Tekst źródłowy strony Max Born

{{Naukowiec infobox
 |imię i nazwisko           = Max Born
 |grafika                   = Max Born.jpg
 |opis grafiki              = 
 |państwo                   = [[Niemcy]]
 |data urodzenia            = [[11 grudnia]] [[1882]]
 |miejsce urodzenia         = [[Wrocław]], [[Cesarstwo Niemieckie]]
 |data śmierci              = [[5 stycznia]] [[1970]]
 |miejsce śmierci           = [[Getynga]], [[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|RFN]]
 |stopień lub tytuł naukowy = profesor
 |specjalność               = [[fizyka]], [[matematyka]]
 |almamater                 = 
 |aktywność zawodowa        = 
 |jednostka1 typ            = Uczelnia
 |jednostka1 nazwa          = [[Uniwersytet w Getyndze]],<br /> [[Uniwersytet Chicagowski]]
 |okres zatr1               = 
 |odznaczenia               = {{order|OZRFN|WKZGW}}
 |nagrody                   = [[Plik:Nobel prize medal.svg|30px|link=Nagroda Nobla]] [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki]]
 |commons                   = Category:Max Born
 |wikicytaty                = Max Born
}}
[[Plik:Max Born-tablica.JPG|thumb|240px|Tablica pamiątkowa we Wrocławiu]]
'''Max Born''' (ur. [[11 grudnia]] [[1882]] we [[Wrocław]]iu, zm. [[5 stycznia]] [[1970]] w [[Getynga|Getyndze]]) – [[Niemcy (naród)|niemiecki]] [[fizyk]] i [[matematyk]]  pochodzenia [[Żydzi|żydowskiego]], [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki]] (1954){{r|www.nobelprize}}. Jest jednym z głównych twórców [[Mechanika kwantowa|mechaniki kwantowej]]<ref>{{Encyklopedia PWN | tytuł = Born Max | id = 3879647 | data dostępu = 2021-07-29 }}</ref> obok [[Werner Heisenberg|Heisenberga]] i [[Erwin Schrödinger|Schrödingera]] – poprawnie nadając sens empiryczny ich równaniom.

== Życiorys ==
=== Przed II wojną światową ===
Jedyny syn dr. [[Gustav Jakub Born|Gustawa Jakuba Borna]] (1851–1900), Żyda urodzonego w [[Kępno|Kępnie]] (wtedy miasto [[Królestwo Prus|pruskie]] w [[Prowincja Poznańska|prowincji Poznańskiej]]), i Margarete Kauffmann (1856–1886), pochodzącej z rodziny śląskich przemysłowców. Urodził się i wychował w ówcześnie leżącym w [[Cesarstwo Niemieckie|Cesarstwie Niemieckim]] [[Wrocław]]iu, gdzie jego ojciec wykładał na [[Uniwersytet Wrocławski|Uniwersytecie Wrocławskim]], najpierw jako [[privatdozent]], a następnie [[profesor]] [[Anatomia porównawcza zwierząt|anatomii porównawczej]] i [[Embriologia|embriologii]]{{r|ojciec}}.

Po ukończeniu Gimnazjum im. Króla Wilhelma studiował kolejno na uniwersytetach we [[Wrocław]]iu, [[Heidelberg]]u i [[Zurych]]u. W tym czasie zetknął się z takimi naukowcami jak [[Felix Klein]], [[David Hilbert]], [[Hermann Minkowski]], [[Carl David Tolmé Runge|Carl Runge]], [[Karl Schwarzschild]], czy [[Woldemar Voigt]]{{r|www.nobelprize}}.

W roku 1909 został wykładowcą [[Uniwersytet w Getyndze|Uniwersytetu w Getyndze]], skąd w roku 1912 przeniósł się do [[Uniwersytet Chicagowski]]. W roku 1919, po służbie wojskowej w armii niemieckiej, został profesorem uniwersytetu we [[Frankfurt nad Menem|Frankfurcie nad Menem]], później (1921) w Getyndze. Sformułował w tym czasie standardową obecnie interpretację kwadratu modułu [[Funkcja falowa|funkcji falowej]] (<math>|\Psi|^2 = \Psi^*\Psi,</math> gdzie <math>^*</math> oznacza [[sprzężenie zespolone]]) w [[równanie Schrödingera|równaniu Schrödingera]] jako gęstości prawdopodobieństwa znalezienia cząstki (zob. [[gęstość elektronowa]]), za co w 1954 roku otrzymał [[Nagroda Nobla|Nagrodę Nobla]] (równocześnie nagrodę otrzymał [[Walther Bothe]]). Z powodu [[Antysemityzm#Antysemityzm w III Rzeszy i w nazizmie|antysemickiej polityki]] rządu [[III Rzesza|III Rzeszy]] wyjechał w 1933 roku do [[Cambridge]], skąd w roku 1936 przeniósł się do Uniwersytetu w [[Edynburg]]u. Wykładał tam do 1953 r.{{r|www.nobelprize}}

=== Lata powojenne ===
Po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] (w 1953 r., po otrzymaniu przez Borna tytułu honorowego obywatela Getyngi) Max i Hedwig Bornowie powrócili do Niemiec, ale ich dzieci pozostały w Wielkiej Brytanii. Born zamieszkał w [[Bad Pyrmont]].

W 1955 r. podpisał [[Manifest Russella-Einsteina]]{{r|Manifest1955}} (zob. [[Konferencja Pugwash w Sprawie Nauki i Problemów Światowych]]), a w 1957 r. – z innymi naukowcami z ''[[Göttinger 18]]'' – [[Manifest z Göttingen]] przeciw wyposażeniu [[Bundeswehra|Bundeswehry]] w taktyczną [[Broń jądrowa|broń atomową]]. Pochowany w Getyndze na tym samym cmentarzu, co [[Max Planck]] i [[David Hilbert]]. Na jego nagrobku wyryto fundamentalne równanie [[Mechanika kwantowa|mechaniki kwantowej]]: ''pq – qp = h/2πi''.

=== Życie prywatne ===
Był dziadkiem australijskiej piosenkarki i aktorki, [[Olivia Newton-John|Olivii Newton-John]]{{r|ojciec}}.

== Dorobek ==
Spośród jego publikacji wymieniane są przede wszystkim: ''Dynamics of Crystal Lattices'', ''Optics'', ''Natural Philosophy of Cause and Chance'' i ''Zur Quantummechanik''. Prócz Nagrody Nobla zdobył Medal Stokesa, a w 1950 roku – Medal Hughesa.

Born był również współautorem – wspólnie z [[Robert Oppenheimer|Robertem Oppenheimerem]] – przybliżenia stosowanego w [[Mechanika kwantowa|fizyce kwantowej]], będącego szczególnym przypadkiem [[przybliżenie adiabatyczne|przybliżenia adiabatycznego]], nazwanego [[Przybliżenie Borna-Oppenheimera|przybliżeniem Borna-Oppenheimera]]{{r|www.nobelprize}}.

== Upamiętnienie ==
Dom, w którym się wychował, znajduje się we [[Wrocław]]iu przy placu Wolności 4. Na domu zamontowano w 2002 roku tablicę pamiątkową. Borna uhonorowano także nazywając jego nazwiskiem [[Plac Maksa Borna we Wrocławiu|plac w centrum Wrocławia]].

== Zobacz też ==
* [[doświadczenie Borna i Bormann]]
* [[Teoria Borna-Infelda]]

== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name=ojciec>{{Cytuj stronę |url = http://www.jewishencyclopedia.com/articles/3576-born-gustav-jacob |tytuł = Born, Gustav Jacob |praca = Jewish Encyclopedia |język = en |zarchiwizowano = ojciec |data dostępu = 2014-02-26}}</ref>
<ref name=www.nobelprize>{{Cytuj stronę |url = https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1954/born/facts/ |tytuł = Max Born - Facts |praca = The Nobel Prize in Physics 1954 > Max Born, Walther Bothe |opublikowany = Nobel Media AB |język = en |data dostępu = 2014-02-26}}, [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1954/born/biographical/ Biographical], Nobel Lecture, December 11, 1954, ''[https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1954/born/lecture/ The Statistical Interpretations of Quantum Mechanics]''.</ref>
<ref name="Manifest1955">{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20130114141507/http://www.pugwash.org/publication/phs/history9.pdf |tytuł = The Origins of the Russell-Einstein Manifesto |autor = Sandra Ionno Butcher |data = maj 2005 |praca = Pugwash History Seies, No 1 |opublikowany = Council of the Pugwash Conferences on Science and World Affairs Nobel Peace Prize 1995 |język = en |data dostępu = 2014-02-26}}</ref>
}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{MacTutor|id=Born}}
* [http://www.answers.com/topic/max-born Max Born na www.answers.com]

{{Nobel Fizyka}}
{{Laureaci Medalu Maxa Plancka}}
{{Laureaci Medalu Hughesa}}
{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Born, Max}}
<!-- Zajęcia -->
[[Kategoria:Niemieccy fizycy teoretyczni]]
[[Kategoria:Niemieccy fizycy XX wieku]]
[[Kategoria:Pionierzy mechaniki kwantowej]]
[[Kategoria:Niemieccy elektrodynamicy]]
[[Kategoria:Elektrodynamicy klasyczni]]
[[Kategoria:Niemieccy matematycy]]
<!-- Honory -->
[[Kategoria:Niemieccy nobliści – fizyka]]
[[Kategoria:Żydowscy nobliści – fizyka]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec]]
[[Kategoria:Niemieccy laureaci Medalu Maxa Plancka]]
[[Kategoria:Laureaci Medalu Hughesa]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami doświadczeń fizycznych]]
<!-- Ogólne -->
[[Kategoria:Niemieccy Żydzi]]
[[Kategoria:Żydowscy naukowcy związani z Wrocławiem przed 1945]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni we Wrocławiu]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1882]]
[[Kategoria:Zmarli w 1970]]