Tekst źródłowy strony Planeta X

'''Planeta X'''{{u|nazwa}} – hipotetyczna dziewiąta [[planeta]] w [[Układ Słoneczny|Układzie Słonecznym]], znajdująca się dalej od [[Słońce|Słońca]] niż [[Neptun]].

W przeszłości istnienie takiej planety postulowano na podstawie nieprawidłowo wyliczonej [[perturbacja|perturbacji]] orbity Neptuna, co jednak doprowadziło do odkrycia [[(134340) Pluton|Plutona]]. Pluton nie był odpowiedzialny za perturbacje orbity Neptuna, ale do czasu zmiany jego statusu z planety na [[planeta karłowata|planetę karłowatą]] był uznawany za dziewiątą planetę.

W świetle obecnego stanu wiedzy, jeżeli w Układzie Słonecznym istnieje dziewiąta planeta, to musi krążyć znacznie dalej od Słońca, poza [[Pas Kuipera|Pasem Kuipera]], i nie wywierać mierzalnego wpływu na znane planety, ale może mieć znaczący wpływ na orbity [[obiekt transneptunowy|obiektów transneptunowych]]. W 2015 rozpoczęto poszukiwania hipotetycznej dziewiątej planety po opublikowaniu teoretycznych wyliczeń wskazujących na możliwość jej istnienia.

== Kontekst historyczny ==
[[Plik:Percival Lowell observing Venus from the Lowell Observatory in 1914.jpg|thumb|Percival Lowell przy pracy w ufundowanym przez siebie obserwatorium]]
W 1781 [[William Herschel]] odkrył nieznaną wówczas planetę – [[Uran]]a. 40 lat później francuski astronom, [[Alexis Bouvard]]{{r|bouvard}}, opublikował tablice astronomiczne zawierające obliczone położenia planety. Obserwacje jednak nie zgadzały się z jego obliczeniami, co doprowadziło go do wniosku, że ruch Urana jest zaburzany przez oddziaływanie z inną planetą. [[Urbain Le Verrier]] i [[John Couch Adams]] niezależnie wyznaczyli, w którym miejscu na niebie powinno znajdować się to nieznane ciało. W 1846 [[Johann Gottfried Galle]] skierował [[teleskop]] w punkt wskazany przez Le Verriera i tuż obok niego odkrył [[Neptun]]a.

Niedługo później różni uczeni (jako pierwszy [[Jacques Babinet]]{{odn|Lequeux|2013|s=65–67}}{{odn|Weintraub|2008|s=122}}) doszli do wniosku, że ruch Neptuna także jest zaburzany i uznano, że w większej odległości od Słońca znajduje się jeszcze co najmniej jedna planeta. Babinet, który w porównaniu z Le Verrierem był co najwyżej amatorskim astronomem, oskarżył tego ostatniego o wiele „potężnych błędów”, które wkradły się w wyliczenia dotyczące orbity i masy Neptuna{{odn|Lequeux|2013|s=65–67}}. Babinet zaproponował przy tym istnienie innej planety, leżącej poza orbitą Neptuna, którą nazwał „Hyperion” i określił jej masę na 11,6 razy większą od [[masa Ziemi|masy Ziemi]], a odległość od Słońca na 47–48 [[jednostka astronomiczna|au]]{{odn|Weintraub|2008|s=121}}. Atak Babineta na Le Verriera był bardzo gwałtowny i osobisty; w obronie Le Verriera stanęli między innymi [[John Herschel]], [[Otto Wilhelm von Struve|Wilhelm Struve]] i [[Carl Gustav Jakob Jacobi|Carl Jacobi]]{{odn|Lequeux|2013|s=65–67}}. Le Verrier bez trudności odparł zarzuty Babineta, niemniej gwałtowne i niepotrzebne wejście Babineta do dyskusji na temat Neptuna i hipotetycznej planety leżącej poza nim na długo zatruło atmosferę w ówczesnym środowisku astronomicznym i było bardzo typowe dla tej epoki{{odn|Lequeux|2013|s=65–67}}.

Wielu XIX-wiecznych astronomów, w tym Le Verrier, sądziło, że za Neptunem istnieje jeszcze jakaś planeta, ale Le Verrier uważał, że jej poszukiwania nie mają sensu, zanim nie zdobędzie się kilku dekad danych obserwacyjnych dotyczących parametrów orbitalnych Neptuna, i zwrócił swoją uwagę ku [[Merkury|Merkuremu]]{{odn|Weintraub|2008|s=121–122}}. Uczonym, który rozpoczął systematyczne poszukiwania nieznanej planety zaburzającej ruchy Urana i Neptuna, był [[Percival Lowell]]. Zaproponował dla niej nazwę „Planeta X”. Niemniej sam Lowell zdawał sobie sprawę z trudności związanych z poszukiwaniem nowej planety, jak napisał w publikacji ''Memoir on a Trans-Neptunian Planet'': „nie możemy użyć Neptuna jako drogowskazu do następnej planety, tak samo jak użyliśmy Urana do wskazania Neptuna, ponieważ nie mamy wystarczająco dużo obserwacji związanych z Neptunem”{{odn|Weintraub|2008|s=133}}.

Jednym z uczonych poszukujących Planety X był [[Clyde Tombaugh]]. Jego obserwacje doprowadziły do odkrycia [[(134340) Pluton|Plutona]] w 1930. Wkrótce jednak okazało się, że Pluton jest zbyt mały, żeby wywoływać zauważalne [[Perturbacja|perturbacje]] ruchu planet. Kolejne dziesięciolecia obserwacji nie przyniosły rozwiązania problemu.

Dopiero badania sondy [[Voyager 2]] pozwoliły rozwiązać zagadkę zaburzeń. Okazało się, że masa Neptuna została przeszacowana o ok. 0,5%. Uwzględnienie tej różnicy sprawiło, że zaburzenia zniknęły{{r|mass}}, zatem Planeta X, tak jak ją zdefiniował Lowell, nie istnieje.

== Współczesny stan wiedzy ==
Ruch znanych planet nie jest zaburzany przez duży, nieznany obiekt, zatem pierwotna hipoteza o istnieniu Planety X jest fałszywa. Pewne fakty obserwacyjne mogą wskazywać jednak, że w Układzie Słonecznym istnieje nieznane ciało planetarne krążące po bardzo oddalonej od Słońca [[Orbita|orbicie]].

=== Klif Kuipera ===
[[Plik:Semimajorhistogramofkbos.svg|thumb|Liczba znanych ciał pasa Kuipera w zależności od odległości od Słońca]]
W latach 90. XX wieku okazało się, że odkryty 60 lat wcześniej Pluton należy do większej grupy [[obiekt transneptunowy|obiektów transneptunowych]], które tworzą zewnętrzny pas [[planetoida|planetoid]] skalno-lodowych – [[pas Kuipera]] – oraz [[dysk rozproszony]]. W grupie tej są także inne ciała dostatecznie masywne, aby pod wpływem własnej grawitacji utrzymać kształt bliski kulistemu (tzw. [[plutoid]]y), w tym [[(136199) Eris|Eris]] o masie większej od Plutona.

Astronomowie znają coraz więcej obiektów pasa Kuipera, ale okazuje się, że w odległości ok. 50 [[jednostka astronomiczna|au]] od Słońca ich liczba drastycznie spada – jest to tzw. [[Pas Kuipera#Klif Kuipera|klif Kuipera]]{{r|13things}}. Takie ostre granice nie powstają bez powodu; przykładowo [[przerwy Kirkwooda]] w pasie planetoid tworzy grawitacja krążącego dalej od Słońca [[Jowisz]]a. Prawdopodobnym wyjaśnieniem genezy klifu Kuipera jest oddziaływanie grawitacyjne z nieznanym obecnie ciałem o dużej masie. Jeden z modeli komputerowych dynamiki Układu Słonecznego, który stworzyli Patryk Lykawka i Tadashi Mukai z [[Uniwersytet w Kobe|Uniwersytetu Kobe]], wskazuje, że w odległości 100–170 au od Słońca krąży planeta o masie ok. 30–70% masy Ziemi{{r|mystery}}. Może ona mieć średnicę 10–15 tys. km i obiegać Słońce w czasie od 1000 do 2500 lat, po orbicie nachylonej do [[ekliptyka|ekliptyki]] pod kątem 20–40°.

=== Wewnętrzny Obłok Oorta ===
W 2003 odkryta została duża planetoida [[(90377) Sedna]] krążąca po ekscentrycznej orbicie z peryhelium poza pasem Kuipera. Na jej orbitę nie ma już istotnego wpływu oddziaływanie Neptuna; jest to tzw. [[obiekt odłączony]], przedstawicielka wewnętrznego Obłoku Oorta. W 2012 odkryto obiekt {{mpl|2012 VP|113}} krążący po podobnej orbicie; może to wskazywać, że orbity obu tych ciał są kształtowane przez oddziaływanie nieznanego obiektu o większej masie, przypuszczalnie tego samego, które odpowiada za istnienie klifu Kuipera. Według odkrywców może to być nieznana planeta typu [[superziemia]]{{r|edge}}.

=== Źródło komet długookresowych ===
Inna hipoteza sugeruje, że komety długookresowe przybywają w pobliże Słońca z odległego [[Obłok Oorta|Obłoku Oorta]] nie równomiernie, ale z pewnego pasa na niebie. Mogłoby to wskazywać, że są one wytrącane z pierwotnych orbit przez grawitację niezaobserwowanej dotąd masywnej planety{{r|comets}}. Obiekt ten, nazwany przez postulatorów „[[Tyche (planeta)|Tyche]]”, miałby być [[gazowy olbrzym|gazowym olbrzymem]] o masie 1–4 [[masa Jowisza|mas Jowisza]], który krąży w odległości 10&nbsp;000–30&nbsp;000 au{{r|oort}} w zewnętrznym Obłoku Oorta.

=== ''Planet Nine'' ===
[[Plik:Planet Nine Orbit.svg|thumb|Orbita hipotetycznej planety i orbity sześciu planetoid, które zostały zmienione po jej bliskim przejściu]]
W 2016 [[Konstantin Batygin]] i [[Michael E. Brown]] ogłosili wyniki badań, według których istnieją bardzo silne przesłanki teoretyczne na istnienie bardzo odległej, masywnej planety{{r|caltech}}. Nie odkryli planety bezpośrednio, ale wywnioskowali jej potencjalne istnienie na podstawie symulacji komputerowych{{r|caltech}}. Według astronomów planeta, nazywana przez nich po prostu ''Planet Nine'' (Dziewiąta Planeta), miałaby mieć masę około 10 mas Ziemi i przeciętnie być oddalona od Słońca dwadzieścia razy dalej niż [[Neptun]]{{r|caltech}}. Według ogłoszonych wyników badań „Planet Nine” miałaby być odpowiedzialna między innymi za nietypowe, prostopadłe do [[Ekliptyka|ekliptyki]] orbity sześciu [[Obiekt transneptunowy|obiektów transneptunowych]] i kształty ich orbit, które ukierunkowane są w jedno miejsce{{r|caltech}}.

{| class="wikitable sortable" style="text-align:center"
!Obiekt || Okres orbitalny<br />(lata) || Półoś wielka<br />(au) || Peryhelium<br />(au) || [[Argument perycentrum]]<br />(ω)
|-
|{{mpl|2012 VP|113}} || 4268 ± 179 || 263 || 80,5 || 294°
|-
|{{mpl|2004 VN|112}} || 5845 ± 30 || 324,5 || 47,3312 || 327,20°
|-
|{{mpl|2010 GB|174}} || 6855 || 361 || 48,5 || 347,3°
|-
|{{mpl|2013 RF|98}} || 5860 || 325 || 36,29 || 316,5
|-
|{{mpl|2007 TG|422}} || 11200 || 501 || 35,560 || 285,6°
|-
|[[(90377) Sedna]] || 11400 || 524,4 || 76,0917 || 311,29°
|}
[[Plik:Size planets comparison.jpg|thumb|Jeżeli istnieje, to dziewiąta planeta jest prawdopodobnie lodowym olbrzymem o budowie podobnej do Urana i Neptuna (na ilustracji niebieskie planety; dla porównania pokazano w jednakowej skali największe gazowe olbrzymy i planety skaliste)]]
Jeżeli planeta rzeczywiście istnieje, to może być to [[hipotetyczny piąty olbrzym]], którego istnienie sugerowane jest przez tzw. [[model nicejski]] opisujący migrację masywnych planet (olbrzymów – [[gazowy olbrzym|gazowych]] i [[lodowy olbrzym|lodowych]]) z ich oryginalnych orbit położonych znacznie bliżej Słońca do ich obecnych orbit{{r|iop}}. Jeśli istnieje, planeta ma bardzo wydłużoną, eliptyczną orbitę, a jej [[okres orbitalny]] wynosi 10–20 tysięcy ziemskich lat{{r|caltech}}. Średnia odległość od Słońca hipotetycznej planety wynosiłaby 600 [[jednostka astronomiczna|jednostek astronomicznych]], ale mogłaby się zbliżać do Słońca nawet do 200 au{{r|caltech}}.

Badania Batygina i Browna zostały ogłoszone w „[[The Astronomical Journal]]”{{r|iop}}. Inni naukowcy specjalizujący się w badaniach nad Pasem Kuipera, w tym jego odkrywca [[David Jewitt]], zwracają uwagę na statystyczne problemy związane z interpretacją danych Batygina i Browna{{r|science}}. Wyliczone prawdopodobieństwo takiego ustawienia sześciu planetoid, jak zostało zaobserwowane, wynosi około 0,007%, co daje odchylenie standardowe wynoszące około 3,8{{r|science}}. Jest to więcej niż zazwyczaj wymagany poziom trzech odchyleń standardowych (99,7%), aby dane odkrycie zostało potraktowane poważnie, ale nadal jest to jedynie hipoteza{{r|science}}. Inne analizy statystyczne sugerują, że obiekty pasa Kuipera mogą oddziaływać na siebie wzajemnie w taki sposób, aby stworzyć właśnie takie małe systemy planetoid{{r|space}}.

Pomimo wątpliwości co do ogłoszonych wyników badań rozpoczęto już poszukiwania hipotetycznej planety{{r|find}}. Oczekuje się, że [[obserwowana wielkość gwiazdowa]] takiego obiektu będzie wynosiła ponad{{u|mag}} 22, co czyniłoby ją przynajmniej 600 razy ciemniejszą od [[(134340) Pluton|Plutona]]{{r|find}}. Głównym teleskopem zajmującym się poszukiwaniem hipotetycznej planety jest japoński [[Teleskop Subaru|Subaru]]{{r|science}} (Japońska nazwa [[Plejady|Plejad]]). Poszukiwania będą też przeprowadzane przy pomocy 10-metrowych [[Teleskopy Kecka|teleskopów Kecka]] na [[Hawaje|Hawajach]]{{r|urania}}, sąsiadujących z teleskopem Subaru.

W roku 2019 w wydawnictwie [[Elsevier]] opublikowano artykuł „The planet nine hypothesis”, pod którym podpisali się Konstantin Batygin, Fred C.Adams, Michael E.Brown, Juliette C. Becker{{r|BABB}}.

=== Kontrargumenty obserwacyjne ===
Teleskop kosmiczny [[Wide-field Infrared Survey Explorer|WISE]] obserwował niebo w [[Podczerwień|podczerwieni]], dzięki czemu był w stanie wykryć obiekty niedostrzegalne w świetle widzialnym. Czułość tego urządzenia pozwalała na wykrycie ciała podobnego do [[Saturn]]a do 28 tys. jednostek astronomicznych od Słońca, a podobnego do Jowisza do 82 tys. au{{r|Luhman}}. Obiekt o masie 3 {{masa Jowisza}} byłby wykrywalny w odległości przekraczającej 100 tysięcy au{{r|WISE}}, poza granicami Obłoku Oorta. Zatem gazowy olbrzym Tyche ani też postulowana niezależnie od niego gwiazda [[Nemesis (astronomia)|Nemesis]] nie istnieją. Obserwacje te nie wykluczają istnienia mniejszych [[Ciało niebieskie|ciał niebieskich]], jak ''Planet Nine''.

== Spekulacje pseudonaukowe ==
Niezależnie od badań o charakterze naukowym Planeta X jest także obiektem spekulacji [[pseudonauka|pseudonaukowych]]. [[Zecharia Sitchin]] opublikował szereg książek, opierając się na tłumaczeniach i interpretacji tekstów [[Sumerowie|sumeryjskich]], dochodząc do wniosku, że istnieje nieznana planeta [[Nibiru]]. Po odkryciu planetoidy Sedna część opinii publicznej zaczęła utożsamiać ją z planetą postulowaną przez Sitchina. Twierdzenia te są jednak bezpodstawne.

[[Szwajcaria|Szwajcarski]] publicysta [[Erich von Däniken]] przedstawił w 1984 w jednej ze swoich książek (''Dzień, w którym przybyli bogowie'') teorię o planecie, która miała znajdować się pomiędzy orbitami [[Mars]]a i Jowisza, a której pozostałościami jest dziś [[pas planetoid]]. Swoją tezę uzasadnił specyficzną interpretacją [[Kalendarz Majów|kalendarza Majów]], na podstawie której określił czas obiegu Planety X wokół Słońca na 5,2 ziemskiego roku oraz dobę na 7,3 doby ziemskiej. Planeta miała być siedzibą rozwiniętej technicznie cywilizacji, będącej jednocześnie przyczyną katastrofy planety, a której przedstawiciele byli czczeni przez Majów jako bogowie. Däniken wskazuje jednak na problem z masą znanych planetoid, która jest zbyt mała, aby mogły kiedyś tworzyć dużą planetę. Według niektórych spekulacji dotyczących planety istniejącej pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza jej pozostałościami mogłyby być [[Wenus]] i/lub Mars, co rozwiązywałoby problem niewielkiej masy planetoid. Brakuje jednak jakiegokolwiek logicznego wyjaśnienia jej rozpadu i przemieszczenia tych planet na dzisiejsze orbity; przeczy też temu skład chemiczny i mineralny tych ciał.

== Zobacz też ==
* [[Antychton]]
* [[Nemesis (astronomia)|Nemesis]] – hipotetyczna gwiazda towarzysząca Słońcu
* [[Tyche (planeta)|Tyche]] – inna hipotetyczna planeta

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="mag">Wzrost o 1 w [[Obserwowana wielkość gwiazdowa|skali jasności (magnitudo)]] oznacza około 2,5-krotny spadek jasności obiektu.</ref>
<ref name="nazwa">Nazwa hipotetycznej planety „X” pochodzi od popularnego [[Lista jednoliterowych skrótów i symboli|symbolu]] <math>x</math> oznaczającego niewiadomą w matematyce, a nie od rzymskiej cyfry (numeru) X (dziesięć).</ref>
}}

== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="13things">{{cytuj pismo|autor=M. Brooks|tytuł=13 things that do not make sense|url=https://archive.is/20120909134908/http://www.newscientist.com/article/mg18524911.600-13-things-that-do-not-make-sense.html?page=4|czasopismo=New Scientist|data=2005-03-19}}</ref>
<ref name="BABB">{{cytuj|autor=Konstantin Batygin, Fred C. Adams, Michael E.Brown, Juliette C. Becker|tytuł=The planet nine hypothesis|czasopismo=Physics Reports|data dostępu=2019-03-13|data=2019-02-10|doi=10.1016/j.physrep.2019.01.009}}</ref>
<ref name="bouvard">{{cytuj stronę|url=http://www.obspm.fr/histoire/acteurs/bouvard.fr.shtml|tytuł=Alexis Bouvard|data=2002-05-13|opublikowany=l’Observatoire de Paris|język=fr|archiwum=https://web.archive.org/web/20130306225639/http://www.obspm.fr/histoire/acteurs/bouvard.fr.shtml|zarchiwizowano=2013-03-06|data dostępu=2016-01-21}}</ref>
<ref name="caltech">{{cytuj stronę|url=http://www.caltech.edu/news/caltech-researchers-find-evidence-real-ninth-planet-49523|tytuł=Caltech Researchers Find Evidence of a Real Ninth Planet|autor=Kimm Fesenmaier|opublikowany=caltech.edu|data=2016-01-10|język=en|data dostępu=2016-01-21}}</ref>
<ref name="comets">{{cytuj stronę|url=http://www.space.com/9612-giant-stealth-planet-explain-rain-comets-solar-system-edge.html|tytuł=Giant Stealth Planet May Explain Rain of Comets from Solar System’s Edge|autor=Charles Q. Choi|opublikowany=space.com|data=2010-12-01|język=en|data dostępu=2011-02-20}}</ref>
<ref name="edge">{{cytuj stronę|url=http://phys.org/news/2014-03-edge-solar.html|tytuł=A new object at the edge of our Solar System discovered|data=2014-03-26|opublikowany=Phys.org|data dostępu=2014-04-25}}</ref>
<ref name="find">{{cytuj stronę|url=http://www.findplanetnine.com/p/blog-page.html|tytuł=Where is Planet Nine?|autor=Michael Brown|opublikowany=findplanetnine.com|data=|język=en|archiwum=https://web.archive.org/web/20160130091255/http://www.findplanetnine.com/p/blog-page.html|zarchiwizowano=2016-01-30|data dostępu=2016-01-21}}</ref>
<ref name="iop">{{cytuj pismo|nazwisko=Batygin|imię=Konstantin|nazwisko2=Brown|imię2=Michael E.|tytuł=Evidence for a Distant Giant planet in the Solar System|czasopismo=The Astronomical Journal|wolumin=151|wydanie=2|strony=22|doi=10.3847/0004-6256/151/2/22|data=2016-01-20|język=en|data dostępu=2016-01-21}}</ref>
<ref name="Luhman">{{cytuj pismo|nazwisko=Luhman|imię=Kevin L.|tytuł=A Search for a Distant Companion to the Sun with the Wide-field Infrared Survey Explorer|czasopismo=The Astrophysical Journal|rok=2014|wolumin=781|strony=4|doi=10.1088/0004-637X/781/1/4}}</ref>
<ref name="mass">{{cytuj|autor=E. Myles Standish Jr.|tytuł=Planet X: No Dynamical Evidence in the Optical Observations|czasopismo=The Astronomical Journal|bibcode=1993AJ....105.2000S|data=1993-05|doi=10.1086/116575|wolumin=105|numer=5|s=2000–2006}}</ref>
<ref name="mystery">{{cytuj pismo|autor=G. Schilling|tytuł=The mystery of Planet X|url=http://www.newscientist.com/article/mg19726381.600|czasopismo=New Scientist|data=2008-01-11}}</ref>
<ref name="oort">{{cytuj|tytuł=Persistent evidence of a jovian mass solar companion in the Oort cloud|autor=John J. Matese, Daniel P. Whitmire|czasopismo=Icarus|data=2011-02|wolumin=211|numer=2|s=926–938|arxiv=1004.4584v1|doi=10.1016/j.icarus.2010.11.009}}</ref>
<ref name="science">{{cytuj stronę|url=http://www.sciencemag.org/news/2016/01/feature-astronomers-say-neptune-sized-planet-lurks-unseen-solar-system|tytuł=Astronomers say a Neptune-sized planet lurks beyond Pluto|autor=Eric Hand|opublikowany=sciencemag.org|data=2016-01-10|język=en|data dostępu=2016-01-21}}</ref>
<ref name="space">{{cytuj stronę|url=http://www.space.com/31817-planet-nine-existence-question.html|tytuł=‘Planet Nine’? Cosmic Objects’ Strange Orbits May Have a Different Explanation|autor=Mike Wall|data=2016-02-04|opublikowany=space.com|język=en|data dostępu=2016-02-06}}</ref>
<ref name="urania">{{cytuj stronę|url=http://www.urania.edu.pl/wiadomosci/nowa-hipoteza-dotyczaca-planety-x-2169.html|tytuł=Nowa hipoteza dotycząca Planety X|autor=Krzysztof Czart|data=2016-01-21|opublikowany=Urania -Postępy Astronomii|język=pl|data dostępu=2016-01-25}}</ref>
<ref name="WISE">{{cytuj stronę|url=http://news.psu.edu/story/307018/2014/03/07/science-and-technology/wise-satellite-finds-no-evidence-planet-x-survey-sky|tytuł=WISE Satellite finds no evidence for Planet X in survey of the sky|autor=Kevin Luhman|autor2=Barbara Kennedy|data=2014-03-07|opublikowany=[[Pennsylvania State University]]|język=en|data dostępu=2014-04-10}}</ref>
}}

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Weintraub |imię = David A. |tytuł = Is Pluto a Planet? A Historical Journey through the Solar System |wydawca = Princeton University Press |miejsce = |data = 2008 |strony = |isbn = 9781400852970 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Lequeux |imię = James |tytuł = Le Verrier Magnificent and Detestable Astronomer |wydawca = Springer |miejsce = |data = 2013 |strony = |isbn = 9781400852970 |odn = tak}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Hipotetyczne planety]]
[[Kategoria:Układ Słoneczny]]