Tekst źródłowy strony Monopson

'''Monopson''' – forma [[rynek (ekonomia)|rynku]], na którym istnieje tylko jeden odbiorca (monopsonista) oraz wielu dostawców pewnego towaru lub usługi. 

Monopsonistami są bardzo często [[Przedsiębiorstwo|przedsiębiorstwa]] państwowe. Posiadają siłę rynkową umożliwiającą ustalanie cen<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Bishop | imię = Matthew | tytuł = Essential economics: an A−Z guide | wydawca = Bloomberg Press | miejsce = New York | data = 2009 | strony = 214 | isbn = 978-1-57660-351-2}}</ref>.

Monopsonistą może być jedyny odbiorca produktu finalnego, jak i również jedyny odbiorca [[Czynniki produkcji|czynnika produkcji]]. Jednakże lokalne monopsony na rynku [[Czynniki produkcji|czynników produkcji]] są znacznie powszechniejsze. Dlatego analizę tej formy rynku przeprowadza się zwykle w odniesieniu do rynku czynników produkcji.

== Przyczyny powstawania monopsonu ==
Jedną z przyczyn powstawania monopsonu jest technologiczna specyfika producenta [[Wyrób gotowy|wyrobu gotowego]], który jest jedynym odbiorcą elementu lub [[półprodukt]]u. Natomiast w przypadku rynku pracy powodem istnienia monopsonu może być lokalizacja produkcji w miejscu pozbawionym innych firm. Jednakże najczęściej monopsonem są władze państwowe, które mogą zatrudniać na przykład policjantów i żołnierzy. Warto wspomnieć, że niewielki ich odsetek zatrudniają agencje detektywistyczne czy firmy ochroniarskie. Firmy będące znaczącymi nabywcami zasobów, mają możliwość stworzenia [[kartel]]u, którego celem jest wspólne określenie warunków zakupu [[Czynniki produkcji|czynnika produkcji]]. W tym przypadku zachowują się jak zbiorowy monopsonista<ref>{{Cytuj |autor = Elżbieta Czarny |tytuł = Mikroekonomia |data = 2006 |data dostępu = 2020-05-23 |isbn = 83-208-1603-3 |miejsce = Warszawa |wydawca = Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne |s = 306 |oclc=749840680}}</ref>.

== Monopson na rynku czynników produkcji ==
Monopsonista ma do czynienia z rosnącą [[Krzywa podaży|krzywą podaży]] danego czynnika, kiedy jego cena zmienia się wraz z nabywaną ilością. Dlatego przedsiębiorstwo o pozycji monopsonistycznej jest zmuszone oferować wyższą cenę, aby przyciągnąć większą jego ilość. Z tego wynika, że [[koszt krańcowy]] dodatkowej jednostki czynnika produkcji przekracza jego cenę. Zwiększając ilość danego czynnika produkcji, monopsonista podbija cenę płaconą wszystkim najętym dotychczas jednostkom tego czynnika<ref>{{Cytuj |autor = David K. H. Begg |tytuł = Mikroekonomia |data = 2007 |data dostępu = 2020-05-23 |isbn = 83-208-1641-6 |wydanie = IV zmienione |miejsce = Warszawa |wydawca = Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne |s = 301 |oclc=749515100}}</ref>.
[[Plik:Monopsony-static-partial-equilibrium.svg|mały|Monopsonista maksymalizuje zysk, wybierając poziom zatrudnienia L, który zrównuje przychód z produktu krańcowego (MRP) do kosztu krańcowego MC, w punkcie A. Następnie płaca jest określana na krzywej podaży pracy, w punkcie M i jest równa w. Natomiast konkurencyjny rynek pracy osiągnąłby równowagę w punkcie C, gdzie podaż pracy S jest równa popytowi. Doprowadziłoby to do zatrudnienia L’ i płacy w’.]]

=== Maksymalizacja zysku ===
Analiza maksymalizacji zysku monopsonisty jest podobna do zachowania [[monopol]]isty. Załóżmy, że f(L) jest [[Funkcja produkcji|funkcją produkcji]], gdzie używa się jednego czynnika. Dodatkowo przyjmijmy, że monopsonista zdominuje rynek czynnika produkcji, na którym działa i jest świadomy, że ilość zgłaszanego przez niego zapotrzebowania będzie wpływała na cenę, jaką musi zapłacić za ten czynnik. Dlatego w(L) jest odwróconą funkcją podaży. Oznacza to, że jeśli przedsiębiorstwo chce nająć L jednostek czynnika, to musi zapłacić cenę w (L). Firma na konkurencyjnym rynku czynników ma do czynienia z poziomą [[Krzywa podaży|krzywą podaży]], czyli może nająć tyle, ile chce, po danej cenie rynkowej. Monopsonista zaś ma skierowaną do góry krzywą podaży czynnika, czyli im więcej chce nabyć, tym większą cenę musi zaoferować. Przedsiębiorstwo na rynku konkurencyjnym jest [[Cenobiorca|cenobiorcą]], czyli rynek narzuca cenę firmie. Natomiast monopsonista jest [[Cenodawca|cenodawcą]], to znaczy, że na ogół dyktuje cenę rynkowi. Problem maksymalizacji, stojący przed monopsonistą, możemy zapisać jako<ref>{{Cytuj |autor = Hal R. Varian |tytuł = Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne |data = 1995 |data dostępu = 2020-05-23 |isbn = 83-01-11660-9 |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |s = 454–455 |oclc=749270659}}</ref>:
: <math>\max[pf(L)-w(L)L].</math>

Przyjmując, że maksymalizacja dotyczy [[Rynek pracy|rynku pracy]], można dojść do następujących rozwiązań. Przy założeniu zróżnicowania celu, warunek pierwszego rzędu na rozwiązanie wewnętrzne <math>L*,</math> to <math>pf'(L*)=w(L*)+w'(L*)L*,</math> lub <math>\frac{\operatorname{w(L*) - pMPL}}{\operatorname{w(L*)}}=-\frac{1}{\epsilon_w^L},</math> gdzie <math>\epsilon_w^L</math> jest [[Elastyczność podaży|elastycznością podaży]] płac na rynku pracy. Możliwe są przypadki mieszane, pozwalające firmie posiadać [[Siła rynkowa|siłę rynkową]] zarówno na rynku wejściowym, jak i wyjściowym<ref>{{Cytuj |autor = Łukasz Woźny |tytuł = Lecture notes on microeconomics |data = 2015 |data dostępu = 2020-05-23 |isbn = 978-83-65416-11-7 |miejsce = Warszawa |wydawca = Warsaw School of Economics |s = 38–39 |oclc=958208376}}</ref>.

Przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk zakupi taką ilość czynnika, dla której [[Przychód krańcowy|krańcowy przychód]] (MRP) jest równy [[Koszt krańcowy|kosztom krańcowym]] nabycia czynnika (MC). Ponadto wybierze cenę na poziomie minimum niezbędnym do uzyskania potrzebnej ilości czynnika, czyli cena będzie ustalona przez [[Krzywa podaży|krzywą podaży]] czynnika<ref>{{Cytuj |autor = David E.W. Laidler |tytuł = Wstęp do mikroekonomii |data = 1991 |data dostępu = 2020-05-23 |isbn = 83-85205-14-4 |miejsce = Warszawa |wydawca = Gebethner i Ska |s = 308 |oclc=749869059}}</ref>.

=== Koszty monopsonu ===
Monopson ma do czynienia z rosnącą [[Krzywa podaży|krzywą podaży]] czynnika, więc musi odróżnić cenę, czyli [[Przeciętny koszt całkowity|przeciętny koszt]] nabycia czynnika od [[Koszt krańcowy|kosztu krańcowego]]. Ogólna zmiana kosztów z najęcia <math>\Delta L</math> więcej czynnika jest równa:
: <math>\Delta c = w \Delta L + L \Delta w.</math>

Natomiast zmiana kosztów na jednostkę zmiany nakładu czynnika, <math>\Delta L,</math> jest równa:
: <math>\frac{\Delta c}{\Delta L} = MC = w + \frac{\Delta w}{\Delta L}L.</math>

Oznacza to, że kiedy przedsiębiorstwo powiększa zatrudnienie czynnika, musi płacić więcej o <math>w \Delta L</math> w postaci opłat za czynnik. Jednak powiększony [[popyt]] na czynnik sprawia, że cena idzie do góry o <math>\Delta w,</math> więc firma podnosi wyższą cenę za wszystkie jednostki czynnika wcześniej zatrudnionego. [[Koszt krańcowy|Krańcowy koszt]] najęcia dodatkowych jednostek czynnika wynosi:
: <math>MC= w[1+ \frac{L \Delta w}{w \Delta L}] = w[1+ \frac{1}{\epsilon}]MPL.</math>

[[Elastyczność podaży|Elastycznością podaży]] czynnika jest <math>\epsilon,</math> który na ogół jest dodatni. Jeśli [[krzywa podaży]] jest doskonale elastyczna, to <math>\epsilon</math> równa się nieskończoności, a powyższe wyrażenie prowadzi do przypadku przedsiębiorstwa działającego na konkurencyjnym rynku [[Czynniki produkcji|czynników produkcji]]. Monopson operuje w punkcie, gdzie [[Przychód krańcowy|krańcowy przychód]] z najęcia dodatkowej jednostki czynnika równa się [[Koszt krańcowy|krańcowemu kosztowi]] tej dodatkowej jednostki. Ponadto [[koszty całkowite]] czynnika wzrastają coraz szybciej wraz ze wzrostem nabytej ilości czynnika. Dlatego [[Koszt krańcowy|koszty krańcowe]] czynnika przewyższają cenę rynkową tego czynnika. Z punktu widzenia [[Optimum w sensie Pareto|kryterium Pareta]], monopsonista nie działa w punkcie efektywnym. Warto podkreślić, że nieefektywność jest po stronie rynku czynnika, a nie po stronie rynku [[Wyrób gotowy|wyrobów finalnych]]<ref>{{Cytuj |autor = Hal R. Varian |tytuł = Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne |data = 1995 |data dostępu = 2020-05-23 |isbn = 83-01-11660-9 |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |s = 455–456 |oclc=749270659}}</ref>.

=== Płaca minimalna ===
Rząd może ustalić [[Płaca minimalna|minimalną płacę]] na poziomie wyższym niż przeważająca płaca w [[Równowaga rynkowa|stanie równowagi]]. Jeśli sytuacja ta występuje na [[Rynek pracy|rynku pracy]] zdominowanym przez monopsonistę, to wprowadzona [[płaca minimalna]] może zwiększyć [[zatrudnienie]]. Jest to szczególny przypadek, ponieważ występuje tylko na tym rynku. Ponadto forma [[Krzywa podaży|krzywej podaży]] monopsonu zmienia się pod wpływem wiążącej [[Płaca minimalna|płacy minimalnej]]. Można to zapisać w postaci:
: <math>w = \begin{cases} w_{min}, & \text{jeśli }w_{min}\geqslant w(L)\\ w(L), & \text{jeśli }w_{min}\leqslant w(L) \end{cases},</math>

gdzie pierwotną [[Krzywa podaży|krzywą podaży]] jest <math>w(L),</math> a [[Płaca minimalna|płacą minimalną]] <math>w_{min}.</math>

Jeśli rząd ustaliłby [[Płaca minimalna|minimalną płacę]] na poziomie równym płacy, jaka byłaby na rynku konkurencyjnym, to monopsonista mógłby najmować pracowników po nowej stałej cenie. Firma ta będzie zwiększać zatrudnienie aż do momentu, gdy wartość krańcowego produktu zrówna się z wprowadzoną [[Cena minimalna|ceną minimalną]], ponieważ w tym przypadku płaca nie zależy od ilości zatrudnionych pracowników. Z tego wynika, że monopsonista zatrudni taką liczbę pracowników, jakby operował na konkurencyjnym rynku pracy<ref>{{Cytuj |autor = Hal R. Varian |tytuł = Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne |data = 1995 |data dostępu = 2020-05-23 |isbn = 83-01-11660-9 |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |s = 457 |oclc=749270659}}</ref>.

== Monopson dyskryminujący ==
Podobnie jak w przypadku [[monopol]]u, na rynku czynników może występować monopson dyskryminujący. Monopsonista może płacić różne ceny czynnikom, w zależności od tego co jest dla niego bardziej opłacalne. Przykładem może być sytuacja, gdy [[Koszt krańcowy|krańcowy koszt]] otrzymania dodatkowej jednostki nakładu z jednego rynku jest większy niż drugiego, to wtedy monopsonista może dyskryminować ceny i w ten sposób podnieść [[zysk]], przez ograniczenie nabywania na pierwszym rynku i zwiększenie nabycia na drugim rynku. Dzięki temu [[Koszty całkowite|koszty nabycia ogółem]] tego czynnika będą niższe bez zmniejszania ilości dostępnej do wykorzystania. Oznacza to, że cena czynnika jest niższa na tym rynku, który charakteryzuje się niższą [[Elastyczność podaży|elastycznością podaży]].

[[Dyskryminacja cenowa]] na rynku czynnika produkcji jest szczególnym rodzajem dyskryminacji cenowej. Przykładami dyskryminacji cenowej może być różnica w poziomie płac kobiet i mężczyzn czy też różnicowanie zasad płacenia za [[Nadgodziny|godziny nadliczbowe]]<ref>{{Cytuj |autor = David E. W. Laidler |tytuł = Wstęp do mikroekonomii |data = 1991 |data dostępu = 2020-05-23 |isbn = 83-85205-14-4 |miejsce = Warszawa |wydawca = Gebethner i Ska |s = 309–310 |oclc=749869059}}</ref>.

== Zobacz też ==
* [[konkurencja doskonała]]
* [[konkurencja monopolistyczna]]
* [[monopol]]
* [[oligopol]]/[[oligopson]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* Urszula Kalina-Prasznic, ''Leksykon polityki gospodarczej'', Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s. 135.
* Elżbieta Czarny, ''Mikroekonomia'', Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006.
* David Begg, ''Mikroekonomia'', wydanie IV zmienione, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
* Hal. R. Varian, ''Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne'', Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
* Łukasz Woźny, [https://lwozny.github.io/assets/pdf/LectureNotes.pdf ''Lecture Notes on Microeconomics''], Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2016.
* David Laidler, Saul Estrin, ''Wstęp do mikroekonomii'', Wydawnictwo Gebethner i Ska, Warszawa 1991.

{{Kontrola autorytatywna}}.

[[Kategoria:Konkurencja (gospodarka)]]