Tekst źródłowy strony Niels Bohr

{{Naukowiec infobox
 |imię i nazwisko           = Niels Henrik David Bohr
 |grafika                   = Niels Bohr.jpg
 |opis grafiki              = Niels Bohr (1922)
 |państwo                   = [[Dania]]
 |data urodzenia            = [[7 października]] [[1885]]
 |miejsce urodzenia         = [[Kopenhaga]]
 |data śmierci              = [[18 listopada]] [[1962]]
 |miejsce śmierci           = Kopenhaga
 |stopień lub tytuł naukowy = profesor
 |specjalność               = [[fizyka]]
 |almamater                 = [[Uniwersytet Kopenhaski]]
 |aktywność zawodowa        = 
 |jednostka1 typ            = 
 |jednostka1 nazwa          = 
 |okres zatr1               = 
 |odznaczenia               = {{order|OS}} {{order|ODD|KOM1}} {{order|ODD|HO}} {{order|DK-MZ}} {{order|OŚO|K1}} {{order|OSŚ|ZSG1}} {{order|LH|O}}
 |nagrody                   = [[Plik:Nobel prize medal.svg|30px|link=Nagroda Nobla]] [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki]]<br />[[Plik:Copley_Medal_(obverse).png|30px| link= Medal Copleya]] [[Medal Copleya]]
 |commons                   = Category:Niels Bohr
 |wikicytaty                = Niels Bohr
 |www                       = https://www.nbarchive.dk/
}}
'''Niels Henrik David Bohr''', [[Międzynarodowy alfabet fonetyczny|IPA]]: [ˈnels ˈboɐ̯ˀ] (ur. [[7 października]] [[1885]] w [[Kopenhaga|Kopenhadze]], zm. [[18 listopada]] [[1962]] tamże) – [[Dania|duński]] [[fizyk]]<ref>{{Encyklopedia PWN | tytuł = Bohr Niels Henrik David | id = 3879059 | data dostępu = 2021-07-29}}</ref>.

W roku 1922 otrzymał [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki]] za „badania struktury atomów oraz emitowanego przez nie promieniowania”<ref>[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1922/ The Nobel Prize in Physics 1922. Niels Bohr (ang.)].</ref><ref>Pais, ''op. cit.'' s. 213.</ref>.

Jego prace naukowe przyczyniły się do zrozumienia budowy [[atom]]u oraz rozwoju [[mechanika kwantowa|mechaniki kwantowej]]. W co najmniej jednym z rankingów fizyków znalazł się w pierwszej dziesiątce wszech czasów<ref name="BBC">{{cytuj stronę |url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/541840.stm |tytuł = Einstein the greatest |opublikowany = BBC News |data = 1999-11-29 |data dostępu = 2021-08-05 |odn = tak}}</ref>.

== Życiorys ==
=== Życie prywatne ===
Urodził się w [[Kopenhaga|Kopenhadze]] jako syn [[Christian Bohr|Christiana Bohra]], [[profesor]]a [[fizjologia|fizjologii]] [[Uniwersytet Kopenhaski|Uniwersytetu Kopenhaskiego]], i Ellen Adler, pochodzącej z bogatej żydowskiej rodziny aktywnej w duńskich kołach finansowych i politycznych. Jego młodszy brat [[Harald Bohr|Harald]] był znanym matematykiem oraz piłkarzem (reprezentował Danię na [[Letnie Igrzyska Olimpijskie 1908|igrzyskach w Londynie w 1908]]). Początkowo bracia grali nawet razem w drużynie akademickiej [[Akademisk BK|Akademisk Boldklub]]<ref>[http://www.guardian.co.uk/football/2005/jul/27/theknowledge.panathinaikos Bohr Restrictor (ang.)].</ref>.

W 1910 roku Niels poznał {{link-interwiki|Margrethe Bohr|tekst=Margrethe Nørlund|Q=Q22231147}}, z którą wziął ślub w 1912. Małżeństwo miało sześciu synów, z których jeden, fizyk jądrowy [[Aage Niels Bohr|Aage Niels]] (1922–2009), także otrzymał nagrodę Nobla (1975). Najstarszy syn Bohrów, Christian (ur. 1916), utonął w 1934 w wypadku żeglarskim, a najmłodszy, Harald urodzony w 1928, zmarł w wieku 10 lat po przebyciu we wczesnym dzieciństwie ciężkiego [[Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych|zapalenia opon mózgowych]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Pais |imię = Abraham |tytuł = Czas Nielsa Bohra. W fizyce, filozofii i polityce |rok = 2006 |wydawca = Prószyński i S-ka |isbn = 83-7469-312-6}} s. 223.</ref>.

=== Dokonania naukowe ===
Uzyskał stopień doktora na Uniwersytecie w [[Kopenhaga|Kopenhadze]] w 1911 roku. W [[Manchester]]ze podjął pod nadzorem [[Ernest Rutherford|Ernesta Rutherforda]] pracę nad teorią budowy atomu, opierając się na teoriach Rutherforda. W 1913 roku opublikował pracę, w której opisał swój [[model atomu Bohra|model budowy atomu wodoru]], oparty na pewnych postulatach:
* [[moment pędu]] [[elektron]]u jest równy <math>n\hbar</math> (h kreślone – [[stała Plancka]] ''h'' podzielona przez 2π). Tylko na orbicie zgodnej z tym postulatem elektron nie promieniuje.
* różnica energii elektronu na dwóch sąsiednich orbitach jest równa iloczynowi stałej Plancka oraz [[częstotliwość|częstotliwości]] fali promieniowania. Postulat ten tłumaczy tzw. [[widmo (spektroskopia)|widmo atomowe]].
Dalsze orbity zawierają więcej elektronów niż bliższe, co tłumaczy [[chemia|chemiczne]] własności [[pierwiastek chemiczny|pierwiastków]]. Elektron może przemieszczać się pomiędzy poszczególnymi orbitami dzięki emisji lub [[Absorpcja (optyka)|pochłanianiu]] [[foton]]ów. Postulaty Bohra stały się podstawą mechaniki kwantowej.

W roku 1916 Bohr został profesorem na [[Uniwersytet Kopenhaski|Uniwersytecie w Kopenhadze]], a w 1920 – kierownikiem nowo stworzonego Instytutu Fizyki Teoretycznej. 

Bohr był orędownikiem najbardziej egzotycznych idei mechaniki kwantowej, czyli zjawiska [[dualizm korpuskularno-falowy|dualizmu korpuskularno-falowego]] oraz [[zasada nieoznaczoności|zasady nieoznaczoności]]. Razem z [[Max Planck|Maxem Planckiem]] prowadzili na ten temat ożywione dyskusje z [[Albert Einstein|Albertem Einsteinem]], który był zwolennikiem [[teoria|teorii]] w duchu [[mechanika klasyczna|mechaniki klasycznej]].

Zmarł w Kopenhadze 18 listopada 1962 roku.

Dla uczczenia wkładu Bohra w fizykę pierwiastek o [[liczba atomowa|liczbie atomowej]] 107 otrzymał nazwę [[bohr (pierwiastek)|bohr]].

=== Spotkanie Bohra z Heisenbergiem ===
Jeden ze studentów Bohra, [[Werner Heisenberg]], podczas wojny kierował [[Niemcy|niemieckim]] projektem budowy [[Broń jądrowa|bomby atomowej]]. W 1941 roku, kiedy Dania była okupowana przez Niemcy, Heisenberg odwiedził Bohra w Kopenhadze, dzięki czemu ten posiadł pewną wiedzę na temat [[Narodowy socjalizm|niemieckich]] planów. W roku 1943 Bohr uciekł do [[Szwecja|Szwecji]], aby uniknąć aresztowania przez [[Gestapo]]. Potem przedostał się do [[Londyn]]u, a stamtąd udał się do [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]]. Brał udział w pracach nad [[Projekt Manhattan|projektem Manhattan]], jednak nie wniósł większego wkładu do pracy, bo miał moralne wątpliwości, czy należy budować [[broń masowego rażenia]] (tzw. bomba atomowa). Kiedy wrócił po wojnie do Kopenhagi, był orędownikiem pokojowego wykorzystania [[Energia jądrowa|energii atomowej]].

Informacje dotyczące prywatnej rozmowy Bohra z Heisenbergiem są sprzeczne<ref>Pais, ''op. cit'', s. 455–459.</ref>. Wiadomo, że Heisenberg przebywał w Kopenhadze przez tydzień na konferencji astrofizycznej, na której Bohr, pomimo zaproszenia, nie pojawił się. W trakcie wizyty w posiadłości państwa Bohrów miała miejsce jedna bezpośrednia rozmowa między uczonymi. Nie wiadomo nawet dokładnie, czy rozmowa toczyła się podczas spaceru w pobliżu posiadłości Bohra (jak twierdził Heisenberg) czy też w gabinecie Bohra (jak twierdził potem m.in. sam Bohr). W jednym z wywiadów Heisenberg stwierdził, że chciał z Bohrem zawrzeć pakt o zaprzestaniu przez naukowców prac nad bombą atomową po obu stronach konfliktu. Powiedział też, iż niemieccy naukowcy robili wszystko, by skierować prace tylko w kierunku produkcji energii atomowej i nie wytwarzać broni. Bohr zaprzeczył tym twierdzeniom. Potwierdził przekazanie przez Heisenberga informacji o niemieckiej pracy nad energią atomową, ale stwierdził też, że Heisenberg uważał Niemców za przyszłych zwycięzców wojny. Bohr zaprzeczył istnieniu jakiegokolwiek paktu.

Zainspirowany tą historią pisarz [[Michael Frayn]] napisał sztukę ''Kopenhaga'', która w fabularyzowany sposób przedstawiała prawdopodobny przebieg spotkania obu naukowców. Sztuka ta została wiele razy wystawiona w amerykańskich teatrach. W 2002 roku na jej podstawie powstał [[Kopenhaga (film)|film o tym samym tytule]].

== Odznaczenia ==
[[Plik:Coat of Arms of Niels Bohr.svg|thumb|upright|Herb Nielsa Bohra otoczony wstęgą i łańcuchem Orderu Słonia]]
* [[Order Słonia]]<ref name=lb>Louis Bobé: ''De Kongelige Danske Ridderordener og Medailler''. T. I. Kopenhaga: Arthur Jensens Forlag, 1950, s. 110.</ref>
* [[Order Danebroga|Komandor 1 Klasy Orderu Danebroga]]{{r|lb}}
* [[Order Danebroga|Odznaka Honorowa Orderu Danebroga]]{{r|lb}}
* [[Medal Zasługi (Dania)|Złoty Medal Zasługi]]{{r|lb}}
* [[Order Świętego Olafa|Kawaler 1 Klasy Orderu Świętego Olafa]]{{r|lb}}
* [[Order Świętego Skarbu|Order Świętego Skarbu 2 Klasy]]{{r|lb}}
* [[Legia Honorowa|Oficer Orderu Legii Honorowej]]{{r|lb}}
* [[Medal Copleya]]
* W 1923 został członkiem zagranicznym [[Królewska Holenderska Akademia Sztuk i Nauk|Królewskiej Holenderskiej Akademii Sztuk i Nauk]]<ref>{{Cytuj stronę | url = https://dwc.knaw.nl/biografie/biografisch-apparaat/pmknaw/?pagetype=authorDetail&aId=PE00003380 | tytuł = N.H.D. Bohr (1885 - 1962) | opublikowany = knaw.nl | język = en | data dostępu = 2025-02-01}}</ref>.
* W 1959 r. został członkiem zagranicznym [[Polska Akademia Nauk|PAN]]<ref name="PAN">{{cytuj |tytuł = Bohr, Niels |praca = Członkowie Polskiej Akademii Nauk |data dostępu = 2021-10-12 |opublikowany = PAN |url = https://czlonkowie.pan.pl/czlonkowie/sites/WynikiWyszukiwania.html?s=BOHR%2C+Niels}}</ref>.

== Zobacz też ==
* [[Model atomu Bohra]]
* [[Kopenhaska interpretacja mechaniki kwantowej]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko = Pais |imię = Abraham |tytuł = Czas Nielsa Bohra. W Fizyce, filozofii i polityce |rok = 2006 |wydawca = Prószyński i S-ka |isbn = 83-7469-312-6}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Rhodes |imię = Richard |tytuł = Jak powstała bomba atomowa |rok = 2000 |wydawca = Prószyński i S-ka |isbn = 83-7255-131-6}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Jungk |imię = Robert |tytuł = Jaśniej niż tysiąc słońc. Losy badaczy atomu |rok = 1967 |wydawca = PIW}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{MacTutor | id = Bohr_Niels }} [dostęp 2021-10-25].
* {{paywall}} ''[https://www.rep.routledge.com/articles/biographical/bohr-niels-1885-1962/v-1 Bohr, Niels (1885–1962)]'' {{lang|en}}, [[Routledge Encyclopedia of Philosophy]], rep.routledge.com [dostęp 2023-05-08].

{{Nobel Fizyka}}
{{Laureaci Medalu Copleya (XX wiek)}}
{{Laureaci Medalu Maxa Plancka}}
{{Nagroda Sonning}}
{{Laureaci Medalu Hughesa}}
{{Modele atomów}}
{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Bohr, Niels}}
[[Kategoria:Absolwenci Uniwersytetu Kopenhaskiego]]
[[Kategoria:Członkowie Królewskiej Holenderskiej Akademii Sztuk i Nauk]]
[[Kategoria:Członkowie zagraniczni PAN]]
[[Kategoria:Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego]]
[[Kategoria:Duńscy fizycy XX wieku]]
[[Kategoria:Duńscy nobliści – fizyka]]
[[Kategoria:Duńscy piłkarze]]
[[Kategoria:Duńscy Żydzi]]
[[Kategoria:Fizycy jądrowi]]
[[Kategoria:Laureaci Medalu Copleya]]
[[Kategoria:Laureaci Medalu Hughesa]]
[[Kategoria:Laureaci Medalu Maxa Plancka]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami pierwiastków chemicznych]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami stałych fizycznych]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Kopenhadze]]
[[Kategoria:Odznaczeni Medalem Zasługi (Dania)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Danebroga]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Świętego Skarbu]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Słonia]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Świętego Olafa]]
[[Kategoria:Oficerowie Legii Honorowej]]
[[Kategoria:Piłkarze Akademisk BK]]
[[Kategoria:Pionierzy mechaniki kwantowej]]
[[Kategoria:Uczestnicy projektu Manhattan]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1885]]
[[Kategoria:Wykładowcy Uniwersytetu Kopenhaskiego]]
[[Kategoria:Zmarli w 1962]]