Tekst źródłowy strony Nitinol

[[Plik:Binary phase diagram of NiTI (nitinol).JPG|thumb|350px|[[Wykres fazowy]] NiTi z zaznaczonymi zawartościami % Ni dla nitinoli wykorzystywanych w przemyśle (<span style="color:#00FF00; background:#00FF00;">__</span>).]]
'''Nitinol''' – [[stop metali]]czny [[Nikiel|niklu]] z [[Tytan (pierwiastek)|tytanem]], gdzie przybliżony procent atomowy dwóch [[Pierwiastek chemiczny|pierwiastków]] jest taki sam. Należy do grupy [[Materiały inteligentne|materiałów inteligentnych]] wykazujących efekt pamięci kształtu. Praktyczne zastosowanie znalazł przy zawartości 53–57% masowego niklu<ref name=nitinol4 />.

== Ogólne informacje ==
Stop Ni-Ti ulega [[Martenzyt#Termosprężysta przemiana martenzytyczna|termosprężystej przemianie martenzytycznej]] i wykazuje jednokierunkowy efekt pamięci kształtu, dwukierunkowy efekt pamięci kształtu oraz pseudosprężystość. [[Efekt pamięci kształtu|Pamięć kształtu]] odnosi się do zdolności nitinolu odzyskiwania ustalonego kształtu przy ogrzewaniu powyżej temperatury zajścia przemiany martenzytycznej. Pseudosprężystość występuje w wąskim zakresie temperatur, tuż powyżej temperatury przemiany. Bez zmiany temperatury możliwe jest odzyskanie kształtu, przy jednoczesnym wykazywaniu dużej [[Sprężystość|sprężystości]].

W 1963 roku w laboratorium badawczym [[United States Navy|Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych]] (dokładnie w US Naval Ordnance Laboratory) został zaobserwowany efekt pamięci kształtu dla tego materiału. Badaczami, którzy tego dokonali byli William J. Buehler i Frederick Wang. Nazwa jest [[Skrótowiec|akronimem]] składającym się z [[Symbolika chemiczna#Symbole pierwiastków|symboli pierwiastków]] i pierwszych liter organizacji badawczej: '''Ni'''ckel '''Ti'''tanium '''N'''aval '''O'''rdnance '''L'''aboratory<ref name=nitinol1 />.

== Układ równowagi ==
[[Plik:Binary phase diagram of NiTI (phase and temperature).JPG|thumb|300px|Wykres fazowy NiTi]]
Stopy o składzie [[Stechiometria|stechiometrycznym]] (50% at. Ni, 50% at. Ti) tworzą [[Faza międzymetaliczna|fazę międzymetaliczną]] NiTi. Niekiedy oznacza się ją jako fazę β. Stopy o większej zawartości tytanu zawierają dodatkowo fazę Ti<sub>2</sub>Ni. Powstaje ona w wyniku [[Przemiana perytektyczna|przemiany perytektycznej]]. Stopy o większej zawartości niklu zawierają dodatkowo fazę TiNi<sub>3</sub>. Na wykresie obszar poniżej temperatury 600&nbsp;°C jest trudny do zdefiniowania. Uważa się, że w tym obszarze czysta faza NiTi występuje tylko w bardzo wąskim zakresie. Spowodowane jest to dużą aktywnością chemiczną tytanu i niklu. Nawet najmniejsza zmiana składu chemicznego powoduje duże zmiany w wykresie i własnościach materiału<ref name=nitinol4 />. Najwyższy punkt dla stechiometrycznego składu znajduje się w temperaturze 1310&nbsp;°C<ref name=nitinol5 />.

== Struktura faz NiTi ==
[[Plik:Struktura austenitu i martenzytu NiTi.jpg|thumb|left|180px|Rys. 1. Poglądowa struktura fazy austenitycznej i martenzytycznej NiTi.]]
[[Plik:Struktura fazy R.jpg|thumb|left|180px|Rys. 2. Poglądowe przedstawienie zniekształcenia struktury austenitu (B2) w fazę R.]]
Faza NiTi charakteryzuje się uporządkowaną siecią regularną typu [[Chlorek cezu|CsCl]] (B2). Parametr sieci [[Komórka elementarna|komórki elementarnej]] silnie zależy od składu chemicznego i temperatury. Obecnie przyjmuje się, że parametr ten wynosi około 0,3 nm (najdokładniejszy pomiar to 0,3015 nm). W komórce przypisać można jeden atom niklu oraz jeden atom tytanu (pozycje 0,0,0 i ½,½,½). W stopie o składzie stechiometrycznym podczas jego chłodzenia występuje powyżej temperatury M<sub>s</sub> (temperatura początku przemiany martenzytycznej) kilka zjawisk, które mają naturę [[Dyfuzja|dyfuzyjną]]. Jednym z nich jest [[przemiana przedmartenzytyczna]]. Objawia się ona przemianą sieci B2 w sieć tzw. [[Faza R|fazy R]]. Stanowi ona romboedryczne zniekształcenie sieci NiTi. Wyznaczono, że jej parametr sieci wynosi 0,903 nm, a kąt α 89,3°<ref name=nitinol6 />. [[Martenzyt#Martenzyt termosprężysty|Martenzyt termosprężysty]] NiTi charakteryzuje się występowaniem w sieci [[Układ jednoskośny|jednoskośnie]] zniekształconej [[Układ rombowy|sieci rombowej]] typu AuCd (B19'). Parametry wynoszą kolejno a<sub>0</sub> 0,3015 nm, b<sub>0</sub> 0,412 nm i c<sub>0</sub> 0,4622 nm. W komórce zawrzeć można dwa atomy niklu i tytanu<ref name=nitinol6 />.
{| class="wikitable" align="right" style="text-align:center"
|+ Spis faz mających znaczenie w stopach nitinol
![[Faza termodynamiczna|Faza]]
!% mas. Ni
![[Symbol Pearsona]]
![[Grupa przestrzenna]]
|-
|<math>Ti_2 Ni</math>
|<math>38</math>
|<math>cF96</math>
|<math>Fd\overline{3}m</math>
|-
|<math>TiNi</math>
|<math>54,6-62</math>
|<math>cP2</math>
|<math>Pm\overline{3}m</math>
|-
|<math>TiNi'</math>
|~<math>54-58</math>
|<math>mP4</math>
|<math>P2_1/m</math>
|-
|<math>TiNi_3</math>
|<math>79</math>
|<math>hP16</math>
|<math>P6_3/mmc</math>
|-
|<math>R</math>
|<math>-</math>
|<math>hP9</math>
|<math>P\overline{3}</math>
|}

== Istota zjawiska ==
{{osobny artykuł|Efekt pamięci kształtu}}
Nitinol ulega termosprężystej, odwracalnej przemianie martenzytycznej. Odwracalność oznacza, że ogrzewanie materiału powyżej temperatury początku przemiany (M<sub>s</sub>) spowoduje zmianę struktury krystalicznej na austenityczną. Chłodzenie z fazy austenitycznej spowoduje powrót do sieci krystalicznej martenzytu. Przemiana w obu kierunkach jest natychmiastowa.

Struktura martenzytu posiada zdolność do ulegania ograniczonemu odkształceniu bez zerwania wiązań atomowych. Odbywa się to mechanizmem [[Bliźniakowanie|bliźniakowania]]<ref name=nitinol7 />.

Skład chemiczny stopu ma bardzo duży wpływ na przebieg przemiany martenzytycznej.
* bezpośrednia przemiana – dla nitinolu wzbogaconego w tytan zachodzi:
: <math>NiTi(B2) \xrightarrow \text{Chłodzenie} NiTi(B2)+NiTi^'(B19^')\xrightarrow \text{Chłodzenie} NiTi^'(B19^')</math>

: <math>NiTi^'(B19^') \xrightarrow \text{Nagrzewanie}NiTi^'(B19^')+NiTi(B2) \xrightarrow \text{Nagrzewanie} NiTi(B2)</math>

* symetryczna przemiana – dla nitinolu wzbogaconego w nikiel, kobalt lub żelazo zachodzi<ref group="uwaga">Nie występuje pośrednie przejście do obszaru NiTi (B2) + R.</ref>:
: <math>NiTi(B2) \xrightarrow \text{Chłodzenie} R\xrightarrow \text{Chłodzenie} R + NiTi^'(B19^') \xrightarrow \text{Chłodzenie} NiTi^'(B19^')</math>

: <math>NiTi^'(B19^') \xrightarrow \text{Nagrzewanie} NiTi^'(B19^') + R \xrightarrow \text{Nagrzewanie} R\xrightarrow \text{Nagrzewanie} NiTi(B2)</math>

* asymetryczna przemiana – dla nitinolu o stechiometrycznym składzie zachodzi:
: <math>NiTi(B2)\xrightarrow \text{Chłodzenie}NiTi^'(B19^')+NiTi(B2) \xrightarrow \text{Chłodzenie} R+NiTi^'(B19^') \xrightarrow \text{Chłodzenie} NiTi^'(B19^')</math>

: <math>NiTi^'(B19^')\xrightarrow \text{Nagrzewanie}NiTi(B2)</math><ref group="uwaga">Bezpośrednia przemiana martenzytyczna, bez udziału fazy R.</ref>

Przemiany NiTi⇔NiTi’ i R⇔NiTi’ są [[Przemiana fazowa|przemianami pierwszego rodzaju]]. Występowanie dwóch przemian w procesie nagrzewania martenzytu (poprzez fazę R) wykazano dla stopów, w których odwrotna przemiana martenzytyczna zachodzi, poniżej temperatury tworzenia się fazy R (T<sub>R</sub>). Dokładnie odbywa się to, gdy różnica temperatur T<sub>R</sub> i M<sub>s</sub> jest większa, niż histereza temperatur przemiany R→NiTi’ (B19'). Dzieje się tak w stopach bogatych w nikiel oraz w dodatki stopowe jak kobalt i żelazo. Każdy pierwiastek stopowy obniża temperaturę M<sub>s</sub>, jednocześnie mając mały wpływ na T<sub>R</sub>. Istnieje możliwość wymuszenia takiego typu przemiany w nitinolu o dowolnym składzie poprzez zastosowanie odpowiedniego odkształcenia lub oddziaływaniem innymi przemianami fazowymi na wielkość temperatury M<sub>s</sub><ref name=nitinol8 />.

[[Obróbka cieplna metali|Obróbka cieplna]] ma znaczący wpływ na mechanizm zachodzenia przemiany martenzytycznej. Przede wszystkim są to:
* [[starzenie]] stopów o podwyższonej zawartości niklu,
* niskotemperaturowe [[wyżarzanie]] bezpośrednie po odkształceniu na zimno,
* cykliczne powtarzanie przemiany<ref name=nitinol9 />.

== Własności ==
=== Wybrane właściwości ===
{| class="wikitable" style="text-align:center"
! Własności fizyczne
! Martenzyt
! Austenit
|-
|align=left| [[Temperatura topnienia]] [°C]
|colspan=2| ~1300
|-
|align=left| [[Gęstość]] [kg/m³]
|colspan=2| 6400-6500
|-
|align=left| [[Ciepło właściwe]] [J/kg·°C]
|colspan=2| 450-620
|-
|align=left| [[Przewodność cieplna]] [W/m·°C]
|8,6
|18
|-
|align=left| [[Współczynnik rozszerzalności|W. rozszerzalności cieplnej]] [10<sup>−6</sup>/°C]
|6,6
|11
|-
|align=left| [[Konduktancja|Przewodność elektryczna]] [S]
|colspan=2| 2·10<sup>6</sup>
|-
|align=left| [[Rezystywność|Oporność właściwa]] [10<sup>−6</sup>Ω·m]
|0,5
|1,1
|-
|align=left| [[Magnetyzm]]
|colspan=2| [[paramagnetyzm]]
|}

{| class="wikitable" style="text-align:center"
! Własności mechaniczne
! Martenzyt
! Austenit
|-
|align=left| [[Moduł Younga]] [GPa]
|28
|83
|-
|align=left| [[Wytrzymałość na rozciąganie]] ([[Wyżarzanie|wyżarzony]]) [MPa]
|colspan=2| 900
|-
|align=left| [[Wytrzymałość na rozciąganie]] ([[Obróbka plastyczna|przeróbka plast. na zimno]]) [MPa]
|colspan=2| 1900
|-
|align=left| [[Wydłużenie procentowe po zerwaniu|Wydłużenie do zerwania]] ([[Wyżarzanie|wyżarzony]]) [%]
|colspan=2| 20-60
|-
|align=left| [[Wydłużenie procentowe po zerwaniu|Wydłużenie do zerwania]] ([[Obróbka plastyczna|przeróbka plast. na zimno]]) [%]
|colspan=2| 5-20
|-
|align=left| [[Tłumienie]]
|0,2·10<sup>−3</sup>
|8·10<sup>−3</sup>
|-
|align=left| Wielkość [[Krystalit|ziarna]] [μm]
|colspan=2| 1-100
|}

{| class="wikitable" style="text-align:center"
! Własności funkcjonalne
! Dane
|-
|align=left| Zakres temperaturowy przemiany fazowej [°C]
| -200 ÷ 200
|-
|align=left| Wielkość pętli [[Histereza|histerezy]] [°C]
|2-50
|-
|align=left| [[Entalpia]] przemiany fazowej [J/g]
|19-32
|-
|align=left| [[Entropia]] przemiany fazowej [J/g]
|0,0711
|-
|align=left| Średnia ilość cykli termicznych
|>10<sup>5</sup>
|}

{| class="wikitable" style="text-align:center"
! Inne
! Dane
|-
|align=left| Odporność na [[Korozja|korozję]]
|{{tak}} pełna
|-
|align=left| [[Biozgodność]]
|{{tak}} pełna
|-
|align=left| Wyprodukowanie materiału
|{{nie}} trudne
|-
|align=left| Obróbka plast. na zimno
|{{nie}} trudna
|-
|align=left| Formowanie
|{{nie}} trudne
|-
|align=left| [[Skrawalność]]
|{{nie}} słaba
|}

=== Własności fizyczne ===
Nitinol jest stopem [[Paramagnetyzm|paramegnetycznym]] o niskiej [[Podatność magnetyczna|podatności magnetycznej]]. Charakteryzuje się niską przewodnością cieplną w porównaniu do innych metali i ich stopów. Silnie absorbuje [[promieniowanie rentgenowskie]] i utrudnia to obserwację przy użyciu tego spektrum [[Promieniowanie elektromagnetyczne|fal elektromagnetycznych]]<ref name=nitinol18 />.

=== Własności mechaniczne ===
[[Plik:Wykres zależności temperatury Ms od zawartości niklu w nitinolu.jpg|thumb|200px|Rys. 3. Wpływ składu chemicznego nitinolu na temperaturę M<sub>s</sub>.]]
Własności mechaniczne nitinolu są silnie podatne na zmiany struktury i przebieg przemian fazowych. Za przykład mogą posłużyć dwa modelowe stopy o różnym składzie chemicznym. W tabeli poniżej zestawiono ich najważniejsze własności<ref name=nitinol10 />:
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!% mas. Ni
!% mas. Ti
!M<sub>s</sub> [°C]
!M<sub>f</sub> [°C]
!A<sub>s</sub> [°C]
!A<sub>f</sub> [°C]
![[Statyczna próba rozciągania|σ<sub>0,2</sub>]] [MPa]
|-
|54,8
|45,2
|20
| -20
|39
|77
|115
|-
|55,5
|44,5
| -30
| -53
| -12
|0
|75
|}

Na rysunku 3 przedstawiono wykres zależności składu chemicznego nitinolu od wysokości temperatury M<sub>s</sub>. Dla składu chemicznego stechiometrycznego Ni<sub>50</sub>Ti<sub>50</sub> temperatura ta wynosi około 65&nbsp;°C. Wraz ze wzrostem ilości tytanu można zaobserwować jej nieznaczny wzrost. Ilość niklu w stopie ma dużo większy wpływ. Już nawet niewielkie odejście od składu stechiometrycznego powoduje spadek temperatury M<sub>s</sub>, nawet do wartości dużo niższych od 0&nbsp;°C.

Materiały metaliczne, które można [[Odkształcenie sprężyste|sprężyście odkształcić]] do około 1%, źle wypadają na tle „materiałów” biologicznych ([[włos]]y, [[Kość|kości]], [[ścięgno]]), które można odkształcić nawet do 10%. Własności nitinolu są zbliżone do tkanek żywych. Dzięki istnieniu pseudosprężystości stop jest w stanie bardzo duże odkształcenie może być zakumulowane, a po zdjęciu naprężenia wyzwolone. Nitinol można średnio 10 razy więcej zgiąć, niż [[Stal nierdzewna|stal nierdzewną]]<ref name=nitinol18 />.

=== Własności chemiczne ===
Z użytkowego punktu widzenia dla nitinolu istotna jest stabilność chemiczna i odporność na utlenianie w wysokich temperaturach.

Do temperatury około 600&nbsp;°C stop jest stabilny i pokrywa się równomierną, cienką warstwą tlenku. W zakresie 600&nbsp;°C do 1000&nbsp;°C zaobserwowano znaczne przyspieszenie zjawisk związanych z utlenianiem. Powyżej 800&nbsp;°C warstwa tlenków zaczynała pękać i degradować się. W niektórych procesach wytwórczych istnieje groźba [[Nawęglanie|nawęglenia]] stopu. Najczęściej wtedy w stopie pojawia się zanieczyszczenie w postaci [[Węglik tytanu|TiC]]. Z tego powodu udział tytanu w stopie bardzo mocno się kurczy. Podatność na utlenianie nadmieniona powyżej jest niezwykle uciążliwa w przypadku wytapiania stopu. Bardzo szybko tworzą się tlenki typu Ti<sub>2</sub>NiO<sub>x</sub>, Ti<sub>4</sub>Ni<sub>2</sub>O. Tak samo jak w przypadku węgla przede wszystkim zmniejsza się udział tytanu w stopie. Potrzeba wytworzenia stopów o niemalże idealnym składzie chemicznym spowodowała, że w przypadku wytwarzania nitinolu prym wiodą techniki próżniowe eliminujące problem dużego powinowactwa tytanu do [[tlen]]u i [[Węgiel (pierwiastek)|węgla]]<ref name=nitinol11 />.

Każdy dodatek stopowy powoduje obniżenie temperatury M<sub>s</sub>, ale pogarsza wydajność efektu pamięci kształtu i pseudosprężystości<ref name=nitinol19 />.

=== Ograniczenia ===
Nikiel nie jest obojętny dla organizmu, toteż początkowo istniały obawy, co do jego zastosowań nitinolu związanych z medycyną. Jest [[alergen]]em oraz [[Czynnik rakotwórczy|substancją rakotwórczą]]<ref name=nitinol14 />. Udowodniono, że poprawnie elektrochemicznie wypolerowany i [[Pasywacja|pasywujący się]] stop nie niesie zagrożenia. Odpowiada za to szczelna i stabilna warstwa tlenku TiO<sub>2</sub><ref name=nitinol15 />.

Nitinol jest stopem bardzo trudno [[Połączenie spawane|spawalnym]]. Uniemożliwia to uzyskanie skutecznego połączenia między komponentami wykonanymi z tego samego materiału, albo innych metali<ref name=nitinol16 />.

== Wytwarzanie ==
Problematyka wytwarzania nitinolu skupia się głównie na silnym powinowactwie tytanu do tlenu i węgla. Konieczne jest uzyskanie stopu o dokładnym składzie chemicznym. Dodatkowo nitinol jest materiałem trudno obrabialnym plastycznie.
Do wytwarzania stopu wykorzystuje się wysokiej czystości składniki (99,99% Ni i 99,8 Ti).

Historycznie wykorzystywano do wytopu technikę topienia elektrołukowego elektrodą nietopliwą lub lewitacyjną. Obecnie najczęściej wykorzystywanymi technikami wytwarzania są:
* [[przetapianie w łukowym piecu próżniowym]] (VAR) – przeskok łuku elektrycznego między wsadem a [[Miedź|miedzianym]] tyglem (ciągle chłodzonym wodą). Proces odbywa się w próżni, dzięki czemu otrzymany stop charakteryzuje się wysoką czystością.
* [[topienie w indukcyjnym piecu próżniowym]] (VIM) – źródłem energii potrzebnej do uzyskania stopu jest [[indukcja elektromagnetyczna]]. Proces odbywa się w próżni, dzięki czemu otrzymany stop charakteryzuje się wysoką czystością.

Ze względu na małą plastyczność nitinolu wykonuje się praktycznie tylko przeróbkę plastyczną na gorąco. Są to przede wszystkim procesy takie jak:
* [[walcowanie]],
* młotkowanie,
* [[ciągnienie]],
* [[wyciskanie]].

Dla wytopów małogabarytowych można wykorzystać takie techniki jak stapianie w łuku plazmowym, topienie wiązką elektronów, [[chemiczne osadzanie z fazy gazowej]] (CVD) i [[Metalurgia proszków|metalurgię proszków]]<ref name=nitinol12 /><ref name=nitinol13 />.

== Obróbka wykończeniowa ==
Obróbkę mechaniczną prowadzi się przy pomocy narzędzi wykonanych z [[Węglik spiekany|węglików spiekanych]]. Dodatkowo można wykonać [[Obróbka elektroerozyjna|obróbkę elektroerozyjną]], [[cięcie laserowe]], czy [[szlifowanie]]<ref name=nitinol13 />.

== Zastosowanie ==
* medycyna (druty łukowe, [[stent]]y<ref name=nitinol2 />, leczenie złamań, [[chirurgia]])
* czujniki temperatury
* elementy ruchomych mechanizmów (np. dłonie [[robot]]a, siłowniki)
* pochłaniacze drgań
* [[Silnik cieplny|silniki cieplne]]
* trwałe złączki
* zabawki<ref name=nitinol17 />.

== Zobacz też ==
* [[Stop metali|stopy metali]]
* [[stopy z pamięcią kształtu]]
* [[materiały inteligentne]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name=nitinol1>{{Cytuj |autor = Ziółkowski A |tytuł = Pseudosprężystość stopów z pamięcią kształtu. Badania doświadczalne i opis teoretyczny |wydawca = Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN |data= 2006 |miejsce = Warszawa |s= 8–15 |issn = 0208-5658}}</ref>
<ref name=nitinol2>{{cytuj |autor = M. Kaczmarek, J. Tyrlik – Held, Z. Paszenda, J. Marciniak |tytuł = Charakterystyka stentów w aspekcie aplikacyjnym i materiałowym |url = http://www.journalamme.org/papers_amme03/1289.pdf |data dostępu = 2011-09-30 |archiwum = https://web.archive.org/web/20140714094611/http://journalamme.org/papers_amme03/1289.pdf |zarchiwizowano = 2014-07-14}}</ref>
<ref name=nitinol4>{{cytuj książkę |autor = Bojarski Z., Morawiec H. |tytuł = Metale z pamięcią kształtu |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 1989 |isbn = 83-01-09346-3 |strony = 126}}</ref>
<ref name=nitinol5>{{cytuj stronę |url = http://www.tinialloy.com/pdf/introductiontosma.pdf <!-- Physical properties of nitinol --> |tytuł = Introduction to Shape Memory Alloys |język = en |data dostępu = 2012-05-06}}</ref>
<ref name=nitinol6>{{cytuj książkę |autor = Bojarski Z., Morawiec H. |tytuł = Metale z pamięcią kształtu |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 1989 |isbn = 83-01-09346-3 |strony = 128–129}}</ref>
<ref name=nitinol7>{{cytuj książkę |autor = Hiroyasu F. |tytuł = Shape memory alloys |wydawca = University of Tokyo |data= 1984 |strony = 7, 176}}</ref>
<ref name=nitinol8>{{cytuj książkę |autor = Bojarski Z., Morawiec H. |tytuł = Metale z pamięcią kształtu |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 1989 |isbn = 83-01-09346-3 |strony = 133–135}}</ref>
<ref name=nitinol9>{{cytuj książkę |autor = Bojarski Z., Morawiec H. |tytuł = Metale z pamięcią kształtu |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 1989 |isbn = 83-01-09346-3 |strony = 132}}</ref>
<ref name=nitinol10>{{cytuj książkę |autor = Bojarski Z., Morawiec H. |tytuł = Metale z pamięcią kształtu |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 1989 |isbn = 83-01-09346-3 |strony = 157–160}}</ref>
<ref name=nitinol11>{{cytuj książkę |autor = Bojarski Z., Morawiec H. |tytuł = Metale z pamięcią kształtu |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 1989 |isbn = 83-01-09346-3 |strony = 160–161}}</ref>
<ref name=nitinol12>{{cytuj |autor = Alan R. Pelton, Scott M. Russell, John DiCello |tytuł = The physical metallurgy of nitinol for medical applications |czasopismo = JOM Journal of the Minerals, Metals and Materials Society |wolumin = 55 |data = 2003 |s = 33 |numer = 5 |doi = 10.1007/s11837-003-0243-3}}</ref>
<ref name=nitinol13>{{cytuj książkę |autor = Bojarski Z., Morawiec H. |tytuł = Metale z pamięcią kształtu |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 1989 |isbn = 83-01-09346-3 |strony = 164–166}}</ref>
<ref name=nitinol14>{{cytuj |url = https://ntp.niehs.nih.gov/pubhealth/roc/listings/archive/index.html?substance=Nickel+Alloys |tytuł = National Toxicology Program |data dostępu = 2012-05-09 |język = en}}</ref>
<ref name=nitinol15>{{cytuj |autor = Morgan N. |tytuł = Carbon and Oxygen Levels in Nitinol Alloys and the Implications for Medical Device Manufacture and Durability |wydawca = ASM International |data = 2006 |s = 821}}</ref>
<ref name=nitinol16>{{cytuj |url = http://www.google.com/patents?hl=en&lr=&vid=USPATAPP10391921&id=nIWeAAAAEBAJ&oi=fnd&dq=Peter+Hall+joining+and+welding+nitinol&printsec=abstract#v=onepage&q&f=false |tytuł = Method of Welding Titanium and Titanium Based Alloys to Ferrous Metals |data dostępu = 2012-05-09 |autor = Hall P.}}</ref>
<ref name=nitinol17>{{cytuj książkę |autor = Brady G. S. |tytuł = Materials Handbook |data= 2002 |wydawca = McGraw-Hill Professional |isbn = 978-0-07-136076-0 |strony = 633}}</ref>
<ref name=nitinol18>{{cytuj pismo |autor = Stöckel D |tytuł = Nitinol – A material with unusual properties |czasopismo = Endovascular Update |wydawca = Remedica |wolumin = 1 |data = 1998 |strony = 1–8}}</ref>
<ref name=nitinol19>{{cytuj |autor = Schetky L., Wu M. H. |tytuł = Issues in the Further Development of Nitinol Properties and Processing for Medical Device Applications |s = 1–6}}</ref>
</references>

== Linki zewnętrzne ==
* [http://linuxfocus.org/English/May2001/article205.shtml Robot Nitinol] – zbudowany z nitinolu, a sterowany komputerem z systemem Linux.

{{Stopy SMA}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Stopy metali nieżelaznych]]
[[Kategoria:Stopy z pamięcią kształtu]]
[[Kategoria:Nikiel]]
[[Kategoria:Tytan (pierwiastek)]]