczonym schemacie można to przedstawić, że lit wybiórczo redukuje sole protaktynu do metalicznego protaktynu, który następnie jest wyodrębniany ze stopionych soli, a bizmut służy tylko jako [[rozpuszczalnik]]. Wybierany jest ze względu na niską [[temperatura topnienia|temperaturę topnienia]] (271&nbsp;°C), niską [[Ciśnienie pary nasyconej|prężność pary]], dobrą rozpuszczalność litu i [[aktynowce|aktynowców]] oraz niemieszalność z roztopionymi [[chlorki|chlorkami]].

== Izotopy protaktynu ==
{{osobny artykuł|Izotopy protaktynu}}
Obecnie (sierpień 2012) znanych jest 29 izotopów protaktynu, spośród których tylko trzy mają znaczenie naukowe;{{chem|231|Pa}}, {{chem|233|Pa}} i {{chem|234|Pa}}. Dwa z nich występują naturalnie – {{chem|231|Pa}} (~100%) i w śladowych ilościach {{chem|234|Pa}}, który istnieje ponadto w dwóch różnych stanach energetycznych. {{chem|233|Pa}} jest produktem pracy reaktorów atomowych<ref name="cate"/>. Protaktyn jest źródłem [[Promieniowanie alfa|cząstek alfa]]. Niemal cały (99,8%) [[:Plik:Decay chain(4n+2, Uranium series).PNG|uran-238 rozpada się]] najpierw do [[Izomery jądrowe|izomeru]] <sup>234m</sup>Pa.

=== Protaktyn-231 ===
{{chem|231|Pa}} jest źródłem promieniowania α, a jego [[masa atomowa]] została ustalona na 231,03588 ±0,00002<ref name="heumann"/>. W [[szereg promieniotwórczy#Szereg uranowo-aktynowy|szeregu uranowo-aktynowym]] jest produktem rozpadu {{chem|231|Th}}, a dalej rozpada się na {{chem|227|Ac}}, od którego zaczerpnął swoją nazwę. Potwierdzone [[Czas połowicznego rozpadu|okresy półtrwania]] wynoszą od 32&nbsp;000±10%<ref name="grosse"/> do 34&nbsp;300 ±300 lat. Ostatnie badania ustaliły okres półtrwania na ok. 35&nbsp;530 ±250 lat (z 95% pewnością)<ref name="cate2"/>. Dlatego też {{chem|231|Pa}} jest jedynym izotopem dostępnym w miligramowych ilościach. [[Przekrój czynny]] [[Wychwyt neutronu|wychwytu neutronów]] [[Neutron termiczny|termicznych]] wynosi 211 ±2 [[barn]]ów. Okres półtrwania [[Samorzutne rozszczepienie jądra atomowego|samorzutnego rozszczepienia]] wynosi 1,1{{E|16}} lat.<ref name="cate2"/>

{{chem|231|Pa}} może być wyizolowany z przetworzonych rud uranowych lub wytworzony na drodze dwóch reakcji jądrowych: {{chem|232|Th}}(n,2n){{chem|231|Th}} lub {{chem|230|Th}}(n,γ){{chem|231|Th}}. W zasadzie powinno to wyeliminować wszystkie problemy związane z otrzymywaniem {{chem|231|Pa}}. Jednakże napromieniowanie neutronami {{chem|232|Th}} daje duże ilości {{chem|233|Pa}} i innych niepożądanych zanieczyszczeń, a względnie małe ilości {{chem|231|Pa}}<ref name="cate2"/>.

=== Protaktyn-233 ===
{{chem|233|Pa}} jest jedynym izotopem protaktynu, który otrzymywany jest w gramowych ilościach; pierwszy gram został otrzymany w 1964 roku przez naukowców w [[Idaho National Laboratory|National Reactor Testing Station]] w [[Idaho]]<ref name="cate"/>. Znaczenie tego izotopu wynika z faktu, że jest etapem pośrednim w produkcji rozszczepialnego {{chem|233|U}}. Reakcja została odkryta w 1938 roku przez [[Lise Meitner]]<ref name="meitnerdisco"/>:
: {{chem|232|Th}}(n,γ){{chem|233|Th}}(β<sup>−</sup>,22 min)→{{chem|233|Pa}}(β<sup>−</sup>, 27 dni) →{{chem|233|U}}
{{chem|233|Pa}} wyparł izotop {{chem|234|Pa}} z zastosowań jako [[znacznik izotopowy]] ze względu na swój okres półtrwania, stosunkową łatwość otrzymywania oraz nietrudne do wykrycia [[Widmo (spektroskopia)|widmo]] [[promieniowanie gamma|gamma]]<ref name="crou"/><ref name="sill"/>.

=== Protaktyn-234 ===
Nuklid {{chem|234|Pa}} występuje naturalnie w dwóch postaciach [[Izomery jądrowe|izomerycznych]]: <sup>234m</sup>Pa, odkryty przez [[Kazimierz Fajans|Fajansa]] i Göhringa w 1913 roku oraz {{chem|234|Pa}}, odkryty przez Hahna w 1921 roku. Oba izotopy są źródłami [[Promieniowanie beta|promieniowania β<sup>−</sup>]], rozpadając się do {{chem|234|U}}, ale <sup>234m</sup>Pa jest [[Metastabilność#Metastabilność w fizyce jądrowej|metastabilny]] i w 0,13% rozpadów, w wyniku [[Przejście izomeryczne|przejścia izomerycznego]], rozpada się do swojego stanu podstawowego, {{chem|234|Pa}}<ref name="cate2"/>.

== Otrzymywanie i oczyszczanie ==
Ze względu na niewielkie zapotrzebowanie na protaktyn, nigdy nie uzyskiwano {{chem|231|Pa}} z rud rodzimych na dużą skalę. Mierzalne ilości protaktynu zawsze były otrzymywane z pozostałości oczyszczania uranu. Ze względów ekonomicznych nie zawsze jest możliwa optymalizacja wydzielania protaktynu z wszystkich odpadów jądrowych i pozostałościach z innych procesów. Zazwyczaj protaktyn jest frakcjonowany na każdym z etapów wzbogacania i wydobywania uranu z jego rud.

Przed rozwojem energii atomowej, [[blenda uranowa|blenda smolista]] była przetwarzana ze względu na zawartość [[Rad (pierwiastek)|radu]]. Rozdrobniona ruda, po wcześniejszym wyprażeniu z [[węglan sodu|{{chem|Na|2|CO|3}}]], była [[Ługowanie|ługowana]] wodnymi roztworami [[Kwas siarkowy|{{chem|H|2|SO|4}}]] lub [[Kwas azotowy|{{chem|HNO|3}}]] (lub ich [[mieszanina|mieszaniną]]), a substancje nierozpuszczalne w kwasach były [[roztwarzanie|roztwarzane]] przy użyciu roztworów [[wodorotlenek sodu|NaOH]] lub {{chem|Na|2|CO|3}}. Pozostałość była następnie ługowana [[Kwas solny|kwasem solnym]], aby odzyskać rad<ref name="cate3"/>. Pozostałość zawierała większą lub mniejszą część pierwotnego protaktynu, w zależności od względnych proporcji kwasów używanych w roztwarzaniu; wyższe stężenie {{chem|H|2|SO|4}} i ogólna całkowita [[Moc kwasu|kwasowość]] sprzyja przechodzeniu protaktynu do roztworu. Metoda ta (''Rückrückstände'') była użyta przy odkryciu {{chem|231|Pa}} przez Hahna i [[Lise Meitner|Meitner]] (1918), a później do otrzymania pierwszych miligramowych ilości pierwiastka (Grosse, 1927) oraz do otrzymania 0,5&nbsp;g tego pierwiastka przez Grauego i Kädinga w 1934 roku<ref name="cate3"/>.

Po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] do oczyszczania uranu używany był proces [[Ekstrakcja|ekstrakcji]] eterowej. Kwasowy roztwór powstały po roztwarzaniu rudy był traktowany {{chem|Na|2|CO|3}}, aby [[Strącanie|strącić]] mniej zasadowe metale, zostawiając przy tym uran w roztworze jako [[Związki kompleksowe|kompleks]] węglanowy. Katzin oszacował, że strącony osad węglanowy zawiera 0,30–0,35&nbsp;ppm protaktynu<ref name="katzinwinkle"/>, a dalsze przetworzenie tego osadu dało ok. 25&nbsp;mg czystego metalu. Kiedy proces został zmodyfikowany by wyeliminować strącanie osadu węglanowego, protaktyn przechodził przez etap ekstrakcji eterowej do wodnego [[rafinat]]u, co pozwoliło na odzyskanie 35&nbsp;mg czystej substancji. Dalsze modyfikacje procesu pozwoliły na strącanie w sposób ciągły osadu, który zawierał niemal cały protaktyn. Osad ten, był okresowo odfiltrowywany, co przyniosło ok. 2&nbsp;g protaktynu<ref name="cate3"/>.

Wodny rafinat z ekstrakcji eterowej był poddawany działaniu [[Tlenek wapnia|wapna]], a odfiltrowany osad był magazynowany do przyszłego odzysku uranu i innych rynkowo cennych metali. Zgromadzony materiał był następnie poddawany kilkuetapowemu procesowi: roztwarzanie za pomocą kwasu siarkowego, następnie ekstrakcja z użyciem [[kwas bis(2-etyloheksylo)fosforowy|HDEHP]], a ostatecznie reekstrakcja roztworem węglanu sodu. Roztwory ściekowe i osady były zrzucane do basenów ściekowych, gdzie tracono znaczną część protaktynu i {{chem|230|Th}}. Proces przeszedł w 1972 roku modyfikację poprzez dodanie odpowiedniej ilości wodorotlenku sodu do roztworu {{chem|Na|2|CO|3}}, powodując całkowite strącenie uranu, tym samym minimalizując dalsze straty Pa i {{chem|230|Th}}. Odfiltrowany osad (''koncentrat Cottera'') składał się z 2000 ton (suchej masy) mieszaniny tlenków i węglanów i zawierał około 30 ton {{link-interwiki |Oktatlenek triuranu |tekst=U3O8 |Q=Q65920890}}, 14&nbsp;kg {{chem|230|Th}} i 75&nbsp;g protaktynu. Materiał ten został przetworzony w [[Laboratoria Mound|Laboratoriach Mound]]<ref name="cate3"/>.

W zakładach [[Sellafield|Windscale]] należącej do [[Zarząd Energii Atomowej Zjednoczonego Królestwa|UKAEA]], po usunięciu siarczanowego osadu zawierającego rad, roztwór był [[Roztwór buforowy|buforowany]] do [[skala pH|pH]] ok. 2, a uran był strącany poprzez dodawanie [[nadtlenek wodoru|nadtlenku wodoru]]. Osad nadtlenkowy niósł z sobą ponad 80% protaktynu, który był następnie ponownie rozpuszczany w kwasie azotowym. Niskie pH sprzyjało tworzeniu zawierającego protaktyn krzemionkowego szlamu, który osadzał się na ściankach instalacji ekstrakcji eterowej. Ten ''eterowy szlam'' był gromadzony do dalszego odzyskiwania uranu. Metoda ta była najbogatszym źródłem protaktynu, ostatecznie dając 127 g czystego pierwiastka<ref name="gobleetal"/>.

{| class="wikitable"
|+ Skład substratów wykorzystywanych do produkcji protaktynu<ref name="cate3"/>
!colspan=2| ''Rückrückstände''<ref name="grossearguss"/>
!colspan=2| ''Szlam eterowy''<ref name="nairn"/>
!colspan=2| ''Koncentrat Cottera''<ref name="cate3"/>
|-
! Składnik !! Zawartość (%)
! Składnik !! Zawartość (%)
! Składnik !! Zawartość (%)
|-
| [[Ditlenek krzemu|{{chem|SiO|2}}]] || 60
| U || 28,3
| {{chem|U|3|O|8}} || 13,8
|-
| [[Tlenek żelaza(III)|{{chem|Fe|2|O|3}}]] || 22
| [[żelazo|Fe]] || 7,7
| Fe || ok. 30
|-
| [[Tlenek ołowiu(II)|PbO]] || 8
| [[Krzem|Si]] || 6,4
| Si || ok. 4
|-
| [[Tritlenek diglinu|{{chem|Al|2|O|3}}]] || 5
| [[Bar (pierwiastek)|Ba]] || ok. 3
| [[Sód|Na]] || ok. 60
|-
| [[Tlenek manganu(II)|MnO]] || 1
| [[cyrkon (pierwiastek)|Zr]] || 2,7
| [[Molibden|Mo]] || ≤2
|-
| [[tlenek wapnia|CaO]] || 0,6
| Mo || 2,7
| [[wanad|V]] || ≤1
|-
| [[Tlenek magnezu|MgO]] || 0,5
| {{chem|F|−}} || 1,8
| Al || ≥0,3
|-
| [[Tytan (pierwiastek)|Ti]] || 0,3
| [[jon amonowy|{{chem|NH|4|+}}]] || 1,7
| [[Tor (pierwiastek)|Th]] || 0,15
|-
| Zr || 0,1
| [[wapń|Ca]] || 1,5
| Ti || 0,1
|-
| [[kwas fluorowodorowy|HF]] i inne || –
| V || 0,9
| Ca || 0,07
|-
| [[grafit]] || 0,1
| Ti || 0,44
| [[miedź|Cu]] || 0,05
|-
| [[Tlenek protaktynu(V)|{{chem|Pa|2|O|5}}]] || <3{{E|−3}}
| [[ołów|Pb]] || 0,4
| Zr || 0,04
|-
| ||
| [[glin|Al]] || 0,27
| [[magnez|Mg]] || 0,04
|-
| ||
| [[fosfor|P]] || 0,15
| [[nikiel|Ni]] || 0,03
|-
| ||
| [[Stront|Sr]] || 0,09
| [[mangan|Mn]] || 0,01
|-
| ||
| Nb, [[tantal (pierwiastek)|Ta]] || <0,1
| [[chrom|Cr]] || 0,01
|-
| ||
| Mg, Ni, Cr || <0,01
| [[bor|B]] || 0,002
|-
| ||
| Mn, [[kobalt|Co]], Mn, [[cyna|Sn]] || <0,01
| [[beryl (pierwiastek)|Be]] || 7{{E|−4}}
|-
| ||
| Pa || 3,7{{E|−4}}
| Pa || 4{{E|−5}}
|}

Obecnie w większości produkowany jest jako produkt pośredni [[Rozszczepienie jądra atomowego|reakcji jądrowych]] w wysokotemperaturowych reaktorach torowych podczas otrzymywania {{chem|233|U}}:

: <math>\mathrm{^{232}_{\ 90}Th + ^1_0 n \ \longrightarrow \ ^{233}_{\ 90}Th \ \xrightarrow[22,3\ min]{\beta^-} \ ^{233}_{\ 91}Pa \ \xrightarrow[26,967\ d]{\beta^-} \ ^{233}_{\ 92}U}</math>

=== Wydzielenie czystego protaktynu ===
Protaktyn został wyizolowany przez [[Aristid van Grosse|Aristida van Grossego]] (1893–1976), początkowo w postaci tlenku {{chem|Pa|2|O|5}} (2 mg) w 1927 roku, a w roku 1934 jako wolny pierwiastek, z 0,15&nbsp;mg {{chem|Pa|2|O|5}}. Van Grosse określił masę atomową pierwiastka na 230,6 ±0,5<ref name="cate"/>. Zastosował dwie różne metody: w pierwszej, tlenek protaktynu był napromieniowywany w próżni wiązką elektronów o energii 35 k[[Elektronowolt|eV]]. W drugiej metodzie, nazywaną [[Proces van Arkela-de Boera|procesem van Arkela-de Boera]], tlenek został chemicznie przekształcony do [[halogenki|halogenku]] ([[chlorki|chlorku]], [[bromki|bromku]] lub [[jodki|jodku]]), a następnie rozłożony termicznie w próżni z użyciem elektrycznie rozgrzanego włókna:
: {{chem|2PaI|5}} → 2Pa + {{chem|5I|2}}
W tym samym roku Graue i Käding otrzymali 0,5 g protaktynu w postaci {{chem|K|2|PaF|7}} z 5,5 tony resztek blendy smolistej<ref name="graue"/>.

Rozwój energii atomowej doprowadził do przetworzenia dużych ilości rud o wysokiej zawartości uranu oraz spowodował nagromadzenie odpadów promieniotwórczych.
W 1961 roku w zakładzie paliw jądrowych {{link-interwiki |Springfields |Q=Q7581108}}, należącym do {{link-interwiki |United Kingdom Atomic Energy Authority |Q=Q615775}} (UKAEA, Komisja Nadzoru Badań i Wykorzystania Energii Atomowej Zjednoczonego Królestwa), wyizolowano 127&nbsp;g protaktynu o czystości 99,9% poprzez 12-etapowy proces przetworzenia 60 ton odpadów promieniotwórczych o zawartości protaktynu na poziomie 4 ppm<ref name="cate"/>. Ze względu na to, że odpady zawierały też 12 ton uranu, było ekonomicznie uzasadnione odzyskanie obu pierwiastków, większość kosztów przypadło na odzysk uranu<ref name="cate"/>. Całkowity koszt procesu wyniósł około 500 tys. dolarów. Przez wiele lat, ze względu na oferowanie przez UKAEA protaktynu w symbolicznych cenach, było to jedyne znaczące źródło tego metalu, który był wykorzystywany w różnych laboratoriach do badań naukowych<ref name="cate"/>.

== Właściwości ==
=== Właściwości fizyczne ===
Protaktyn należy do grupy [[aktynowce|aktynowców]] i jest położony w [[układ okresowy pierwiastków|układzie okresowym]] na lewo od uranu i na prawo od toru, co powoduje, że wiele jego właściwości fizycznych jest pośrednich pomiędzy tymi dwoma pierwiastkami. Stąd też protaktyn ma większą [[gęstość]] i [[twardość]] niż tor, ale jest lżejszy niż uran, a jego temperatura topnienia jest niższa niż toru, a wyższa niż uranu. [[Rozszerzalność cieplna]], [[przewodność cieplna]] i [[Rezystancja|elektryczna]] tych trzech pierwiastków jest porównywalna do wartości tych wielkości dla metali nieszlachetnych. Przybliżona wartość [[moduł Kirchhoffa|modułu Kirchhoffa]] protaktynu jest podobna do [[tytan (pierwiastek)|tytanu]]. Przy schładzaniu w temperaturze pokojowej protaktyn krystalizuje do przestrzennie centrowanej struktury [[Układ tetragonalny|tetragonalnej]]<ref name="donohue"/>, która może być uważana za zniekształconą przestrzennie centrowaną regularną sieć krystaliczną; sieć ta nie zmienia się do ciśnienia 53 GPa. Struktura zmienia się w regularną ściennie centrowaną (''fcc'') podczas schładzania z wysokiej temperatury przy ok. 1200&nbsp;°C. Teoretyczne wyliczenia przewidują, że metaliczny protaktyn podlega [[Przemiana fazowa|przejściu fazowemu]] do [[układ rombowy|rombowej]] struktury α-uranu poniżej 100 G[[paskal|Pa]]. Przy bardzo wysokich ciśnieniach metal osiąga ściśle upakowaną strukturę ''hcp''. Współczynnik [[Rozszerzalność cieplna|rozszerzalności cieplnej]] fazy tetragonalnej pomiędzy temperaturą pokojową a 700&nbsp;°C wynosi 9,9{{e|−6}}/°C.

Protaktyn jest [[paramagnetyzm|paramagnetykiem]], a w temperaturze poniżej 1,4&nbsp;K staje się [[Nadprzewodnictwo|nadprzewodnikiem]]. Tetrachlorek protaktynu ({{chem|PaCl|4}}), jest paramagnetykiem w temperaturze pokojowej, ale przy schłodzeniu do 182&nbsp;K staje się [[ferromagnetyzm|ferromagnetykiem]].

=== Właściwości chemiczne ===
Protaktyn jest metalem o srebrnoszarym połysku, który utrzymuje się przez kilka miesięcy w atmosferze [[powietrze|powietrza]]<ref name="dod"/>. Niewielka utrata metalicznego połysku została zaobserwowana po ogrzewaniu przez godzinę próbki protaktynu do temperatury 100&nbsp;°C. Ogrzewanie próbki przez godzinę do temperatury 300&nbsp;°C powoduje zmianę barwy na szarobiałą i rozpoczyna rozpad próbki. Metal przy 300&nbsp;°C wystawiony na działanie [[tlen]]u, pary wodnej i [[Dwutlenek węgla|dwutlenku węgla]] jako produkt daje [[tlenek protaktynu(V)|{{chem|Pa|2|O|5}}]]; reakcje z [[amoniak|{{chem|NH|3}}]] i [[wodór|{{chem|H|2}}]] dały odpowiednio {{chem|PaN|2}} i {{chem|PaH|3}}<ref name="sellers"/>. Pierwiastek występuje głównie w dwóch [[stopień utlenienia|stopniach utlenienia]], IV i V, oba w ciałach stałych i [[roztwór|roztworach]], a stopnie II i III w pewnych fazach stałych. Jako że [[konfiguracja elektronowa]] atomu protaktynu to {{Konfiguracja elektronowa|Rn|7s|2|6d|1|5f|2}}, V stopień utlenienia odpowiada niskoenergetycznej (dlatego też uprzywilejowanej) konfiguracji radonu. Związki Pa(IV) i Pa(V) łatwo tworzą w wodzie [[wodorotlenki]] i [[Sole wodorotlenowe|hydroksosole]], wśród których dominują {{chem|Pa(OH)|3+}}, {{chem|Pa(OH)|2|2+}}, {{chem|Pa(OH)|3|+}} i {{chem|Pa(OH)|4}}. Roztwory zawierające te jony są bezbarwne. Innymi znanymi jonami protaktynu są m.in.{{chem|PaCl|2|2+}}, {{chem|PaSO|4|2+}}, {{chem|PaF|3+}}, {{chem|PaF|2|2+}}, {{chem|PaF|6|−}}, {{chem|PaF|7|2−}} i {{chem|PaF|8|3−}}.

Protaktyn może tworzyć stopy. Otrzymano stopy protaktynu z metalami szlachetnymi poprzez redukcję {{chem|Pa|2|O|5}} za pomocą wodoru w obecności [[platyna|platyny]], [[iryd]]u i [[Rod (pierwiastek)|rodu]]<ref name="erdmann"/>. Możliwe jest także otrzymanie stopu protaktynu z berylem, {{chem|Be|13|Pa}}.

== Proste związki protaktynu ==
=== [[Tlenki]] ===
Znane są trzy tlenki protaktynu: [[Tlenek protaktynu(II)|PaO]], [[Tlenek protaktynu(IV)|{{chem|PaO|2}}]] i [[tlenek protaktynu(V)|{{chem|Pa|2|O|5}}]].

Biały {{chem|Pa|2|O|5}} powstaje, gdy uwodniony tlenek {{chem|Pa|2|O|5|·''n''H|2|O}}, jak i wiele innych związków protaktynu, jest ogrzewany w atmosferze powietrza lub tlenu do temperatury powyżej 500–650&nbsp;°C<ref name="sellers"/>. Czarny {{chem|PaO|2}} jest otrzymywany w reakcji [[Redukcja (chemia)|redukcji]] {{chem|Pa|2|O|5}} wodorem w temperaturze 1550&nbsp;°C. PaO tworzy się na powierzchni metalicznego protaktynu<ref name="sellers"/>.

Tlenki potrójne (składające się z trzech pierwiastków) zostały otrzymane w reakcji {{chem|PaO|2}} i {{chem|Pa|2|O|5}} z tlenkami innych pierwiastków<ref name="keller"/><ref name="keller2"/>.

Podczas dodawania [[nadtlenek wodoru|{{chem|H|2|O|2}}]] do roztworu Pa(V) w 0,25&nbsp;M [[Kwas siarkowy|{{chem|H|2|SO|4}}]] strąca się jasnożółty osad {{chem|Pa|2|O|9|·3H|2|O}}, będący niestabilnym [[nadtlenki]]em protaktynu. Skład nadtlenku opisanego wzorem {{chem|Pa|2|O}}<sub>''x''</sub>{{chem|·3H|2|O}} zmienia się stopniowo wraz z czasem od ''x''=9 do ''x''=5<ref name="stch"/>.

=== [[Wodorki]] ===
W reakcji wodoru z metalicznym protaktynem w temperaturze 250&nbsp;°C i ciśnieniu 600 [[tor (jednostka)|torów]] otrzymano w 1954 roku<ref name="sellers"/> czarną substancję izostrukturalną z {{chem|β-UH|3}}. Związek tan ma [[układ regularny|strukturę regularną]] o stałych sieciowych ''a'' = (6,648 ±0,005)&nbsp;[[Angstrem|Å]]. W 1972 roku otrzymano<ref name="dod"/> w temperaturze 100, 200 i 300&nbsp;°C szarą substancję w postaci proszku, izostrukturalną z {{chem|α-UH|3}}. Stała sieciowa dla {{chem|α-PaH|3}} otrzymanego przy 100 i 200&nbsp;°C wynosi ''a'' = (4,150 ±0,002)&nbsp;Å, natomiast dla produktu otrzymanego przy 300&nbsp;°C ''a'' = (4,154 ±0,002)&nbsp;Å.

=== [[Węgliki]] ===
Węglik protaktynu(IV), PaC, uzyskano<ref name="lorenz"/> poprzez redukcję {{chem|Pa|2|O|5}} z [[grafit]]em przy zmniejszonym ciśnieniu w temperaturze powyżej 1200&nbsp;°C. Produkt otrzymany przy 1950&nbsp;°C miał strukturę ''fcc'' (typ [[chlorek sodu|NaCl]]) o stałej ''a'' = (5,0608 ±0,0002)&nbsp;Å. Przy 2200&nbsp;°C zaobserwowano słabe [[Linie spektralne|linie]] odpowiadające {{chem|PaC|2}}, a [[układ tetragonalny|tetragonalna struktura]] otrzymanego związku charakteryzowała się stałymi sieciowymi ''a'' = (3,61 ±0,01)&nbsp;Å i ''c'' = (6,11 ±0,01)&nbsp;Å.

=== [[Halogenki]] ===
Halogenki i tlenohalogenki protaktynu(V) i protaktynu(IV) są otrzymywane z wykorzystywaniem jako substratu wodnego roztworu Pa(V). Do uzyskania halogenków metalu na V i IV stopniu utlenienia wykorzystywany jest PaC. Z halogenków protaktynu(III) znany jest tylko {{chem|PaI|3}}, otrzymany poprzez ogrzewanie {{chem|PaI|5}} przez kilkanaście dni w temperaturze 360–380&nbsp;°C przy ciśnieniu 10<sup>−6</sup> tora.

Wszystkie podwójne halogenki są lotne przy umiarkowanych temperaturach, co było wykorzystywane przy rozdzielaniu {{chem|233|Pa}} od [[Tlenek toru(IV)|{{chem|ThO|2}}]] i otrzymywaniu czystego {{chem|231|Pa}} i {{chem|234|Pa}}<ref name="cate4"/>.

== Historia ==
[[Plik:Mendelejevs periodiska system 1871.png|thumb|450px|Układ okresowy z 1869 roku z luką na protaktyn]]
W 1871 roku [[Dmitrij Mendelejew]] [[Teoretyczne pierwiastki Mendelejewa|przewidział]] istnienie ośmiu pierwiastków pomiędzy [[tor (pierwiastek)|torem]] a [[uran (pierwiastek)|uranem]]. W tamtym okresie grupa aktynowców była nieznana, stąd też uran był położony poniżej [[wolfram]]u, a tor poniżej [[Cyrkon (pierwiastek)|cyrkonu]], pozostawiając puste miejsce poniżej [[Tantal (pierwiastek)|tantalu]]. [[Układ okresowy pierwiastków]] był przedstawiany w takiej postaci aż do lat 50. XX wieku. Przez długi czas chemicy poszukiwali [[Teoretyczne pierwiastki Mendelejewa|eka]]-tantalu – pierwiastka mającego właściwości zbliżone do tantalu, co uczyniło odkrycie protaktynu niemal niemożliwym.

W 1900 roku [[William Crookes]] wydzielił z uranu protaktyn jako silnie promieniotwórczą substancję, jednak nie był w stanie opisać jej jako nowy pierwiastek chemiczny, stąd też nazwał ją uranem-X<ref name="eisley"/>. Crookes rozpuścił [[azotan uranylu]] w [[Eter dietylowy|eterze]], otrzymując tym samym w fazie wodnej głównie jony {{chem|234|90|Th}} i {{chem|234|91|Pa}}. Jego metoda była używana do otrzymywania {{chem|234|90|Th}} i {{chem|234|91|Pa}} ze związków uranu aż do lat 50. XX wieku<ref name="sven"/>. Protaktyn po raz pierwszy został zidentyfikowany w 1913 roku, kiedy [[Kazimierz Fajans]] i {{link-interwiki |Oswald Göhring |Q=Q4402060}} natrafili na [[Izotopy|izotop]] {{chem|234|Pa}} podczas swoich badań nad [[Szereg promieniotwórczy#uranowo-radowy|szeregiem promieniotwórczym uranu-238]]:
: {{chem|238|U}} → {{chem|234|Th}} → {{chem|234|Pa}} → {{chem|234|U}}
Nowy pierwiastek został nazwany ''brevium'' (od łacińskiego słowa ''brevis'' oznaczającego chwilę, krótki okres), z powodu jego krótkiego okresu połowicznego zaniku<ref name="faj1"/><ref name="faj2"/>. W 1918 roku dwie grupy naukowców, kierowane przez [[Otto Hahn]]a i [[Lise Meitner]] w [[Niemcy|Niemczech]] oraz [[Frederick Soddy|Fredericka Soddy’ego]] i [[John Cranston|Johna Cranstona]] w [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]], niezależnie od siebie odkryły inny izotop protaktynu, {{chem|231|Pa}}, charakteryzujący się okresem półtrwania wynoszącym ok. 32&nbsp;tys. lat. Po tym odkryciu nazwa pierwiastka została zmieniona z „brevium” na „protoactinium”, z uwagi na występowanie jego w [[Szereg promieniotwórczy#uranowo-aktynowy|szeregu uranu-235]] przed [[aktyn]]em. Ze względu na łatwość wymowy, nazwa została zmieniona w 1949 roku przez [[Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej|IUPAC]] na ''protactinium''<ref name="cate"/>. Odkrycie protaktynu zapełniło ostatnią lukę we wczesnej wersji układu okresowego zaproponowanego przez Mendelejewa w 1869 roku oraz przyniosło sławę naukowcom zaangażowanym w jego odkrycie, szczególnie Meitner<ref name="shea"/>.

== Zastosowanie protaktynu ==
Protaktyn jest używany do produkcji [[scyntylator]]ów do wykrywania [[promieniowanie rentgenowskie|promieniowania rentgenowskiego]], składających się z tlenków [[gadolin]]u, protaktynu, [[cez]]u, [[metale ziem rzadkich|metali ziem rzadkich]] i innych pierwiastków. Scyntylatory te są używane szczególnie w aparaturze do [[Tomografia komputerowa|tomografii komputerowej]]<ref name="patent-hitachi"/>.

[[Tlenki]] mieszane [[Niob|Nb]], [[magnez|Mg]], [[gal|Ga]] i [[mangan|Mn]], domieszkowane 0,005–0,52% {{chem|Pa|2|O|5}} są używane jako wysokotemperaturowe dielektryki (do 1300&nbsp;°C) w [[kondensator ceramiczny|kondensatorach ceramicznych]]<ref name="patent-yadav"/>.

Stosunek zawartości {{chem|231|Pa}}/{{chem|235|U}} jest elementem wykorzystywanym do określania wieku próbek w [[Datowanie metodą uranowo-torową|datowaniu metodą uranowo-torową]].

== Toksyczność ==
{{chem|231|Pa}} jest niebezpieczny dla organizmów, podobnie jak inne źródła promieniowania α o podobnym okresie połowicznego zaniku. W organizmie gromadzi się w [[nerka]]ch i [[kość|kościach]]. Maksymalna ilość protaktynu, która nie jest traktowana jako niebezpieczna po absorpcji przez organizm wynosi 0,03 μCi, co odpowiada masie 0,5 μg {{chem|231|Pa}}. Protaktyn znajdujący się w powietrzu jako [[aerozol]] jest 250 mln razy bardziej toksyczny niż [[cyjanowodór]]<ref name="bagnall66"/>. Z tego powodu wszystkie operacje z mierzalnymi ilościami protaktynu powinny być przeprowadzane w specjalnych izolowanych komorach.

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
<references responsive>
<ref name="cate4">{{Cytuj książkę |nazwisko = |imię = |tytuł = The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements |data = 2011 |wydawca = Springer Netherlands |miejsce = Dordrecht |isbn = 978-94-007-0211-0 |strony = 197–204 |rozdział = Protactinium:halides |język = en}}</ref>
<ref name="stch">{{cytuj pismo |nazwisko = Stchouzkoy |imię = T. |nazwisko2 = Pezerat |imię2 = H. |tytuł = Study of the oxides and the peroxide of protactinium |czasopismo = Physico-Chimie du Protactinium |wolumin = |wydanie = |strony = 61–72 |data = 1966 |wydawca = Institut de Recherche Chimique Appliquee |miejsce = Paryż |issn = |język =}}</ref>
<ref name="keller2">{{cytuj | autor = C. Keller, L. Koch, K.H. Walter | tytuł = Die reaktion der oxide der transurane mit alkalioxiden—I | czasopismo = Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry | data = 1965-06 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 27 | numer = 6 | s = 1205–1223 | doi = 10.1016/0022-1902(65)80083-5 | język = de| dostęp = z}}</ref>
<ref name="keller">{{cytuj | autor = C. Keller, L. Koch, K.H. Walter | tytuł = Die reaktion der transuranoxide mit alkalioxiden—II | czasopismo = Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry | data = 1965-06 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 27 | numer = 6 | s = 1225–1232 | doi = 10.1016/0022-1902(65)80084-7 | język = de | dostęp = z}}</ref>
<ref name="lorenz">{{cytuj | autor = R. Lorenz, H.L. Scherff, N. Toussaint | tytuł = The carbothermic reduction of protactinium pentoxide and first results on protactinium carbide | czasopismo = Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry | data = 1969-08 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 31 | numer = 8 | s = 2381–2390 | doi = 10.1016/0022-1902(69)80568-3 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="patent-hitachi">{{cytuj |autor = Ryohei Nakamura, Mochida Kyuhei |tytuł = シンチレータ (Scintillator) |patent= JP11166177A|język = ja |data = 1999-06-22}}</ref>
<ref name="patent-yadav">{{cytuj |autor = Yadav Tapesh, Alexander John |tytuł = Inorganic dopants, inks and related nanotechnology | patent= zgłoszenie US20040170820|język = en |data = 2004-09-02}}</ref>
<ref name="bagnall66">{{cytuj | autor = K. W. Bagnall | tytuł = The Chemistry of Weighable Amounts of Polonium and Protactinium | czasopismo = ract | data = 1966-03-01 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 5 | numer = 1 | s = 1–5 | doi = 10.1524/ract.1966.5.1.1 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="donohue">{{cytuj | autor = J. Donohue | tytuł = On the crystal structure of protactinium metal | czasopismo = Acta Crystallographica | data = 1959-09-01 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 12 | numer = 9 | s = 697–698 | doi = 10.1107/S0365110X59002031 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="cate">{{Cytuj książkę |nazwisko = |imię = |tytuł = The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements |data = 2011 |wydawca = Springer Netherlands |miejsce = Dordrecht |isbn = 978-94-007-0211-0 |strony = 163–164 |rozdział = Protactinium |język = en}}</ref>
<ref name="shea">{{cytuj książkę |nazwisko = Shea |imię = W.R. |tytuł = Otto Hahn and the Rise of Nuclear Physics |url = http://books.google.pl/books?id=W7xyvXc-hgEC&pg=PA213|wydawca = Springer-Verlag |miejsce = New York |rok = 1983 |strony = 213 |isbn = 90-277-1584-X |język = en}}</ref>
<ref name="cate2">{{Cytuj książkę |nazwisko = |imię = |tytuł = The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements |data = 2011 |wydawca = Springer Netherlands |miejsce = Dordrecht |isbn = 978-94-007-0211-0 |strony = 166–170 |rozdział = Protactinium |język = en}}</ref>
<ref name="cate3">{{Cytuj książkę |nazwisko = |imię = |tytuł = The Chemistry of the Actinide and Transactinide Elements |data = 2011 |wydawca = Springer Netherlands |miejsce = Dordrecht |isbn = 978-94-007-0211-0 |strony = 170–175 |rozdział = Protactinium |język = en}}</ref>
<ref name="graue">{{cytuj | autor = Georg Graue, Hans Käding | tytuł = Reinherstellung von einem halben Gramm Protaktinium (Element 91) | czasopismo = Die Naturwissenschaften | data = 1934-06 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 22 | numer = 22-24 | s = 386–388 | doi = 10.1007/BF01503626 | język = de | dostęp = z}}</ref>
<ref name="heumann">{{cytuj | autor = J. R. De Laeter, K. G. Heumann, K. J. R. Rosman | tytuł = Isotopic Compositions of the Elements 1989 | czasopismo = Journal of Physical and Chemical Reference Data | data = 1991-11 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 20 | numer = 6 | s = 1327–1337 | doi = 10.1063/1.555903 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="grosse">{{cytuj | autor = Aristid v. Grosse | tytuł = Über die Halbwertszeit des Protactiniums | czasopismo = Naturwissenschaften | data = 1932-07 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 20 | numer = 27 | s = 505–505 | doi = 10.1007/BF01505061 | język = de | dostęp = z}}</ref>
<ref name="eisley">{{Cytuj książkę |nazwisko = Emsley |imię = John |tytuł = Nature’s Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements |wydawca = Oxford University Press |miejsce = Oxford, England, UK |data = 2003-08-11 |rok = 2001 |strony = 347–349 |rozdział = Protactinium |isbn = 0-19-850340-7 |język = en}}</ref>
<ref name="sven">{{cytuj | autor = Sven A. E. Johansson | tytuł = Decay of UX<sub>1</sub>, UX<sub>2</sub>, and UZ | czasopismo = Physical Review | data = 1954-11-15 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 96 | numer = 4 | s = 1075–1080 | doi = 10.1103/PhysRev.96.1075 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="faj1">{{Cytuj pismo |autor = Fajans, K. and Gohring, O |tytuł = Über das Uran X<sub>2</sub>-das neue Element der Uranreihe |czasopismo = Physikalische Zeitschrift |wolumin = 14 |strony = 877–884 |rok = 1913 |język = de}}</ref>
<ref name="faj2">{{cytuj | autor = K. Fajans, O. Göhring  | tytuł = Über die komplexe Nature des UrX | czasopismo = Die Naturwissenschaften | data = 1913-04 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 1 | numer = 14 | s = 339–339 | doi = 10.1007/BF01495360 | język = de | dostęp = o}}</ref>
<ref name="EoE">{{Cytuj książkę |nazwisko = Enghag |imię = Per. |tytuł = Encyclopedia of the elements. Technical data, history, processing, application |data = 2004 |wydawca = Wiley-VCH |miejsce = Weinheim |isbn = 3-527-30666-8 |strony = 1163–1165}}</ref>
<ref name="meitnerdisco">{{cytuj książkę |nazwisko = Sime |imię = Ruth Lewin |tytuł = Lise Meitner:A Life in Physics |url = http://books.google.pl/books?id=uPzZQzx-mkcC&pg=PA456&lpg=PA456&dq=meitner+1938+538-552&source=bl&ots=wiLNFY4Mwz&sig=v75c5h_IDJzJt7xiEBTroPYDH-Q&hl=pl&sa=X&ei=4d-fT-G9BorP4QThmbz6Ag&ved=0CCEQ6AEwAA#v=onepage&q=meitner%201938%20538-552&f=false |wydawca = California Studies in the History of Science |miejsce = |rok = czerwiec 1997 |strony = 456 |isbn = 9780520208605 |język = en}}</ref>
<ref name="erdmann">{{cytuj | autor = B. Erdmann, C. Keller | tytuł = Actinide(lanthanide)-noble metal alloy phases, preparation and properties | czasopismo = Journal of Solid State Chemistry | data = 1973-05 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 7 | numer = 1 | s = 40–48 | doi = 10.1016/0022-4596(73)90119-9 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="crou">{{Cytuj książkę |nazwisko = Crouthamel |imię = C.E. |nazwisko2 = Adams |imię2 = F. |nazwisko3 = Dams |imię3 = R. |tytuł = Applied gamma-ray spectrometry |data = 1970 |wydawca = Oxford, New York, Pergamon Press |miejsce = |isbn = 0-08-006888-X |strony = |język = en}}</ref>
<ref name="taylor">{{cytuj | autor = S.R. Taylor | tytuł = Abundance of chemical elements in the continental crust: a new table | czasopismo = Geochimica et Cosmochimica Acta | data = 1964-08 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 28 | numer = 8 | s = 1273–1285 | doi = 10.1016/0016-7037(64)90129-2 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="sill">{{cytuj | autor = C. W. Sill | tytuł = Preparation of Protactinium-233 Tracer. | czasopismo = Analytical Chemistry | data = 1966-10-01 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 38 | numer = 11 | s = 1458–1463 | doi = 10.1021/ac60243a004 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="hogch">{{cytuj książkę |nazwisko = Wedepohl |imię = Karl Hans |tytuł = Handbook of geochemistry |tom = 1 |miejsce = |rok = 1969 |strony = |isbn = 3-540-06578-4 |język = en}}</ref>
<ref name="pepp">{{cytuj | autor = D. F. Peppard, G. W. Mason, P. R. Gray, J. F. Mech | tytuł = Occurrence of the (4n + 1) Series in Nature | czasopismo = Journal of the American Chemical Society | data = 1952-12 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 74 | numer = 23 | s = 6081–6084 | doi = 10.1021/ja01143a074 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="katzinwinkle">{{cytuj | autor = L. I. Katzin, Q. Van Winkle, J. Sedlet | tytuł = Analysis of Ore Residues for Ionium and Protactinium 1 | czasopismo = Journal of the American Chemical Society | data = 1950-10 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 72 | numer = 10 | s = 4815–4817 | doi = 10.1021/ja01166a512 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="gobleetal">{{cytuj | autor = A.G. Goble, A.G. Maddock | tytuł = Protactinium—III solvent extraction from halide solutions | czasopismo = Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry | data = 1958-08 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 7 | numer = 1-2 | s = 94–112 | doi = 10.1016/0022-1902(58)80032-9 | język = en | dostęp = z}}</ref>
<ref name="grossearguss">{{cytuj pismo |nazwisko = Grosse |imię = A.V. |nazwisko2 = Agruss |imię2 = M |tytuł = |czasopismo = Industrial & Engineering Chemistry Research |wolumin = 27 |wydanie = |strony = 422–426 |data = 1935 |język = en}}</ref>
<ref name="nairn">{{cytuj pismo |nazwisko = Nairn |imię = J.S. |nazwisko2 = Collins |imię2 = D.A. |tytuł = |czasopismo = Proceedings of the Second United Nations International Conference on the Peaceful uses of Atomic Energy |wolumin = 17 |wydanie = |strony = 216–235 |data = 1–13 września 1958 |miejsce = [[Genewa]] |issn = |język = en}}</ref>
<ref name="dod">{{cytuj pismo |nazwisko = Dod |imię = Raymond Lloyd |tytuł = Some Properties of Protactinium Metal and Its Compounds |url = https://www.osti.gov/servlets/purl/4685838|czasopismo = US report LBL-659 |data = maj 1972 |wydawca = University of California |miejsce = Lawrence Berkeley Laboratory |issn = |język = en}}</ref>
<ref name="sellers">{{cytuj | autor = Philip A. Sellers, Sherman Fried, Robert E. Elson, W. H. Zachariasen | tytuł = The Preparation of Some Protactinium Compounds and the Metal 1 | czasopismo = Journal of the American Chemical Society | data = 1954-12 | data dostępu = 2022-06-30 | wolumin = 76 | numer = 23 | s = 5935–5938 | doi = 10.1021/ja01652a011 | język = en | dostęp = z}}</ref>
</references>

{{Pierwiastki chemiczne}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Pierwiastki radioaktywne]]
[[Kategoria:Protaktyn| ]]
[[Kategoria:Niemieckie odkrycia]]