Tekst źródłowy strony Niewidzialna ręka

{{Inne znaczenia|pojęcia z zakresu ekonomii|[[Niewidzialna ręka (program telewizyjny)]]}}
'''Niewidzialna ręka''', ang. ''invisible hand'' – [[metafora]] użyta przez [[Adam Smith|Adama Smitha]] w jego książce ''[[Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów]]'' (1776) do opisania motywacji uczestników [[rynek (ekonomia)|rynku]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Smith |autor link = Adam Smith |imię = Adam |tytuł = Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów |rok = 2003 |miejsce = Warszawa |wydawca = De Agostini / Ediciones Altaya Polska |isbn = 83-7316-061-2}}</ref> i jego zdolności do najlepszego [[Alokacja zasobów|alokowania]] [[Czynniki produkcji|czynników produkcji]], [[Dobra (ekonomia)|dóbr]] i [[Usługi|usług]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Bishop |imię = Matthew |tytuł = Essential economics: an A–Z guide |wydawca = Bloomberg Press |miejsce = New York |data = 2009 |strony = 177 |isbn = 978-1-57660-351-2}}</ref>.

Smith argumentował, że uczestnicy rynku ([[producent|producenci]] i [[Konsument (ekonomia)|konsumenci]]) są motywowani chęcią zaspokojenia swoich prywatnych [[Potrzeba|potrzeb]] i „dbałością o własny interes”<ref>''Bogactwo narodów'', rozdział II, księga I.</ref>. Równocześnie każdy z nich, usiłując jako jednostka maksymalizować swój prywatny dochód, przyczynia się równocześnie do tego, by „dochód społeczny był jak największy”<ref>''Bogactwo narodów'', rozdział II, księga IV.</ref>. W tym fragmencie pojawia się pojęcie „niewidzialnej ręki”:

{{Cytat
 |treść = [Każdy] myśli tylko o swym własnym zarobku, a '''jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć.''' Społeczeństwo zaś, które wcale w tym nie bierze udziału, nie zawsze na tym źle wychodzi. Mając na celu swój własny interes, człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście. Nigdy nie zdarzyło mi się widzieć, aby wiele dobrego zdziałali ludzie, którzy udawali, iż handlują dla dobra społecznego.
 |autor = Adam Smith
 |źródło = Bogactwo narodów (rozdział II, księga IV)
 |styl = środek
}}

Smithowi przypisuje się chęć zilustrowania czy wręcz udowodnienia szeregu aksjomatów [[ekonomia klasyczna|ekonomii klasycznej]]: naturalnej wolności gospodarczej<ref name="hrb" />, własności prywatnej<ref>{{cytuj stronę |url = http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,7394289,Wlasnosc__czyli_fundament_rynku.html |tytuł = Własność, czyli fundament rynku |autor = Witold Gadomski |opublikowany = Wyborcza.biz |data = 2009}}</ref> i samoregulacji gospodarki<ref name="hrb" />. W rzeczywistości Smith w tej samej pracy wielokrotnie wskazywał na nieskuteczność [[leseferyzm]]u gospodarczego<ref name="hrb">{{cytuj stronę |url = http://www.hbrp.pl/news.php?id=763 |tytuł = Niewidzialna ręka rynku nie istnieje |autor = Jonathan Schlefer |opublikowany = Harvard Business Review |data = 2012 |archiwum = https://web.archive.org/web/20131103080041/http://www.hbrp.pl/news.php?id=763 |zarchiwizowano = 2013-11-03 |data dostępu = 2012-12-01}}</ref>. W wydanej przed ''Bogactwem narodów'', w 1759 ''[[Teoria uczuć moralnych|Teorii uczuć moralnych]]'' Smith wskazał na istnienie [[redystrybucja|redystrybucji]] społecznej, również posługując się metaforą ''niewidzialnej ręki''.

Niezależnie od tego, Smith pozostaje w powszechnym odbiorze głównym reprezentantem [[liberalizm gospodarczy|liberalizmu ekonomicznego]], zaś przypisywane mu poglądy są kompilacją wcześniejszych opinii [[Thomas Hobbes|Hobbesa]], [[Bernard de Mandeville|Mandeville’a]] i późniejszych [[Herbert Spencer|Herberta Spencera]] czy wręcz [[Ayn Rand]]<ref>''„Tak się złożyło, że Bogactwo narodów nadal jest błędnie interpretowane. Smitha często przedstawia się jako sukcesora myśli nie tylko Mandeville’a, lecz także Thomasa Hobbesa, jako propagatora idei o egoistycznych pobudkach ludzkiej natury. Skoro nieskrępowany egoizm jednostki wystarcza do kierowania społeczeństwem, moralność jest czymś zbędnym, bo rynek wszystko (zarówno to, co dobre, jak i to, co złe – zwłaszcza złe) ustawia tak, aby służyło dobru ogółu. Społeczeństwo można więc (lub trzeba) budować na samolubstwie. Krótko mówiąc, człowiek odnosi wrażenie, jakby zamiast Smitha słuchał innych, na przykład Hobbesa (walka wszystkich przeciwko wszystkim), Mandeville’a (niewidzialna ręka rynku z grzechu robi cnotę), Herberta Spencera (obrona rynkowego darwinizmu i minimalistycznego państwa) lub Ayn Rand (redukcjonizm i skrajny egoizm). A Adam Smith wcale w ten sposób nie myślał, ani razu. Nawet jeśli pominiemy Teorię uczuć moralnych, która wyraźnie się wszystkiemu, co tu zostało napisane, to zbliżonej konkluzji nie znajdziemy nawet w Bogactwie narodów”''za: {{cytuj książkę |autor = Tomáš Sedláček |tytuł = Ekonomia dobra i zła |isbn = 978-83-62304-92-9 |wydawca = Studio EMKA |rok = 2012}}</ref>.

W oryginale angielskim Smith używa sformułowania ''an invisible hand'', co po polsku tłumaczone jest jako „niewidzialna ręka”. Słowo „rynku” do metafory A. Smitha dodał w XIX wieku niemiecki polityk i ekonomista żydowskiego pochodzenia [[Ferdinand Lassalle]].

Problem wadliwej interpretacji słów Adama Smitha opisała w swoim eseju [[Elżbieta Mączyńska-Ziemacka|prof. Elżbieta Mączyńska]]: 
<blockquote>

Wiele twierdzeń tego myśliciela świadczy o docenianiu przez niego roli i rangi państwa m.in. w realizowaniu usług publicznych, w tym edukacyjnych i realizowaniu świadczeń społecznych łagodzących nierówności i ubóstwo. [...] Adam Smith wskazywał na zasadność redystrybucyjnej roli państwa, opowiadając się za progresją podatkową. […] Także wbrew neoliberalnym interpretacjom, Smithowskie opinie dotyczące klasy kupców i fabrykantów (rzadko dziś cytowane) nie pozostawiają wątpliwości, że dostrzegał on i w tym obszarze konieczność aktywnej roli państwa. [...] Wbrew temu, co pisał Adam Smith, w ekonomii neoklasycznej kwestionowana i marginalizowana jest rola państwa w gospodarce, co wynika z przyjętego w tej koncepcji założenia, iż mechanizm rynkowy i niewidzialna ręka rynku sprawiają, że wszystkie podmioty gospodarcze, wszyscy ludzie zachowują się w sposób racjonalny jako homo economicus.
Myśliciel ten pisał o „niewidzialnej ręce”, a nie, jak to do dziś jest nader często interpretowane, „niewidzialnej ręce rynku”. Tym samym Smithowski mechanizm niewidzialnej ręki to coś znacznie więcej niż niewidzialna ręka rynku, to całokształt uwarunkowań nie tylko ekonomicznych, ale i etycznych, moralnych, kulturowych i innych. Potwierdza to stwierdzenie Adama Smitha, że w systemie ocen i motywów postępowania ludzkiego poza zasadą tytułowych „uczuć moralnych” istotną rolę odgrywa zasada sprawiedliwości, użyteczności społecznej oraz „sumienia i Bożej Opatrzności”. [...] Wszystko to zasadniczo odróżnia teorię Adama Smitha od jej neoklasycznej i neoliberalnej interpretacji<ref>E. Mączyńska, ''Państwowa własność przedsiębiorstw w warunkach przesilenia cywilizacyjnego'', [https://cms.pte.pl/uploads/Biuletyn_PTE_2_2023_finalna_wersja_7194034d1a.pdf Biuletyn Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 2/2023], s. 14–21.</ref>.</blockquote>

== Krytyka ==
=== Joseph E. Stiglitz ===
Nagrodzony [[Nagroda Nobla|Nagrodą Nobla]] ekonomista [[Joseph E. Stiglitz]] powiedział: „Niewidzialna ręka często wydaje się niewidoczna, ponieważ często jej tam nie ma”. Stiglitz argumentuje to w ten sposób<ref>The Roaring Nineties'', 2006''.</ref>:

<blockquote>Adam Smith, ojciec współczesnej ekonomii, jest często przywoływany jako argument za „niewidzialną ręką” i wolnymi rynkami: firmy, w poszukiwaniu zysków, czynią, jakby niewidzialną ręką, to, co najlepsze dla świata. Ale w przeciwieństwie do swoich zwolenników, Adam Smith zdawał sobie sprawę z pewnych ograniczeń wolnego rynku i od tego czasu badania naukowe wyjaśniły, dlaczego wolne rynki same w sobie często nie prowadzą do tego, co najlepsze. Jak to ująłem w mojej nowej książce, ''[[Making Globalization Work]]'', powodem, dla którego niewidzialna ręka często wydaje się niewidoczna jest to, że często jej tam nie ma. Ilekroć występują „skutki zewnętrzne” – gdzie działania danej osoby mają wpływ na innych, za które nie płacą lub za które nie otrzymują rekompensaty – rynki nie będą dobrze działały. Niektóre z ważnych przykładów mają długie zrozumienie negatywnych efektów zewnętrznych. Rynki same w sobie powodują zbyt wiele zanieczyszczeń. Rynki same w sobie również prowadzą zbyt mało badań podstawowych. Rząd był odpowiedzialny za finansowanie większości ważnych przełomowych odkryć naukowych, w tym Internetu i pierwszej linii telegraficznej oraz wielu postępów w dziedzinie biotechnologii. Ostatnie badania wykazały jednak, że te czynniki zewnętrzne są wszechobecne, wszędzie tam, gdzie istnieją niedoskonałe informacje lub niedoskonałe rynki ryzyka – zawsze takie są. Rząd odgrywa ważną rolę w regulacji sektora bankowego i papierów wartościowych, a także wiele innych dziedzin: aby rynki funkcjonowały prawidłowo, potrzebne są pewne regulacje. Potrzebny jest rząd, prawie wszyscy zgodziliby się co najmniej w celu egzekwowania umów i praw własności. Prawdziwa dzisiejsza debata dotyczy znalezienia właściwej równowagi między rynkiem a rządem (a trzeci sektor – rządowe organizacje non-profit). Mogą się one wzajemnie uzupełniać. Równowaga ta jest różna od czasu do czasu i w różnych miejscach<ref>{{Cytuj |autor = Gerard Turley, Peter J. Luke |tytuł = Transition Economics: Two Decades On |data = 2012-07-26 |data dostępu = 2017-11-25 |isbn = 9781136909085 |wydawca = Routledge |url = https://books.google.pl/books?id=jT89FXTcLnMC&pg=PT396&lpg=PT396&dq=Adam+Smith,+the+father+of+modern+economics,+is+often+cited+as+arguing+for+the+%22invisible+hand%22+and+free+markets:+firms,+in+the+pursuit+of+profits,+are+led,+as+if+by+an+invisible+hand,+to+do+what+is+best+for+the+world.+But+unlike+his+followers&source=bl&ots=a3gbQpH6Tn&sig=jD_b1z1642K8J8c9lT30a8ljEAU&hl=pl&sa=X&ved=0ahUKEwiuiZPnxdrXAhVR-aQKHYGVC9YQ6AEILzAB#v=onepage&q=Adam%20Smith,%20the%20father%20of%20modern%20economics,%20is%20often%20cited%20as%20arguing%20for%20the%20%22invisible%20hand%22%20and%20free%20markets:%20firms,%20in%20the%20pursuit%20of%20profits,%20are%20led,%20as%20if%20by%20an%20invisible%20hand,%20to%20do%20what%20is%20best%20for%20the%20world.%20But%20unlike%20his%20followers&f=false |język = en}}</ref>.</blockquote>

Powyższy wniosek opiera się na dokumencie Stiglitza z 1986 r. zatytułowanym ''„Externalities in Economies with Imperfect Information and Incomplete Markets”''<ref>http://socsci2.ucsd.edu/~aronatas/project/academic/Stiglitz%20Greenwald.pdf</ref>, który opisuje ogólną metodologię postępowania w przypadku [[Efekty zewnętrzne|efektów zewnętrznych]] i obliczania optymalnych podatków korygujących w kontekście ogólnej równowagi. W nim rozważa model z gospodarstwami domowymi, firmami i rządem.

Gospodarstwa domowe maksymalizują funkcję użyteczności <math>u^h(x^h, z^h),</math> gdzie <math>x^h</math> jest wektorem konsumpcji, <math>z^h</math> jest innymi zmiennymi wpływającymi na użyteczność gospodarstwa domowego (np. [[zanieczyszczenie środowiska]]). Ograniczenie budżetowe jest obliczane z <math>x^h_1+q \cdot \bar{x}^h\leqslant I^h+\sum a^{hf} \cdot \pi^f,</math> gdzie <math>q</math> jest wektorem cen, <math>a^{hf}</math> frakcyjnym gospodarstwem <math>h</math> w firmie <math>f,</math> <math>\pi^f</math> zyskiem firmy <math>f, I^h</math> ryczałtowym transferem od rządu do gospodarstwa domowego. Wektor konsumpcji można podzielić na: <math>x^h = (x^h_1, \bar{x}^h).</math>

Firmy maksymalizują zyski <math>\pi^f = y^f_1+p\cdot \bar{y}_1,</math> gdzie <math>y^f</math> jest wektorem produkcji i <math>p</math> jest wektorem cen producenta, podlega <math>y^f_1-G^f(\bar{y}^f, z^f) \leqslant 0,</math> <math>G^f</math> [[funkcja produkcji]] i <math>z^f</math> są innymi zmiennymi wpływającymi na firmy. Wektor produkcji można podzielić na: <math>y^f = (y^f_1, \bar{y}^f).</math>

Rząd otrzymuje dochód netto <math>R = t \cdot\bar{x}-\sum I^h,</math> gdzie <math>t = (q-p)</math> jest podatkiem od towarów sprzedawanych gospodarstwom domowym.

Można pokazać, że na ogół uzyskana równowaga nie jest wydajna.

Warto pamiętać, że równowaga dla modelu niekoniecznie musi istnieć. Jeśli istnieje i nie ma podatków (Ih = 0, ∀h), to [[popyt]] jest równy podaży, a równowagę można znaleźć przez:
<math>\sum \bar{x}^h (q,I,z) - \sum \bar{y}^f(p,z) = \bar{x} (q,I,z) - \sum \bar{y}^f(p,z) = 0.</math>

Użyjmy <math>\frac{\partial E^h}{\partial q} = E^h_q</math> jako zapisu upraszczającego, gdzie <math>E^h(q, z^h, u^h)</math> jest funkcją wydatków, która pozwala na minimalizację wydatków gospodarstw domowych na pewien poziom użyteczności. Jeśli istnieje zestaw podatków, dopłat i ryczałtów, które pozostawiają gospodarstwa domowe bez zmian i zwiększają dochody rządowe, to powyższa równowaga nie jest [[Optimum w sensie Pareto|optimum Pareta]]. Z drugiej strony, jeśli powyższa równowaga nieopodatkowana jest optimum Pareta, to następujący problem maksymalizacji ma rozwiązanie dla <math>t = 0{:}</math>
: <math>\begin{align}
&\underset{t,I}{\operatorname{maximize}} && R = t \cdot \bar{x} - \sum I^h \\
&\operatorname{subject\;to} && I^h+\sum a^{hf} \pi^f = E^h (q,z^h; \bar{u}^h)
\end{align}</math>

Jest to niezbędny warunek [[Optimum w sensie Pareto|optymalności Pareta]]. Przyjmowanie pochodnej ograniczenia w odniesieniu do wydajności t:
: <math>\frac{dI^h}{dt}+\sum a^{hf}\left( \pi^f_z \frac{dz^f}{dt}+\pi^f_P \frac{dp}{dt} \right) = E^h_q \frac{dq}{dt}+E^h_z \frac{dz^h}{dt},</math>

gdzie <math>\pi^f_z = \frac{\partial \pi^f_*}{\partial z^f}</math> i <math>\pi^f_*(p,z^f)</math> to maksymalna funkcja zysku firmy. Ale ponieważ q = t + p, mamy to dq/dt = IN-1 + dp/dt. Dlatego podstawianie <math>dq/dt</math> w powyższym równaniu i przestawianie warunków daje:
: <math>E^h_q+\left( E^h_q - \sum a^{hf} \pi^f_P \right)\frac{dp}{dt} = \frac{dI^h}{dt}+\left\{ \sum a^{hf} \pi^f_z \frac{dz^f}{dt} -E^h_z \frac{dz^h}{dt} \right\}.</math>

Podsumowując wszystkie gospodarstwa domowe i pamiętając o tym <math>\sum a^{hf} = 1,</math> wydajność:
: <math>\sum E^h_q+\left(\sum E^h_q - \sum \pi^f_P \right)\frac{dp}{dt} = \sum \frac{dI^h}{dt}+\left\{\sum \pi^f_z \frac{dz^f}{dt} -\sum E^h_z \frac{dz^h}{dt} \right\}.</math>

Według twierdzenia o kopercie mamy:
: <math>\widehat{x}^h_k(q;z^h,u^h) = \left. \frac{\partial E^h}{\partial q}\right|_{z^h,u^h},</math>

: <math>\left. \frac{\partial \pi^f_*}{\partial p_{k_1}}\right|_{z^f} = y^f_k;</math>∀k.

Pozwala to na przepisanie ograniczenia jako:
: <math>\bar{x} + (\bar{x} - \bar{y})\frac{dp}{dt} = \sum\frac{dI^h}{dt}+\left( \sum\pi^f_z\frac{dz^f}{dt} - \sum E^h_z \frac{dz^h}{dt} \right).</math>

Ponieważ <math>\bar{x} = \bar{y}{:}</math>
: <math>\sum \frac{dI^h}{dt} = \bar{x} - \left( \sum \pi^f_z \frac{dz^f}{dt} - \sum E^h_z \frac{dz^h}{dt} \right).</math>

Rozróżnienie funkcji celu problemu maksymalizacji:
: <math>\frac{dR}{dt} = \bar{x} + \frac{d\bar{x}}{dt} \cdot t - \sum \frac{dI^h}{dt}.</math>

Zastępując <math>\sum \frac{dI^h}{dt}</math> z poprzedniego równania wynika:
: <math>\frac{dR}{dt} = \frac{d\bar{x}}{dt} \cdot t +(\sum \pi^f_z \frac{dz^f}{dt} - \sum E^h_z \frac{dz^h}{dt}) = \frac{d\bar{x}}{dt} \cdot t +(\Pi^t - B^t).</math>

Przypomnijmy, że dla problemu maksymalizacji rozwiązanie <math>t = 0{:}</math>
: <math>\frac{dR}{dt} = (\Pi^t - B^t) = 0.</math>

Podsumowując, aby równowaga była [[Optimum w sensie Pareto|optimum Pareta]], <math>dR/dt</math> musi wynosić zero. Z wyjątkiem szczególnego przypadku, w którym Π i B są równe, na ogół równowaga nie będzie optymalna pod względem Pareto, a więc nieefektywna.

=== Noam Chomsky ===
{{Zobacz też|Home bias}}

[[Noam Chomsky]] sugeruje, że Smith czasami używał sformułowania, które odnosiło się do „[[home bias]]” przy inwestycjach krajowych w opozycji do ''[[Offshoring|offshore outsourcingu]]'' produkcji i [[neoliberalizm]]u<ref>{{Cytuj |tytuł = American Decline: Causes and Consequences |data dostępu = 2017-11-25 |opublikowany = www.chomsky.info |url = http://www.chomsky.info/articles/20110824.htm |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20150923203042/http://www.chomsky.info/articles/20110824.htm |zarchiwizowano = 2015-09-23}}</ref>.

<blockquote>Co ciekawe, kwestie te przewidzieli wielcy założyciele współczesnej ekonomii, na przykład Adam Smith, który rozpoznał i przedyskutował, co by się stało z Wielką Brytanią, gdyby właściciele przestrzegali zasad zdrowej ekonomii, którą obecnie nazywa się neoliberalizmem. Ostrzegł, że gdyby brytyjscy producenci, kupcy i inwestorzy wyjechali za granicę, mogliby zyskać, ale ucierpiałaby na tym Anglia. Myślał jednak, że tak się nie stanie, ponieważ właściciele będą kierować się stronniczością domową (''home bias''). Tak jakby więc niewidzialną ręką oszczędzono by Anglii zniszczeń ekonomicznej racjonalności. Ten fragment jest dosyć trudny do przeoczenia. Jest to jedyne wystąpienie słynnego sformułowania „niewidzialna ręka” w ''[[Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów|Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów]]'', a mianowicie w krytyce tego, co nazywamy neoliberalizmem<ref>{{Cytuj |tytuł = The State-Corporate Complex: A Threat to Freedom and Survival |data dostępu = 2017-11-25 |opublikowany = chomsky.info |url = https://chomsky.info/20110407-2/ |język = en}}</ref>.</blockquote>

=== Stephen LeRoy ===
[[Stephen LeRoy]], emerytowany profesor na [[Uniwersytet Kalifornijski w Santa Barbara|Uniwersytecie Kalifornijskim]] w Santa Barbara i [[profesor wizytujący]] w [[Bank Rezerwy Federalnej w San Francisco|Banku Rezerwy Federalnej]] w [[San Francisco]], zaproponował krytykę niewidzialnej ręki, pisząc, że „jedyną najważniejszą propozycją w [[Teoria ekonomii|teorii ekonomii]], po raz pierwszy stwierdzoną przez [[Adam Smith|Adama Smitha]], jest to, że konkurencyjne rynki dobrze rozdzielają zasoby. (...) Kryzys finansowy wywołał debatę na temat właściwej równowagi między rynkiem a rządem i skłonił niektórych naukowców do zastanowienia się, czy warunki przyjęte przez Smitha... są właściwe dla współczesnych gospodarek<ref>{{Cytuj |tytuł = Is the “Invisible Hand” Still Relevant? |data = 1970-01-01 |data dostępu = 2017-11-25 |url = http://www.frbsf.org/economic-research/publications/economic-letter/2010/may/invisible-hand-relevance/ |język = en}}</ref>.

== Zobacz też ==
{{Wikicytaty|dopełniacz=związanych z niewidzialną ręką}}
* [[ekonomia klasyczna]]
* [[wolność gospodarcza]]
* [[wolny rynek]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Adam Smith]]
[[Kategoria:Liberalizm]]