Tekst źródłowy strony Materia (fizyka)

{{inne znaczenia|materii z punktu widzenia fizyki|2=[[materia|inne rozumienia słowa „materia”]]}}
[[Plik:Giants causeway closeup.jpg|mały|[[Grobla Olbrzyma|Skały]] jako przykład materii]]'''Materia''' – termin [[Fizyka|fizyczny]], posiadający kilka definicji, powstałych na przestrzeni lat w wyniku postępującego rozwoju i rozumienia nauk ścisłych.

== Historia pojęcia „materia” w fizyce ==
=== Kartezjusz i Newton ===
Spór co do zakresu znaczeniowego pojęcia „materia” pojawił się wśród fizyków już w epoce formowania się fizyki jako nauki, tj. w wieku XVII.

Według [[René Descartes|Kartezjusza]], materia to [[byt]] rozciągły w [[Przestrzeń (fizyka)|przestrzeni]], wypełniający ją całą, przy braku [[Próżnia|próżni]] absolutnej, podzielny nieskończenie, nie tylko w postaci [[Ciało (fizyka)|ciał]] ([[Cząstka|cząstek]]), ale subtelnego materiału przenoszącego [[Oddziaływanie|oddziaływania]] między nimi (''Meteorologia'' 1637<ref>''Science of Matter'', M.P. Crossland (red.), 1971.</ref>, ''Zasady filozofii'' 1644<ref>Rene Descartes, ''Zasady filozofii'', PWN, Warszawa 1960.</ref>). Koncepcja ta była nieco zbliżona do tej, jaka wynika z fizyki współczesnej, lecz czysto spekulatywna. Dlatego zwyciężyła koncepcja przedstawiona przez [[Isaac Newton|Izaaka Newtona]]: świat składa się z ciał zbudowanych z [[Twardość|twardych]] i [[Sztywność|sztywnych]], niepodzielnych cząstek, nieprzenikliwych (jedno miejsce może zajmować jedna tylko cząstka), rozciągłych w absolutnej przestrzeni i trwających w absolutnym [[czas]]ie, zdolnych do [[Ruch (fizyka)|ruchu]], obdarzonych [[Bezwładność|bezwładnością]] ([[Masa (fizyka)|masą bezwładną]]) i [[Grawitacja|ważkością]] ([[Masa (fizyka)|masą ważką]]), rozdzielonych absolutną próżnią; oddziaływania przenoszą się na odległość (przez próżnię, bez pośrednictwa ciał materialnych), z nieskończoną prędkością (''[[Matematyczne zasady filozofii naturalnej|Philosophiae naturalis principia mathematica]]'' 1687<ref>I. Newton, ''Mathematical Principles of Natural Philosophy'', Univ. of California Press, 1962.</ref>, ''Optyka'' 1704<ref name=autonazwa1>I. Newton, ''Optics'', Dover 1952.</ref>). Podstawowym atrybutem materii i [[Miara (metrologia)|miarą]] jej ilości (a w fizyce posiadanie cech mierzalnych decyduje o uznaniu danego bytu za realny), jest w tym ujęciu [[Masa (fizyka)|masa]]. Koncepcja ta wydawała się mieć mocne oparcie w ścisłych prawach fizyki newtonowskiej ([[Zasady dynamiki Newtona|dynamiki]] i [[Grawitacja#Prawo powszechnego ciążenia|teorii grawitacji]]) i stała się filozoficzną podstawą dalszego rozwoju [[Mechanika klasyczna|mechaniki klasycznej]], a następnie, po uznaniu [[Ciepło|ciepła]] za skutek ruchu cząstek (Herapath, [[Nicolas Léonard Sadi Carnot|Carnot]]), [[Kinetyczno-molekularna teoria gazów|kinetycznej teorii gazów]] i [[Termodynamika|termodynamiki]]. Rozwój fizyki wydawał się dowodzić nieistnienia ''imponderabiliów'' – bytów istniejących obiektywnie, rozciągłych, lecz nie posiadających masy, takich jak ''[[Teoria cieplika|cieplik]]''.

=== Problem eteru – ostatniego z imponderabiliów ===
Newton przyjmował, że [[światło]] jest strumieniem cząstek o właściwościach zgodnych z jego koncepcją materii (''Optyka'' 1704<ref name=autonazwa1 />). Jednak już w 1678 [[Christiaan Huygens|Huygens]] sformułował koncepcję światła jako [[Fala|fali]] ([[Fala podłużna|podłużnej]]) (''Traktat o świetle'' 1690<ref>Ch. Huyghens, ''Traité de la lumière'', Paryż 1920.</ref>). Odkrycie przez [[Thomas Young|Younga]] w 1801 [[Dyfrakcja|dyfrakcji]] i [[Interferencja|interferencji]] światła (choć oba te zjawiska były obserwowane już w XVII wieku, także przez Newtona), wydawało się jednoznacznie potwierdzać tę hipotezę. Pozostawał jednak problem ośrodka, w którym fala ta się [[Propagacja (fizyka)|rozchodziła]] (nazwanego przez Huygensa [[Eter (fizyka)|eterem]]). Eter nie posiadał masy, wypełniał próżnię fizyczną, był niezwykle [[Sprężystość|sprężysty]]. Co gorsza, gdy po odkryciu ([[Étienne Louis Malus|Malus]] 1809) [[Polaryzacja fali|polaryzacji]] światła, okazało się ono [[Fala poprzeczna|falą poprzeczną]] (Young 1817), eterowi trzeba było przypisać jednocześnie doskonałą [[ściśliwość]], jakiej nie mają nawet [[gaz]]y, i [[sztywność]] charakterystyczną dla [[Ciało stałe|ciała stałego]].

=== Pole – nowy obiekt fizyczny. Faraday i Maxwell ===
Koncepcja pola, jako formy opisu matematycznego zjawisk w ośrodkach ciągłych została sformułowana pod koniec XVIII i na początku XIX wieku ([[Augustin Louis Cauchy|Cauchy]] 1822).

W 1844 [[Michael Faraday|Michał Faraday]] wysunął hipotezę, że nośnikiem [[Oddziaływanie|oddziaływań]] [[Elektryczność|elektrycznych]] i [[Magnetyzm|magnetycznych]] jest istniejący realnie byt nazwany później [[pole elektromagnetyczne|polem elektromagnetycznym]], wypełniające całą przestrzeń między [[Ciało (fizyka)|ciałami masywnymi]] ([[atom]]ami). Nawiązał przy tym do koncepcji [[Ruđer Josip Bošković|Rudjera Boškovicia]] (1783), odrzucając ideę oddziaływania na odległość z nieskończoną prędkością. [[James Clerk Maxwell|Maxwell]] w 1862 opracował [[Równania Maxwella|teorię]] tego pola<ref>J.C. Maxwell, ''A Dynamical Theory of Electromagnetic Field'' (1864), w: J.C. Maxwell, ''Scientific Papers'', Cambridge 1890.</ref>, uznając światło za jego [[drgania]] ([[Promieniowanie elektromagnetyczne|falę elektromagnetyczną]]).

Teoria Faradaya – Maxwella była pierwszą teorią ujmującą rzeczywistość fizyczną w kategorie nie-newtonowskie, w pewnym sensie zwrotem w kierunku kartezjańskiej koncepcji materii, lecz już nie w formie spekulatywnej, a naukowej (zmatematyzowanej i potwierdzonej doświadczalnie – [[Heinrich Hertz|Hertz]] 1887).

Faraday wysunął też hipotezę istnienia [[Pole grawitacyjne|pola grawitacyjnego]]: ''moc stale istnieje [...] w całej nieskończonej przestrzeni, bez względu na to, czy tam są wtórne ciała, na które mogłaby podziałać siła grawitacji; i to [...] wokół każdej istniejącej cząstki materii''<ref>M. Faraday, ''On Some Points of Magnetic Philosophy'', w: M. Faraday, ''Experimental Research in Elektricity'' (1839–1855).</ref>.

Faraday, niekiedy traktował pole jako formę materii: ''materia jest obecna wszędzie, i nie ma przestrzeni pośredniczącej, która by nie była przez nią zajęta [...], to co naprawdę jest materią jednego atomu, dotyka materii jego sąsiadów''<ref>M. Faraday, ''On the Absolute Quantity of Electricity Connected with the Particles or Atoms of Matter'', w: M. Faraday, ''Experimental...''</ref>, niekiedy ograniczał pojęcie materii do newtonowskiego, uznając je jakby za błędne: ''atomy są tylko centrami sił lub mocy, a nie cząstkami materii [...] substancja składa się z mocy''<ref>M. Faraday, ''A Speculation Touching Electric Conduction and the Nature of Matter'', w: M. Faraday, ''Experimental...''</ref>, nigdy jednak nie negował realnego istnienia atomów.

Własności pola elektromagnetycznego nie dawały się sprowadzić do praw mechaniki klasycznej. To oraz odkrycie [[Radioaktywność|promieniotwórczości]] (łamiącej [[prawo zachowania masy]]) spowodowało pod koniec XIX wieku załamanie się [[Mechanicyzm|materializmu mechanistycznego]], jako filozoficznego fundamentu fizyki i [[światopogląd]]u fizyków. Stało się jasne, że tradycyjne, newtonowskie pojęcie materii nie odpowiada całej rzeczywistości fizycznej i nie wszystkie zjawiska fizyczne redukują się do mechaniki. Należało albo przyjąć, że istnieją dwie zupełnie różne jakościowo (choć obie istniejące obiektywnie), formy materii: masywna ([[Cząstka|korpuskularna]], [[Substancja (fizyka)|substancjalna]]<ref group="uwaga">Ale nie w znaczeniu nadanym terminowi „substancja” przez Arystotelesa.</ref>) i bezmasowa ([[Pole (fizyka)|polowa]], [[Promieniowanie|promienista]]<ref group="uwaga">Choć termin „promieniowanie” historycznie dotyczy też cząstek („promieniowanie korpuskularne”). Stosowano też termin „materia eteryczna”.</ref>), albo przyjmując newtonowskie pojęcie materii, nie zaliczać do niej pola. Masa przestała być atrybutem materii, a pojęcie „materia” przestało być jednoznacznie określone. Okazało się też, że pole elektromagnetyczne posiada energię, choć (jak wtedy sądzono) nie posiada masy. Niektórzy fizycy, jak [[Wilhelm Ostwald|Ostwald]], uznali więc, że energię należy traktować jak realny byt, a nie tylko abstrakcyjną wielkość fizyczną i sprowadzili materię do roli jednego tylko z rodzajów energii ([[energetyzm]]). Inni, jak [[Ernst Mach|Mach]], sprowadzali całą rzeczywistość do ciągu [[wrażenie|wrażeń]], które Mach nazywał elementami i zanegowali całkowicie istnienie materii, jako obiektywnej rzeczywistości, a co najmniej użyteczność w fizyce tego pojęcia ([[empiriokrytycyzm]])<ref>„(...) nie przystoi wiedzy przyrodniczej (...) cząsteczkom i atomom, przyznawać bytu realnego poza zjawiskami” ''Odczyty popularno-<!--sic!-->naukowe'', Łódź 1899.</ref>. Wiek XX przyniósł dwie rewolucje naukowe, teorię względności i mechanikę kwantową, które sprowadziły fizykę Newtona do roli uproszczonego modelu rzeczywistości.

=== Jedność po raz pierwszy – Einstein ===
==== Szczególna teoria względności ====
Z [[równania Maxwella|równań Maxwella]] wynika, że światło ma stałą prędkość względem dowolnego obserwatora, co oznacza, że prawa [[Elektrodynamika klasyczna|elektrodynamiki]] nie są niezmiennicze względem [[Transformacja Galileusza|przekształcenia Galileusza]], i nie daje się wyjaśnić prawami mechaniki Newtona. W latach 1900–1904 [[Hendrik Lorentz|Lorentz]] i [[Henri Poincaré|Poincaré]] opracowali nowe przekształcenie współrzędnych przestrzennych i czasu przy zmianie obserwatora (tzw. [[transformacja Lorentza|transformację Lorentza]]), uważali je jednak za czysto matematyczny wybieg lub, co najwyżej, szczególną właściwość pola elektromagnetycznego, co wydawało się '''odróżniać''' pole od ciał masywnych, których ruch opisywać miało nadal przekształcenie Galileusza.

W 1905 [[Albert Einstein]] zbadał konsekwencje transformacji Lorentza, uznając ją już nie za wybieg matematyczny, a za opis rzeczywistych praw fizyki, dotyczących nie tylko pola elektromagnetycznego, ale '''także''' poruszających się ciał i tworząc [[Szczególna teoria względności|szczególną teorię względności]] – fundament mechaniki relatywistycznej.

Zgodnie ze szczególną teorią względności, '''każdy''' [[Przedmiot fizyczny|obiekt fizyczny]] (zarówno [[Ciało (fizyka)|ciało]], jak i kwant [[Pole (fizyka)|pola]]<ref>E.F. Taylor, [[John Archibald Wheeler|J.A. Wheeler]], ''Fizyka czasoprzestrzeni'', PWN, 1975, s. 174.</ref>), posiada [[Pęd (fizyka)|pęd]] i [[Energia (fizyka)|energię]], związane zależnością:
: <math>E^2 - (pc)^2 = E_0^2,</math>

gdzie <math>E_0</math> – energia spoczynkowa (energia w [[układ odniesienia|układzie odniesienia]], w którym pęd obiektu jest zerowy).

Energia spoczynkowa jest [[Równoważność masy i energii|powiązana]] z masą obiektu zależnością:
: <math>E_0 = m_0c^2,</math>

gdzie <math>m_0</math> oznacza [[masa spoczynkowa|masę spoczynkową]].

Obiekt fizyczny o niezerowej masie spoczynkowej to '''ciało''' fizyczne.

'''Każdemu''' obiektowi fizycznemu można też przypisać tzw. [[masa relatywistyczna|masę relatywistyczną]] <math>m_{rel} = E/c^2,</math> przy czym mogą istnieć obiekty o niezerowej energii (masie relatywistycznej) i niezerowym pędzie, a zerowej energii (masie) spoczynkowej, dla których <math>E = pc</math> i <math>m_{rel} = p/c.</math> Przykładem jest '''pole''' elektromagnetyczne, które ma zerową masę spoczynkową, lecz niezerową energię ([[Twierdzenie Poyntinga|Poynting]] 1884) i niezerowy pęd ([[ciśnienie promieniowania]]).

Na gruncie szczególnej teorii względności można jako materialne określić albo wyłącznie obiekty fizyczne posiadające niezerową masę spoczynkową (ciała fizyczne)<ref name="szczeg" />, albo wszystkie obiekty posiadające niezerową energię<ref name="szczeg" />. Szczególna teoria względności nie obejmuje pola grawitacyjnego i nie pomaga w określeniu, czy spełnia ono definicję materialności.

==== Ogólna teoria względności ====
Ogólna teoria względności wprowadza grawitację jako obserwowany efekt krzywizny czasoprzestrzeni. Jedną z konsekwencji jest fakt, że układu obiektów o niezerowej objętości nie można traktować jak jeden obiekt fizyczny (chyba że w przybliżeniu, lub dla małych pól), gdyż oddziaływanie grawitacyjne między nimi nie pozwala na ich przedstawienie na jednym [[układ inercjalny|układzie inercjalnym]]<ref>https://arxiv.org/PS_cache/physics/pdf/0505/0505004v2.pdf</ref>.
Zgodnie z [[Ogólna teoria względności|ogólną teorią względności]], [[Grawitacja|oddziaływanie grawitacyjne]] jest konsekwencją niezerowego [[Tensor napięć-energii|tensora energii-pędu]] w danym punkcie czasoprzestrzeni, którego składowe są związane z energią, pędem i ciśnieniem w tym punkcie. Energia i w konsekwencji grawitacja nie zawsze może być przypisana konkretnej cząstce. Istnieje np. tzw. [[Energia punktu zerowego|energia próżni]], lub ujemna grawitacyjna samoenergia układu<ref>Schutz 2001, s. 190, cytat: ''Jednym ze sposobów przekonania się, że całkowita energia układu nie powinna być sumą energii cząstek, jest zauważenie, iż pomija się to, co w języku newtonowskim nazywane jest grawitacyjną samoenergią układu, ujemną wielkością będącą pracą uzyskaną przez poskładanie układu z cząstek wyizolowanych z nieskończoności. Energia ta, jeśli ma być uwzględniona, nie może być przypisana żadnej poszczególnej cząstce, lecz zawarta jest w samej geometrii.(...) suma energii cząstek nie jest dobrze określona(...) Tylko całkowita energia-pęd układu są, w ogólności, definiowalne, oprócz czteropędów poszczególnych cząstek''.</ref>.

Co więcej, OTW przewiduje np. istnienie cząstek o ujemnej energii w tzw. [[ergoobszar]]ze wokół obracających się [[czarna dziura|czarnych dziur]]<ref>Schutz 2001, s. 300, 301.</ref>.

Pojęcie masy relatywistycznej i spoczynkowej, które pozwalało w STW na przeniesienie części intuicji z mechaniki klasycznej, w OTW przestaje pełnić tę funkcję. Na gruncie OTW można jednak jako materię zdefiniować wszystkie obiekty posiadające niezerowy tensor energii-pędu, czyli wytwarzające grawitację i jej podlegające<ref name="graw" /><ref name="graw0" /><ref name="graw1" />, w tym także pole grawitacyjne<ref>G. Białkowski, ''Fizyka dnia dzisiejszego'', WP, 1985, s. 264 („posiadanie” oznacza, że w poszczególnych punktach pola tensor jest niezerowy).</ref>.

== Definicje materii ==
[[Plik:DifraccionElectronesMET.jpg|mały|Obraz [[dyfrakcja|dyfrakcji]] [[elektron]]u, dowodzący, że materia ma również naturę falową]]

W klasycznej fizyce XIX wieku zakładano, że dwie cząstki materialne nie mogą się znajdować w tym samym miejscu (''nieprzenikalność materii''), a jej podstawową właściwością jest niezmienna [[masa (fizyka)|masa]], wytwarzająca przyciąganie [[grawitacja|grawitacyjne]].

Wraz z nadejściem [[mechanika kwantowa|mechaniki kwantowej]] i [[ogólna teoria względności|ogólnej teorii względności]] okazało się, że:
* Cząstki o niezerowej masie spoczynkowej, tradycyjnie uważane za materialne, mają również cechy fal (tzw. [[Fale materii|fale de Broglie’a]]). Z drugiej strony np. [[światło]], tradycyjnie uważane za falę, można opisywać także jako strumień [[foton|cząstek]] ([[dualizm korpuskularno-falowy]]).
* [[Cząstka elementarna|Cząstki elementarne]] dzielą się na dwie duże rodziny ([[fermiony]] o [[Spin (fizyka)|spinie]] ułamkowym i [[bozony]] o spinie całkowitym)<ref>Feynman, rozdział 4-1, ''Dwa rodzaje cząstek – bozony i fermiony''.</ref>. Dwa fermiony w tym samym stanie kwantowym rzeczywiście nie mogą znaleźć się w tym samym miejscu ([[Reguła Pauliego|zakaz Pauliego]])<ref>Feynman, rozdział 4-7, ''Zakaz Pauliego''.</ref>. Bozony jednak nie mają takich ograniczeń, w dodatku im więcej bozonów znajduje się w danym stanie kwantowym, tym większe jest prawdopodobieństwo, że kolejny również się tam znajdzie<ref>Feynman, rozdział 4-3, ''Stany z n bozonami''.</ref>. Co więcej, układy fermionów mogą zachowywać się jak bozony (np. jądra [[hel (pierwiastek)|helu]] <sup>4</sup>He albo [[para Coopera|pary Coopera]])<ref>Feynman, rozdział 4-6, ''Ciekły hel''.</ref>.
* Nawet w [[próżnia|próżni]], w każdej chwili tworzą się i unicestwiają [[Cząstka wirtualna|cząstki wirtualne]], co ma obserwowalne skutki ([[efekt Casimira]])<ref>{{cytuj stronę |url=https://www.scientificamerican.com/article/are-virtual-particles-rea/ |tytuł=Are virtual particles really constantly popping in and out of existence? Or are they merely a mathematical bookkeeping device for quantum mechanics? |nazwisko=Kane |imię=Gordon |język=en |data dostępu=2018-05-29}}</ref>.
* Grawitacja jest związana z [[energia (fizyka)|energią]] oraz [[Pęd (fizyka)|pędem]] (ściślej: ze składowymi tzw. [[tensor napięć-energii|tensora napięć-energii]])<ref>Schutz 2001, s. 108.</ref>, a nie tylko z masą spoczynkową.

=== Cztery definicje ===
W różnych działach fizyki i innych [[Nauki przyrodnicze|nauk przyrodniczych]] używa się kilku różnych definicji materii.

W fizyce stosuje się termin ''materia'' na określenie, co najmniej, trzech różnych kategorii obiektów fizycznych (trzy definicje węższe):
* z masą (spoczynkową), jako atrybutem – '''materia to wszystkie obiekty, o różnej od zera masie spoczynkowej'''<ref name="szczeg">''Słownik fizyczny'', WP, 1984.</ref> (tzw. materia masywna<ref>Google: [http://www.google.pl/search?as_q=&hl=pl&num=10&btnG=Szukaj+w+Google&as_epq=massive+matter+&as_oq=&as_eq=&lr=&cr=&as_ft=i&as_filetype=&as_qdr=all&as_occt=any&as_dt=i&as_sitesearch=&as_rights=&safe=images massive matter], [http://www.google.pl/search?as_q=&hl=pl&num=10&btnG=Szukaj+w+Google&as_epq=materia+masywna&as_oq=&as_eq=&lr=lang_pl&cr=&as_ft=i&as_filetype=&as_qdr=all&as_occt=any&as_dt=i&as_sitesearch=&as_rights=&safe=images materia masywna].</ref>)<ref group="uwaga">Tak stosował ten termin Einstein, np. A. Einstein, L. Infeld, ''Ewolucja fizyki'' [http://www.wiw.pl/fizyka/ewolucja/Esej.asp?base=r&cp=1&ce=36 Pole i materia].</ref>,
* bazująca na określeniu jej cząstek fundamentalnych – '''materia to wszystkie obiekty złożone z elementarnych fermionów'''<ref>{{cytuj książkę |autor=Bogdan Povh |autor2=Klaus Rith |autor3=Christoph Scholz |autor4=Frank Zetche |autor5=M. Lavelle |tytuł=Particles and Nuclei: An Introduction to the Physical Concepts |url=http://books.google.com/books?id=rJe4k8tkq7sC&pg=PA9&dq=povh+%22building+blocks+of+matter%22&lr=&as_brr=0#PPA2,M1 |wydanie=4rth |rozdział=Part I: Analysis: The building blocks of matter |wydawca=Springer |rok=2004 |isbn=3540201688}}</ref> (tzw. materia fermionowa<ref>Google: [http://www.google.pl/search?as_q=&hl=pl&num=10&btnG=Szukaj+w+Google&as_epq=fermionic+matter&as_oq=&as_eq=&lr=&cr=&as_ft=i&as_filetype=&as_qdr=all&as_occt=any&as_dt=i&as_sitesearch=&as_rights=&safe=images fermionic matter], [http://www.google.pl/search?as_q=&hl=pl&num=10&btnG=Szukaj+w+Google&as_epq=materia+fermionowa&as_oq=&as_eq=&lr=lang_pl&cr=&as_ft=i&as_filetype=&as_qdr=all&as_occt=any&as_dt=i&as_sitesearch=&as_rights=&safe=images materia fermionowa].</ref>),
* bazująca na częstości występowania w naszej okolicy [[Wszechświat]]a – '''materia to wszystkie obiekty złożone z tej, z dwu (o identycznej masie i czasie życia, ale o przeciwnym znaku ładunku elektrycznego oraz wszystkich addytywnych liczb kwantowych), odmian cząstek elementarnych, która przeważa w naszej okolicy Wszechświata'''<ref>{{Cytuj książkę |autor = Paul Sukys |tytuł = Lifting the Scientific Veil: Science Appreciation for the Nonscientist |url=http://books.google.com/books?id=WEM4hqxJ-xYC&pg=PR23&dq=isbn:0847696006#PPA87,M1 |rok = 1999 |wydawca = Rowman & Littlefield |strony = 87 |isbn = 0-847-69600-6}}</ref> (tzw. koinomateria<ref>Google: [http://www.google.pl/search?as_q=koinomatter&hl=pl&num=10&btnG=Szukaj+w+Google&as_epq=&as_oq=&as_eq=&lr=&cr=&as_ft=i&as_filetype=&as_qdr=all&as_occt=any&as_dt=i&as_sitesearch=&as_rights=&safe=images koinomatter], [http://www.google.pl/search?as_q=koinomateria&hl=pl&num=10&btnG=Szukaj+w+Google&as_epq=&as_oq=&as_eq=&lr=lang_pl&cr=&as_ft=i&as_filetype=&as_qdr=all&as_occt=any&as_dt=i&as_sitesearch=&as_rights=&safe=images koinomateria].</ref>, według terminologii [[Hannes Alfvén|Alfvéna]], w przeciwstawieniu do [[Antymateria|antymaterii]])<ref>[http://www.sigkdd.org/explorations/issues/6-2-2004-12/2004KDDTask1_v4.pdf przykład].</ref>

oraz na określenie wszelkich (według obecnego stanu wiedzy fizycznej) obiektów fizycznych (definicja najszersza):
* bazująca na zdolności do wytwarzania grawitacji – '''materia to wszystkie obiekty wytwarzające grawitację i jej podlegające'''<ref name="graw">{{encyklopedia PWN|id = 3938567|tytuł=materia|data dostępu=2008-04-29}}</ref><ref name="graw0">[http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=86343 Encyklopedia Interia].</ref><ref name="graw1">''Leksykon Naukowo-Techniczny'', WNT, 1984.</ref>, czyli '''o niezerowej energii'''<ref name="szczeg" />.

Definicje te różnią się w konsekwencjach:

{| class="wikitable"
|-
! Nazwa
! Materia masywna
! Materia fermionowa
! Koinomateria
! Materia
|-
! definicja
! materia to wszystko<br />co ma niezerową [[masa spoczynkowa|masę spoczynkową]]
! materia to wszystko<br />co składa się z elementarnych [[Fermiony|fermionów]]
! materia to wszystko<br />co składa się z tej, z dwu, odmian cząstek elementarnych, która przeważa w naszej okolicy Wszechświata
! materia to wszystko<br />co ma niezerową [[Energia (fizyka)|energię]]<br />([[Tensor napięć-energii|tensor energii-pędu]])
<br />wytwarza grawitację
|-
| obejmowane [[Cząstka elementarna|cząstki]]
| tylko [[fermiony]] i [[bozony]] masywne
| tylko cząstki złożone z elementarnych [[Fermiony|fermionów]]<br />(także bozony złożone, niefundamentalne)
| tylko [[fermiony]] i [[bozony]] o „naszych” znakach ładunku elektrycznego oraz wszystkich addytywnych liczb kwantowych
| wszelkie cząstki
|-
| [[Pole (fizyka)|pola fizyczne]]<br />(np. [[pole elektromagnetyczne]])<br />inaczej [[nośniki oddziaływań]], [[bozony cechowania]]
| nie wchodzą w skład materii<br />(z wyjątkiem bozonów oddziaływań słabych)
| nie wchodzą w skład materii
| nie wchodzą w skład materii (z wyjątkiem bozonu W<sup>−</sup>)
| wchodzą w skład materii
|-
| zakrzywienie [[czasoprzestrzeń|czasoprzestrzeni]]
| nie tylko materia zakrzywia czasoprzestrzeń
| nie tylko materia zakrzywia czasoprzestrzeń
| nie tylko materia zakrzywia czasoprzestrzeń
| materia to inaczej wszystko, co zakrzywia czasoprzestrzeń
|-
| zachowanie<br />w<br />przemianach
| materia może tworzyć się z pola i znikać, przekształcając w pole
| materia może tworzyć się z pola i znikać, przekształcając w pole
| materia może tworzyć się z pola i znikać, przekształcając w pole
| materia zmienia się, lecz nie tworzy i nie znika (z dokładnością do zasady nieoznaczoności Heisenberga)
|}

Pierwsza, druga i trzecia definicja obejmują różne zakresy obiektów fizycznych (np. bozony oddziaływań słabych są materią według pierwszej definicji, ale nie drugiej), jedynie czwarta obejmuje wszystkie obiekty (przedmioty) fizyczne. Czwarta definicja nie daje się bardziej rozszerzyć, gdyż wszystkie posiadające energię obiekty fizyczne oddziałują najpowszechniejszym oddziaływaniem – grawitacyjnym<ref>Schutz 2001, s. 116.</ref>, a brak energii uniemożliwiłby zaobserwowanie danego obiektu w jakikolwiek sposób, więc nie ma obserwowalnych obiektów fizycznych poza czwartą definicją.

Także, jedynie przyjmując czwartą definicję, można mówić o potwierdzeniu przez fizykę współczesną prawa zachowania materii, w postaci [[Zasada zachowania energii|zasady zachowania energii]] (z dokładnością do zasady nieoznaczoności Heisenberga). Przy przyjęciu pierwszej definicji, ze względu na niezachowanie np. w reakcjach jądrowych tradycyjnie rozumianego [[Prawo zachowania masy|prawa zachowania masy]], można mówić o znikaniu i pojawianiu się materii ([[deficyt masy]], [[anihilacja]], [[kreacja par]]).

== Organizacja materii ==
=== Cząstki fundamentalne i oddziaływania podstawowe ===
{{osobny artykuł|Cząstka elementarna}}
{{osobny artykuł|Oddziaływania podstawowe}}

==== Fermiony fundamentalne ====
Zgodnie z [[Model standardowy|Modelem Standardowym]] istnieje dwanaście rodzajów fermionów fundamentalnych – elementów podstawowych, z których składa się materia (według definicji drugiej), podzielonych na trzy grupy zwane ''generacjami'', po cztery cząstki w każdej grupie. Sześć z tych cząstek to [[kwark]]i, mające [[Ładunek kolorowy|ładunek koloru]] i [[ładunek elektryczny]], pozostałe sześć to [[lepton (mechanika kwantowa)|leptony]], bez ładunku koloru. Trzy z leptonów są [[neutrino|neutrinami]], bez ładunku elektrycznego, a trzy mają ładunek elektryczny równy –1 [[ładunek elektryczny elementarny|e]]: [[elektron]], [[mion]] i [[taon]].

W każdej generacji są dwa leptony i dwa kwarki. Materię trwałą, która nas otacza, tworzą: [[elektron]], [[kwark górny]] (u) oraz [[kwark dolny]] (d), wraz z [[Neutrino|neutrino elektronowym]] tworzące pierwszą generację. W następnych generacjach występują po cztery cząstki odpowiadające cząstkom z pierwszej generacji (lecz o innej masie). Drugą generację tworzą: [[mion]], [[neutrino|neutrino mionowe]], [[kwark dziwny]] (s) i [[kwark powabny]] (c), zaś trzecią: [[taon]], [[neutrino|neutrino taonowe]], [[Kwark b|kwark denny]] (b) i [[Kwark t|kwark szczytowy]] (t).

Wymienione cząstki tworzą ''[[Zwykła materia|zwykłą materię]]'', zwaną też ''koinomaterią''. Każdy fermion ma swój odpowiednik w [[antymateria|antymaterii]] zwany ''antycząstką''. Łącznie zatem jest ich 24.

==== Bozony fundamentalne ====
[[Plik:Magnet0873.jpg|mały|Żelazne opiłki umieszczone w pobliżu [[magnes]]u układają się wzdłuż linii sił, będących jednym z przejawów oddziaływania elektromagnetycznego]]

Materia tworzy określone [[struktura|struktury]] w wyniku określonych [[oddziaływanie|oddziaływań]]. Wszystkie oddziaływania obserwowane w przyrodzie są wynikiem czterech [[oddziaływania podstawowe|oddziaływań podstawowych]]<ref group="uwaga">[[Model standardowy|Model Standardowy]] przewiduje jeszcze istnienie tzw. [[pole Higgsa|pola Higgsa]], które oddziałując z materią, nadaje jej masę, jednak pola tego i odpowiadającego mu [[bozon Higgsa|bozonu Higgsa]] na razie nie potwierdzono doświadczalnie.</ref>. Według [[Model standardowy|Modelu Standardowego]] oddziaływania przenoszone są przez [[nośniki oddziaływań]] (specjalne cząstki – kwanty pola). W mechanice klasycznej „nośnikami” oddziaływań są wyłącznie [[pole (fizyka)|pola]]. W [[Kwantowa teoria pola|kwantowej teoria pola]] oddziaływanie polega na wytworzeniu lub pochłonięciu cząstki przenoszącej oddziaływanie.

Model Standardowy przewiduje dwanaście rodzajów cząstek odpowiedzialnych za przenoszenie oddziaływań między innymi cząstkami zwanych [[bozony cechowania|bozonami cechowania]] (bozonami fundamentalnymi):
* osiem [[gluon]]ów (kwantów [[Pole sił kolorowych|pola sił kolorowych]]) – przenoszą [[oddziaływanie silne]] (oddziałują nim cząstki mające ładunek koloru: kwarki i same gluony), wiążące składniki jądra atomowego
* dwa [[bozon W|wuony]] i jeden [[bozon Z|zeton]] (kwanty pola sił słabych) – przenoszą [[oddziaływanie słabe]] (oddziałują nim lewoskrętne kwarki i leptony, oraz ich prawoskrętne antycząstki), odpowiedzialne za pewne [[Radioaktywność|rozpady promieniotwórcze]]
* [[foton]] (kwant [[Pole elektromagnetyczne|pola elektromagnetycznego]]) – przenosi [[oddziaływanie elektromagnetyczne]] (oddziałują nim cząstki mające ładunek elektryczny), m.in. wiążące atomy oraz cząsteczki chemiczne

Poza Modelem Standardowym jest proponowany przez niektóre [[Grawitacja kwantowa|kwantowe teorie grawitacji]]:
* [[grawiton]] – kwant [[Pole grawitacyjne|pola grawitacyjnego]] – jako cząstka odpowiedzialna za istnienie [[grawitacja|grawitacji]] (oddziałują nim wszystkie obiekty fizyczne).

Oddziaływania silne i elektromagnetyczne sprawiają w szczególności, że materia organizuje się w atomy i cząsteczki. Dzięki grawitacji powstają struktury w skali astronomicznej, takie jak [[planeta|planety]] czy [[galaktyka|galaktyki]].

=== Skala jądra atomowego ===
{{osobny artykuł|Jądro atomowe}}
[[Plik:Proton quark structure.svg|mały|Schemat struktury protonu. Żółte „sprężyny” symbolizują oddziaływanie silne. W istocie kwarki w jądrze są otoczone chmurą ciągle powstających i znikających cząstek wirtualnych, stanowiących nawet 98% masy jądra<ref>[http://books.google.pl/books?id=swb9QpqOqtAC&pg=PA518&lpg=PA518&dq=virtual+particles+%22mass+of+nucleon%22&source=bl&ots=QcCO7lShl9&sig=Al_KECOUmGYKAAAUWBe1Tc5FcFY&hl=pl&ei=ZsSbSdrqGYLI0AXs2_zCBQ&sa=X&oi=book_result&resnum=6&ct=result Theory of Nuclear Structures, s. 518].</ref>.]]

Związane oddziaływaniem silnym (tzn. wymieniające gluony) kwarki tworzą [[hadrony]] (złożone z trzech kwarków [[bariony]], będące fermionami złożonymi i złożone z kwarku i antykwarku [[mezony]], będące bozonami złożonymi).

W skład zwykłej materii tzw. barionowej wchodzą, będące barionami [[nukleony]]: [[proton]] (dwa kwarki górne i jeden kwark dolny) i [[neutron]] (dwa kwarki dolne i jeden kwark górny). Kwark górny ma ładunek elektryczny +2/3 [[ładunek elektryczny elementarny|e]], a kwark dolny –1/3 e. Sprawia to, że neutron ma zerowy ładunek, a proton równy +1 e.

Istnieją też bariony mające w swoim składzie kwark dziwny – [[hiperony]]. Może także istnieć tzw. [[materia dziwna]] – [[plazma kwarkowo-gluonowa]], będąca jakby jednym olbrzymim hadronem, której składnikiem też jest kwark dziwny.

Protony i neutrony związane oddziaływaniem silnym (za pośrednictwem [[Pion (cząstka)|mezonów π]]) tworzą [[jądro atomowe|jądra atomowe]]. Protony odpychają się elektrostatycznie, jednak jądro utrzymywane jest w całości przez oddziaływanie silne. Działa ono tylko na niewielką odległość, dlatego jądra zbyt duże i masywne stają się nietrwałe, co prowadzi do samorzutnego ich rozpadu.

Może także istnieć tzw. materia neutronowa, będąca jakby jednym olbrzymim jądrem atomowym.

Liczba protonów w jądrze atomowym to [[liczba atomowa]], a suma liczb protonów i neutronów to [[liczba masowa]]. Jądro atomowe o określonej liczbie protonów i neutronów nazywamy [[nuklid]]em<ref group="uwaga">Niekiedy, niezbyt poprawnie, nazywa się tak również atom o takim jądrze, a nawet zbiór takich atomów.</ref>. Nuklidy o jednakowej liczbie protonów, a różnej neutronów, to [[izotopy]], o jednakowej liczbie neutronów, a różnej protonów, to [[izotony]], a o jednakowej liczbie masowej, lecz różnych liczbach protonów i neutronów, to [[izobar]]y.

=== Skala atomowa ===
[[Plik:8orbitals.jpg|mały|Kształty orbitali – miejsca w których najbardziej prawdopodobne jest znalezienie elektronu]]
{{osobny artykuł|Atom}}

Obiekt fizyczny złożony z jądra atomowego i znajdujących się w otoczeniu jądra (ale w odległości znacznie większej niż promień jądra), związanych z nim oddziaływaniem elektromagnetycznym (siłą elektrostatyczną), elektronów to [[atom]]<ref group="uwaga">Istnieją też tzw. [[Atom egzotyczny|atomy egzotyczne]], w których zamiast elektronów są [[mion]]y, lub inne cząstki elementarne o ładunku ujemnym.</ref>. Nazwa ta pochodzi z greckiego ἄτομος – ''niepodzielny'', gdyż kiedyś uważano go za najprostszy składnik materii.

Elektron w atomie może znajdować się w jednym z wielu możliwych tzw. [[stan kwantowy|stanów kwantowych]]<ref group="uwaga">W którym jego energia, [[Moment pędu|kręt]] (orbitalny moment pędu) i [[Spin (fizyka)|spin]] mają określoną, stałą wartość; ponadto kręt i spin wykazują określoną orientację przestrzenną.</ref>, opisywanych matematycznie<ref group="uwaga">Jak stan każdej cząstki i ogólnie [[układ kwantowy|układu kwantowego]].</ref> tzw. [[funkcja falowa|funkcją falową]], z której<ref group="uwaga">Według [[Kopenhaska interpretacja mechaniki kwantowej|interpretacji kopenhaskiej]] mechaniki kwantowej.</ref> wynika m.in. prawdopodobieństwo znalezienia tej cząstki w zadanym obszarze.

Falowa natura cząstek elementarnych sprawia, że ich położenie nie jest ściśle określone. Niekiedy za [[Richard Feynman|Feynmanem]] mówi się o [[chmura elektronowa|chmurze elektronowej]] (o gęstości i kształcie zależnych od stanu kwantowego), zamiast o elektronie w atomie, dla podkreślenia, że elektron powinien być traktowany raczej jako obiekt rozmyty, zgodnie z jego falową naturą.

Dozwolone prawami mechaniki kwantowej stany elektronu w atomie, są opisywane przez funkcje falowe zwane [[orbital]]ami atomowymi<ref group="uwaga">Niekiedy termin „orbital atomowy” jest używany na oznaczenie obszaru przestrzeni, poza którym wartość funkcji falowej jest bliska zeru: tak np. J. Cipera, L. Knor, ''Budowa atomu i wiązania chemiczne'', WSiP, 1977, K.M. Pazdro; ''Chemia dla kandydatów na wyższe uczelnie'', PWN, 1980, przy czym autor podaje obie definicje orbitalu.</ref><ref>Np. W. Kołos, ''Elementy chemii kwantowej'', PWN, 1979.</ref>.

Energia elektronu, [[Moment pędu|kręt]] (orbitalny moment pędu), [[Spin (fizyka)|spin]] oraz orientacja przestrzenna wektorów krętu i spinu mogą przybierać wyłącznie wartości nieciągłe (skwantowane), określone przez [[liczby kwantowe]]: n, l, m<sub>l</sub>, s, m<sub>s</sub>. Zakaz Pauliego sprawia, że dwa elektrony nie mogą być w stanie o tych samych wartościach wszystkich liczb kwantowych. Trzy (n, l, m<sub>l</sub>), wyznaczają orbital, czwarta (s), jest stała dla pojedynczego elektronu, piąta (m<sub>s</sub>), określa orientację przestrzenną spinu elektronu, któremu jest ten orbital przypisany (który „obsadza” ten orbital), i może przyjąć jedną z dwóch wartości, więc „na” jednym orbitalu mogą być co najwyżej dwa elektrony. Orbitale atomowe grupują się w tzw. [[powłoka elektronowa|powłoki elektronowe]] i podpowłoki elektronowe. Przypisanie elektronów poszczególnym podpowłokom to [[konfiguracja elektronowa]] atomu.

Atom, w którym liczba elektronów jest różna od liczby protonów (co powoduje posiadanie przez atom niezerowego wypadkowego ładunku elektrycznego) nazywamy [[jon]]em.

Zbiór atomów o tej samej liczbie protonów w jądrze (liczbie atomowej), to [[pierwiastek chemiczny]]. Atomy jednego pierwiastka mogą różnić się liczbą neutronów w jądrze – są to tzw. [[izotopy]].

=== Skala cząsteczkowa ===
[[Plik:Sucrose.gif|mały|Schematyczny model najbardziej prawdopodobnego położenia atomów w cząsteczce [[sacharoza|sacharozy]] i wiązań między nimi.]]

Atomy mogą łączyć się w [[cząsteczka|cząsteczki]], których względną trwałość zapewniają [[wiązanie chemiczne|wiązania chemiczne]]. Wiązania chemiczne powstają dzięki wymianie elektronów między atomami, która może odbywać się na dwa sposoby<ref>{{cytuj książkę |autor=Linus Pauling |autor2=Peter Pauling |tytuł=Chemia |wydanie=4 |wydawca=PWN |miejsce=Warszawa |rok=1998 |strony=127–170 |rozdział=Kowalencyjność a struktura elektronowa |isbn=83-01-12267-6}}</ref>:
* [[Wiązanie kowalencyjne|kowalencyjny]] – polegający na uwspólnianiu par elektronów przez dwa lub więcej atomów; w kategoriach mechaniki kwantowej uwspólnione pary elektronów obsadzają odpowiednie [[orbital molekularny|orbitale molekularne]]
* [[Wiązanie jonowe|jonowy]] – polegający na trwałym przeniesieniu elektronów z jednego atomu na drugi, w którego wyniku na jednym z atomów tworzy się całkowity ładunek ujemny, a na drugim dodatni; w efekcie powstaje [[para jonowa]], która jest związana z sobą zwykłymi [[Oddziaływanie elektrostatyczne|oddziaływaniami elektrostatycznymi]].

Najmniejsze cząsteczki zawierają tylko dwa atomy (np. H<sub>2</sub>), największe mogą liczyć nawet setki milionów atomów (np. [[Kwas deoksyrybonukleinowy|DNA]]). Największe cząsteczki można już obserwować z użyciem [[Mikroskop optyczny|mikroskopu optycznego]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Greulich |imię=Karl Otto |nazwisko2=Uhl |imię2=Volker |tytuł=Encyclopedia of Life Sciences |rozdział=Single-molecule Light Microscopy |wydawca=John Wiley & Sons |rok=2006 |doi=10.1038/npg.els.0002997}}</ref>.

=== Skala makroskopowa ===
[[Plik:Atomic resolution Au100.JPG|mały|Obraz ze [[skaningowy mikroskop tunelowy|skaningowego mikroskopu tunelowego]] pokazujący pojedyncze atomy [[złoto|złota]].]]
Obok wiązań atomowych istnieją [[oddziaływania międzycząsteczkowe]], w których elektrostatycznie oddziałują całe cząsteczki. Oddziaływania te starają się związać cząsteczki ze sobą w większe struktury ([[Agregacja cząstek|agregaty]], [[krystalit]]y). Przeciwstawia się temu ciągły ruch cząsteczek, którego makroskopowym przejawem jest [[temperatura]].

Za pomocą oddziaływań międzycząsteczkowych ([[oddziaływania międzycząsteczkowe|siły Van Der Waalsa]], [[wiązanie wodorowe|wiązania wodorowe]] itp.) cząsteczki chemiczne niekiedy łączą się w tzw. [[chemia supramolekularna|cząstki supramolekularne]]<ref group="uwaga">Są to m.in.: [[micela|micele]], [[mikrosfera|mikrosfery]], złożone kompleksy gość-gospodarz, złożone struktury biochemiczne (np. [[chromosom]]y), [[monokryształ]]y, cząstki występujące w [[Zeolity|zeolitach]], [[aerożel]]ach, [[żel]]ach i [[zol]]ach, cząstki tworzące pyły i pasty.</ref>. Cząstki supramolekularne odgrywają kluczową rolę w funkcjonowaniu organizmów żywych. Część tego rodzaju cząstek jest na tyle duża, że da się je obserwować pod [[mikroskop optyczny|mikroskopem optycznym]].

W skali makroskopowej z czterech oddziaływań obserwowalne są jedynie oddziaływania elektromagnetyczne i grawitacja, gdyż zanikają one najwolniej wraz z odległością.

==== Stany skupienia materii ====
{{osobny artykuł|Stan skupienia materii}}
Efektem oddziaływań międzycząsteczkowych są również tzw. [[stan skupienia materii|stany skupienia materii]]. Tradycyjnie wyróżnia się trzy stany skupienia według nomenklatury z [[XVII wiek|XVII w.]]:
* stały ([[ciało stałe]])
* ciekły ([[ciecz]])
* lotny ([[gaz]])

oraz dodany w czasach nam współczesnych czwarty stan, czyli
* gaz zjonizowany ([[plazma]]).

Jeśli oddziaływania są tak małe, tak że energia ruchu cząsteczek umożliwia im dowolnie oddalenie się, to ciało jest [[gaz]]em. Gdy energia ruchu nie jest w stanie pokonać energii oddalania się cząsteczki od pozostałych cząsteczek, ale jest wystarczająco duża, by cząsteczka mogła zmieniać położenie względem innych cząsteczek, powstaje [[ciecz]]. Gdy oddziaływania te są jeszcze silniejsze i cząsteczki nie mogą poruszać się swobodnie ruchem postępowym, powstaje [[ciało stałe]]. Stan skupienia zależy od składu chemicznego oraz warunków [[termodynamika|termodynamicznych]], takich jak temperatura czy [[ciśnienie]].

Nowsze badania wykazały, że stały i ciekły stan skupienia mogą być realizowane na wiele różnych sposobów różniących się układem cząsteczek. Sposoby te są nazywane '''fazami materii'''.

=== Skala astronomiczna ===
W skali pojedynczych [[ciało niebieskie|ciał niebieskich]] oddziaływanie elektromagnetyczne ma mniejsze znaczenie niż grawitacja. Istnieją jednak takie obiekty jak [[pulsar]]y, w których efekty elektromagnetyczne odgrywają dużą rolę. W jeszcze większej skali oddziaływanie elektromagnetyczne przestaje się liczyć, a rolę odgrywa wyłącznie grawitacja.

Grawitacja wiąże w całość materię, tworząc [[gwiazda|gwiazdy]] czy [[planeta|planety]], wiąże też ciała niebieskie w większe struktury. Niekiedy tworzą one [[układ planetarny|układy planetarne]], takie jak [[Układ Słoneczny]]. Istnieją też układy gwiazd nieposiadające planet, tzw. [[gwiazda wielokrotna|gwiazdy wielokrotne]]. W większej skali gwiazdy tworzą [[gromada gwiazd|gromady]]. Materia nie musi jednak być skupiona w gwiazdy czy planety. Istnieje również [[materia międzygwiazdowa]], tworząca niekiedy [[mgławica|mgławice]]. Gwiazdy (z ewentualnymi planetami) oraz materia międzyplanetarna i międzygwiazdowa tworzą [[galaktyka|galaktyki]], a te (wraz z materią międzygalaktyczną) [[grupa galaktyk|grupy galaktyk]], [[gromada galaktyk|gromady]] i [[supergromada|supergromady]]. Wyniki badań z ostatnich lat wskazują na to, że supergromady mogą tworzyć jeszcze większe struktury – tzw. [[włókno (astronomia)|włókna]] i [[Wielka Ściana|ściany]], otaczające olbrzymie obszary [[Pustka (astronomia)|pustki]], nadając kosmosowi w największej skali kształt piany.

Obserwacje wskazują, że we wszechświecie, w skali astronomicznej, mogą występować także inne, niewidoczne odmiany materii zwane [[ciemna materia|ciemną materią]]. Jej natura nadal stanowi zagadkę.

== Zobacz też ==
{{wikisłownik|materia}}
* [[substancja (fizyka)]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko = Feynman |imię=Richard Phillips |autor link = Richard Feynman |nazwisko2=Leighton |imię2=Robert B. |nazwisko3=Sands |imię3=Matthew |tytuł = [[Feynmana wykłady z fizyki]] |wydanie=5 |tom=3 |tytuł części = Mechanika kwantowa |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]] |rok=2007 |isbn=978-83-01-15011-2 |odn=tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Schutz |imię = Bernard F. |tytuł = Wstęp do ogólnej teorii względności |wydawca = PWN |isbn = 83-01-11666-8 |rok = 2001 |odn=tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Białkowski |imię=Grzegorz |autor link = Grzegorz Białkowski |tytuł = Stare i nowe drogi fizyki, tom 1 – 3 |wydawca = [[Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”|Wiedza Powszechna]] |rok = 1980 |odn=tak}}
* [[Albert Einstein]], [[Leopold Infeld]], ''[http://www.wiw.pl/fizyka/ewolucja/ Ewolucja fizyki]''.

== Linki zewnętrzne ==
* {{Pismo Delta | url = 2021/12/w-glab-struktury-materii/ | autor = Szymon Charzyński | tytuł = W głąb struktury materii | data = grudzień 2021 | data dostępu = 2024-02-13 }}
* {{paywall}} ''[https://www.rep.routledge.com/articles/thematic/matter/v-1 Matter]'' {{lang|en}}, [[Routledge Encyclopedia of Philosophy]], rep.routledge.com [dostęp 2023-05-08].

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Fizyka]]