Tekst źródłowy strony Jan Kulma

{{Biogram infobox
 |imię i nazwisko            = Jan Kulma
 |grafika                    = 
 |opis grafiki               = 
 |alt grafiki                = 
 |data urodzenia             = 13 grudnia 1924
 |miejsce urodzenia          = 
 |data śmierci               = 30 sierpnia 2019
 |miejsce śmierci            = 
 |zawód                      = reżyser, muzyk, filozof, pisarz
 |Alma Mater                 = [[Uniwersytet Jagielloński]] (filozofia), [[Akademia Muzyczna im. Krzysztofa Pendereckiego w Krakowie|Wyższa Szkoła Muzyczna w Krakowie]]
 |odznaczenia                = {{order|KAK}} {{order|WKP}} {{order|MW|1}} {{order|GA|S}}
 |commons                    = 
}}
[[Plik:P culture.svg|mały|240px|Maski stosujemy w teatrze i w życiu. Według Kulmów [[aktor]]stwo jest rodzajem egzystencji, projektującej wieloosobowość{{#tag:ref|Wieloosobowość ([[język angielski|en.]] ''multiplicity'') – koncepcja [[psychologia|psychologiczna]], według której ludzką [[osobowość]] tworzą jej różne współistniejące typy (np. kobieta-matka, kobieta-żona i kobieta-pracownik naukowy są różnymi „osobami” w jednym ciele, wszystkie są jednakowo „autentyczne”<ref name="Multiplicity" /><ref name="Wieloosobowość" /> (zob. też [[podosobowość]], [[zaburzenie dysocjacyjne tożsamości]]). |group="uwaga"}}, warunkiem twórczego i [[Moralność|moralnego]] życia{{#tag:ref|Jan Kulma mówił o [[strach]]u odczuwanym po [[Powstanie warszawskie|powstańczej]] akcji Kompanii 2 ([[Kalendarium powstania warszawskiego – 1 sierpnia|1 sierpnia 1945]]):
{{Cytat
 |treść = Strach paraliżuje, ale na szczęście ratuje instynkt aktorski. Po prostu zaczynam grać rolę dowódcy patrolu. „Gotowi? Idziemy!” I dzielnie pierwszy wychodzę na ulicę, bo tak zachowuje się odważny dowódca! A za mną ruszają dzielnie Michał i Miś, bo oni też wiedzą, jak się zachowują dzielni żołnierze. Piękny teatr, w którym jednak ginie się całkiem nie teatralnie
}} albo o znajomości [[savoir-vivre]] i o „twarzach” polityków [[II Rzeczpospolita|II RP]]<ref name="inny-punkt-widzenia" />:
{{Cytat
 |treść = To byli ludzie, którzy „wyglądali”, którzy mieli twarze, którzy mieli kulturę bycia. Dzisiaj… […] to jest kwestia kultury. […] Ja żyłem wśród ludzi, którzy udawali. Udawali, że są dobrymi mężami, […] udawali, że są kulturalni, […] udawali, że są grzeczni, […] a dzisiaj…
}}
Joanna Kulmowa powtarza<ref name="Niecodziennik" />:
{{Cytat
 |treść = ''Bez aktorstwa nie na moralnego życia''
 |styl = środek
}}|group="uwaga"}}<ref name="aktorstwo" />.]]
'''Jan Kulma''' (ur. [[13 grudnia]] [[1924]]{{#tag:ref|W osobistych dokumentach, wydanych po [[II wojna światowa|wojnie]], wpisano późniejszą datę urodzenia – 13 stycznia 1927{{odn|Kulma|2015|s=92}}). Podstawą był fałszywa [[kenkarta]], wydana przez [[Armia Krajowa|AK]]. Fałszowanie dat urodzenia młodych [[Powstanie warszawskie|powstańców]] miało na celu uchronienie ich przed wcieleniem do [[Polskie Siły Zbrojne w ZSRR (1943–1944)|wojska, nadchodzącego ze wschodu]]<ref name="inny-punkt-widzenia" />. Podobnie postępowało dowództwo innych jednostek AK (zob. np. [[Ludomir Mączka#cite note-1]]).|group="uwaga"}}, zm. [[30 sierpnia]] [[2019]]<ref name="Nie żyje reżyser uczestnik" />) – [[Polacy|polski]] [[reżyser]] teatralny i telewizyjny, [[muzyk]] (kompozytor i wykonawca), [[filozofia|filozof]] i pisarz; żołnierz AK, uczestnik [[Powstanie warszawskie|powstania warszawskiego]]; mąż poetki [[Joanna Kulmowa|Joanny Kulmowej]], współzałożyciel [[Warszawska Opera Kameralna|Warszawskiej Opery Kameralnej]]<ref name="WOpKam" />.

== Życiorys ==
=== Przedwojenne dzieciństwo i wstyd ===
Swoje przedwojenne środowisko rodzinne Jan Kulma barwnie opisał (łamiąc niekiedy dzisiejsze kanony historiografii [[II Rzeczpospolita|II RP]] i odwołując się do teraźniejszości) w książce ''Dykteryjki przedśmiertne'' – zbiorze [[esej]]ów-[[Gawęda (literatura)|gawęd]]{{#tag:ref|Ze wstępu do ''Dykteryjki przedśmiertne, poprawione!'' (2015){{odn|Kulma|2015|s=6}}: {{Cytat
 |treść = Nigdy w życiu nie zamierzałem opowiadać o moim życiu. Co to kogo obchodzi? Ale zdarzyło się coś, co złamało moje zasady. A działo się to w lipcu 2006 roku. Umierałem wtedy kategorycznie i nieodwołalnie […] Ale teraz, dziewięć lat później, to są dykteryjki jeszcze przedśmiertne. […] Godzę się pokornie na zmianę czasów i obyczajów, ale proszę uprzejmie, aby nie zmieniano historii moich zaprzeszłych czasów i moich zaprzeszłych obyczajów. A ponieważ zakłamanie historii stało się dziś obowiązującą prawdą, więc pomyślałem, że warto […] upomnieć się o prawdę, którą osobiście przeżyłem.
}} |group="uwaga"}}{{odn|Kulma|2015}}<ref name="Stomma-Kulma" />.

Był synem Heleny Kulmowej z d. Wałukiewicz, szefowej biura w Senacie. Ojciec, Szczepan Kulma, był kapitanem [[Wojsko Polskie (II RP)|Wojska Polskiego]] (zob. [[Batalion Szkolny Saperów Kolejowych]]), dziadek – marszałkiem Senatu. Do rodziny należeli też m.in. [[Bronisław Hełczyński|„wujek Bronek”]]{{#tag:ref|Drugi wujek Bronek, Bronisław Wałukiewicz (brat matki), był adwokatem, członkiem zarządu i jednym z dyrektorów Spółki Akcyjnej „Spirytus”<ref name="SpirytusSA" />. |group="uwaga"}} – prezes honorowy [[Związek Młodzieży Chrześcijańskiej „Polska YMCA”|polskiej sekcji YMCA]], „ciocia Zosia” z [[Syndykalizm|syndykalistą]] [[Stefan Szwedowski|„wujem Szwedowskim”]], „ciocia Kazia”, żona [[Marszałkowie Senatu Rzeczypospolitej#Marszałkowie Senatu w II Rzeczypospolitej|marszałka Senatu]] (zob. [[Senat Rzeczypospolitej Polskiej#Senat II Rzeczypospolitej|Senat II Rzeczypospolitej]]), członka [[Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem|BBWR]] ([[Julian Szymański]]){{#tag:ref|Gdy syn cioci Kazi i wujka Juliana (Julek) związał się z [[Narodowe Siły Zbrojne|NSZ]], rodzice zerwali z nim kontakty{{odn|Kulma|2015|s=12–15}}.|group="uwaga"}}{{odn|Kulma|2015|s=12–15}},
[[Plik:Dubois w Sejmie. 1-A-849-4.jpg|mały|240px|Będąc w wieku szkolnym, Jan Kulma uważnie obserwował swoje otoczenie. Napisanie ''Dykteryjek przedśmiertnych'' uzasadnił, pisząc m.in. {{odn|Kulma|2015|s=6}} {{Cytat
 |treść = ''Godzę się pokornie na zmianę czasów i obyczajów, ale proszę uprzejmie, aby nie zmieniano historii moich zaprzeszłych czasów i moich zaprzeszłych obyczajów. A ponieważ zakłamanie historii stało się dziś obowiązującą prawdą, więc pomyślałem, że warto […] upomnieć się o prawdę, którą osobiście przeżyłem''.
}}]]

Jan Kulma mieszkał z rodzicami w pałacyku obok Senatu, w mieszkaniu, które przekazał im [[Jerzy Barański]] – [[Wicemarszałek Senatu#Wicemarszałkowie Senatu II RP|wicemarszałek IV kadencji]]<ref name="inny-punkt-widzenia" />. Zapamiętał [[Wstyd (emocja)|wstyd]], który odczuł, mając 7 lub 8 lat, gdy ojciec zwrócił mu uwagę na przywileje nieprzysługujące innym dzieciom, które np. nie mogą bawić się w [[Kompleks budynków Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej#Tereny zielone|parku sejmowym i senackim]], nie chodzą do miłej szkoły w pobliskim pałacyku na rogu [[Aleja Jana Chrystiana Szucha w Warszawie|al. Szucha]]{{#tag:ref|Wkrótce Janek zaczął uczęszczać, wraz z nimi, do zatłoczonej i hałaśliwej [[Szkoła powszechna|szkoły powszechnej]] nr 96. Tam stał się – tak jak chciał – „zwykłym chłopcem”. Według Jana Kulmy szkoła mieściła się przy al. Szucha&nbsp;5{{odn|Kulma|2015|s=8–11}}, czyli w „pałacyku Milicera”<ref name="Szucha5" /> ([[Napoleon Milicer]] – były współpracownik [[Robert Bunsen|Roberta Bunsena]] – był jednym z chemików, którzy uczyli [[analiza chemiczna|analizy chemicznej]] [[Maria Skłodowska-Curie#Dzieciństwo i młodość w Polsce|młodą Marię Skłodowską]].), nazywanym też willą Olszewiczów<ref name="Szucha5-2" />.|group="uwaga"}}. Ten sam wstyd czuł wielokrotnie, np. wtedy, gdy [[Bronisław Hełczyński|wujek Bronek]] trzymał go za rękę, odbierając defiladę uczestników wielkiego, międzynarodowego zjazdu Ymki w [[Spała#II Rzeczpospolita|Spale]]{{#tag:ref|Dygresja z zakończenia rozdziału 1 ''Dykteryjek przedśmiertnych'' pt. ''Poczucie wstydu (1932)''{{odn|Kulma|2015|s=8–11}}: {{Cytat
 |treść = ''Nastały zupełnie nowe obyczaje, inne czasy, inne wstydy. Ludzie zaczęli się wstydzić, że nie mają nowego samochodu, że nie mają pięknej willi, że mało zarabiają. Dziś nikt się nie wstydzi, że tylu rodaków jest bez pracy i że kiepsko im się żyje. Żyjemy w obcym, bezwstydnym kraju. No i wstyd…''
}} |group="uwaga"}}{{odn|Kulma|2015|s=8–11}}.

Znaczna część opisu międzywojennego dzieciństwa dotyczy problemów [[faszyzm]]u i [[antysemityzm]]u, który rozwijał się nawet w organizacji [[Związek Harcerstwa Polskiego|ZHP]] [[II Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Stefana Batorego w Warszawie|gimnazjum Batorego]], do którego Jan Kulma uczęszczał od roku 1938. Jego matka znała sytuację w kadrze [[harcmistrz]]ów jako członek Rady Naczelnej ZHP, regularnie spotykającej się w [[Zamek Królewski w Warszawie#XX wiek|zamkowej]] rezydencji [[Lista prezydentów Polski#II Rzeczpospolita (1918–1939)|Prezydenta RP]]. Mówiła{{odn|Kulma|2015|s=12–15}}:
{{Cytat
 |treść = ''No więc, Jasiu, nie chcesz chyba być zamieszany w coś takiego?''
 |styl = środek
}}

Nie wstąpił do ZHP i wkrótce osobiście przekonał się o słuszności tej decyzji – np. dowiedział się, że harcmistrze jeździli na szkolenia [[Obóz Narodowo-Radykalny|ONR]], na których uczono m.in. jak organizować [[pogrom]]y [[Żydzi|Żydów]], jak rozbijać lady w ich sklepach, aby wyglądało to na przypadek, jak skutecznie straszyć – wywoływać [[Panika|panikę]]{{#tag:ref|Dygresja Kulmy nt. [[Lewica|lewicy]] i [[Prawica|prawicy]]:{{Cytat
 |treść = ''… więc to tak! Więc jednak chyba mieli rację moi rodzice, że trzymali mnie z daleka od harcerstwa! I rację miała ciocia Zosia, że wyrwała mnie z [[Szare Szeregi|Szarych Szeregów]]. Lewica, gdy dorywa się do nadmiernej władzy, staje się groźna i nawet zbrodnicza. Jednak prawica nie tylko jest tak samo groźna i równie zbrodnicza, ale zaledwie dorwie się do władzy to już marzy, aby gnać przez [[Błonia (Kraków)|Błonia]] na [[Kazimierz (Kraków)|krakowski Kazimierz]] i bić, bić, bić Żyda!''{{odn|Kulma|2015|s=16–18}}
}} |group="uwaga"}}.

=== Okupowana Warszawa i powstanie warszawskie ===
; 1939–1940:
Po [[Kapitulacja Warszawy (1939)|kapitulacji Warszawy]] Helena Kulmowa z synem (kpt. Szczepan Kulma trafił do [[Jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)|niewoli sowieckiej]]{{#tag:ref|Jan Kulma spotkał się z ojcem w roku 1967 w [[Penrhos (Anglia)|Penrhos]] ([[Anglia]]), w ośrodku dla emerytowanych oficerów, żyjących na rencie [[Elżbieta II|Jej Królewskiej Mości]]. Ojciec przyznał mu się wówczas do czynu, z powodu którego odczuwał [[poczucie winy|wyrzuty sumienia]] od 1915 roku: „Muszę ci wyznać coś, czego nikomu nie mogę powiedzieć. … Zabiłem go, zabiłem własną ręką!” Dręczyło go wspomnienie chwili, gdy w czasie [[I wojna światowa#Rok 1914 – ofensywa rosyjska|„wojny zimowej”]] o [[Przełęcz Dukielska|Przełęcz Dukielską]] (służył w wojsku austriackim jako saper kolejowy) strzelił do brodatego dowódcy rosyjskiego patrolu{{odn|Kulma|2015|s=220–222}}. Szczepan Kulma nie wrócił do Polski po 1945 roku. Zmarł w roku 1977 i został pochowany w Penrhos{{odn|Kulma|2015|s=316–317}}.|group="uwaga"}}) została eksmitowana przez Niemców z przedwojennego mieszkania. Zamieszkała przy [[Ulica Tadeusza Czackiego w Warszawie|ul. Czackiego]]&nbsp;14, u swojego brata, Bronisława{{odn|Kulma|2015|s=16–18}}.

Pierwsze trzy miesiące życia w [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupowanej Warszawie]], do [[Boże Narodzenie w Polsce|Bożego Narodzenia]] 1939, 15-letni Jan Kulma spędził w „łóżku gipsowym”{{#tag:ref|Opatrunek gipsowy unieruchamiający tułów był stosowany m.in. u dzieci, przy [[Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa|zapaleniu kręgów]] na tle [[Gruźlica człowieka|gruźliczym]]<ref name="gips-łóżko" />. |group="uwaga"}}, z rozpoznaną [[Gruźlica człowieka|gruźlicą płuc i kręgosłupa]]. Czytał wówczas liczne książki z dziedziny [[filozofia|filozofii]], [[fizyka|fizyki]], [[astronomia|astronomii]], [[chemia|chemii]] (Adler, Locke, Freud, Eddington, Bergson{{#tag:ref|Autorzy, wspominani w ''Dykteryjkach przedśmiertnych'', to prawdopodobnie [[Max Adler]], [[John Locke]], [[Sigmund Freud]], [[Arthur Stanley Eddington]], [[Henri Bergson]]{{odn|Kulma|2015|s=16–18}}.|group="uwaga"}}). Zafascynowało go „myślenie o myśleniu”, opisane w pracy [[René Descartes|Kartezjusza]] pt. ''Poszukiwanie prawdy przy pomocy światła naturalnego''<ref name="Kartezjusz" />. Od tej chwili [[filozofia]] stała się największą pasją jego życia (uważał, że ona jest „najpewniejszym sposobem na ziemskie bytowanie”<ref name="Kulmowie1" />)<ref name="inny-punkt-widzenia" />{{odn|Kulma|2015|s=16–18}}.

Lekturę Kartezjusza wspominał też z innego powodu{{odn|Kulma|2015|s=16–18}}:
{{Cytat
 |treść = ''Zrozumiałem, że trzeba się wypowiadać prostymi słowami. Że prawda nie lubi napuszonego języka i nie lubi bełkotliwych dywagacji, które często kryją nieuctwo pod nadętym słownictwem.''
 |styl = środek
}}
; 1941:
[[Plik:Nauka strzelania powstanie warszawskie.jpg|mały|240px|Szkolenie wojskowe młodych warszawiaków]]
Po powrocie do szkoły włączył się do [[Harcerstwo podczas II wojny światowej#Początki konspiracyjnego harcerstwa, Naczelnictwo ZHP|konspiracyjnego harcerstwa]] i do „podziemnej podchorążówki”<ref name="uwaga1" group="uwaga" />. Przysięgę wojskową złożył w kwietniu 1941 roku „w normalnym podziemiu, w wojsku podległym [[Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie|Rządowi w Londynie]]”. Od tego roku pracował przez kilka godzin w tygodniu jako pomocnik [[Kołodziej|stelmacha]] na [[Wola (Warszawa)|Woli]] (umożliwiło to uzyskanie oficjalnego dokumentu o zatrudnieniu).

W konspiracji był m.in. jednym z [[Łącznik (osoba)|łączników]], przenoszących przesyłki do placówki [[Delegatura Rządu na Kraj|Delegatury Rządu na Kraj]] o kryptonimie „Zachód” albo „Kopalnia” w [[Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych im. Róży Czackiej w Laskach|Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych]] w [[Laski (powiat warszawski zachodni)|Laskach]], w której działali m.in. [[Zofia Morawska]] i [[Antoni Józef Marylski|Antoni Marylski]], a [[Tytulatura duchowieństwa wojskowego II RP|kapelanem]] był [[Stefan Wyszyński#Prezbiter|ksiądz Wyszyński]] (zob. [[Stefan Wyszyński#Związki z Karolem Wojtyłą|związki z Karolem Wojtyłą)]]{{odn|Kulma|2015|s=19–22}}.
{{Cytat
 |treść = ''Tu żyli, działali, przyjaźnili się ludzie o skrajnie różnych poglądach.<br>Tu liczyła się sprawa, a nie ideologie.''
 |autor =
 |źródło = ''Dykteryjki przedśmiertne'', Laski (1941){{odn|Kulma|2015|s=19–22}}
 |styl = środek
}}

; 1942:
W swoich autobiograficznych esejach Jan Kulma pisał po wielu latach m.in.{{odn|Kulma|2015|s=23–26}}:
{{Cytat
 |treść = ''Rok 1942, na głowie mam [[mały sabotaż]] i [[Mała matura|małą maturę]], i wielki codzienny strach. A ja – w środku tego paroksyzmu Wojny Światowej – zadręczam się pytaniem o [[sens życia]]''<ref name="uwaga2" group="uwaga" />.
 |styl = środek
}}
Przy ul. Czackiego była prowadzona działalność konspiracyjna – odbywały się spotkania [[Delegatura Rządu na Kraj|Delegatury Ministerstwa Odbudowy Kraju]], przygotowywano „[[Drugi obieg wydawniczy|bibułę]]” (opracowania wyników [[Biały wywiad|białego wywiadu]], opartego na treści niemieckich gazet), w kuchennej wnęce (za ustawionym tam [[Meble gdańskie|gdańskim kredensem]]) ukrywał się przyjaciel wuja mec. Tylbor{{#tag:ref|Prawdopodobnie Stanisław Tylbor – autor np. prac ''Małżeństwo w prawie Rosji Sowieckiej'' (miesięcznik „Palestra”, 1927) lub ''Rozwój historyczny zastawu w prawie rzymskim'', Warszawa 1922 (praca nagrodzona przez Radę Wydziału Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego)<ref name="Tylbor-2" /><ref name="Tylbor-1" />. |group="uwaga"}}, oczekujący na dokumenty umożliwiające wyjście z żoną i córkami z [[Getto warszawskie|getta]]. Wkrótce po dostarczeniu przez wuja fałszywych [[kenkarta|kenkart]] i zatarciu śladów pobytu mecenasa, do mieszkania weszli Niemcy. Wuj został aresztowany, a jego siostrzeńca uratował jeden z licznych „szczęśliwych przypadków”, które często wspomina. W czasie osobistej rewizji był głęboko przekonany, że nie uniknie aresztu, ponieważ miał w kieszeni kurtki podręcznik podchorążówki pt. ''Walka w mieście'' („sięgałem po śmierć”). Okazało się, że kieszeń jest pusta (jedną z wydanych po wielu latach ''Przedśmiertnych dykteryjek'' Jan Kulma zatytułował ''Kieszeń pełna cudów'') – w czasie nieobecności Jana w domu książkę wypożyczył jego kolega, informując o tym tylko matkę{{odn|Kulma|2015|s=23–26}}.

Po rewizji i aresztowaniu wuja Jan ukrywał się w [[Parafia św. Antoniego z Padwy w Radziwiłłowie|parafii św. Antoniego z Padwy w Radziwiłłowie]] u [[Zgromadzenie Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa|zmartwychwstańców]] w [[Radziwiłłów (województwo mazowieckie)|Radziwiłłowie]], gdzie udostępniono mu celę zakonną. Przez kilka miesięcy był [[organista|organistą]] i dawał korepetycje okolicznym dzieciom{{odn|Kulma|2015|s=23–26}}.

; 1943–1944:
Gdy wuj został uwolniony, Jan wrócił do podchorążówki i do [[II Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Stefana Batorego w Warszawie|gimnazjum]], podjęto jednak decyzję, że przerwa w nauce była zbyt długa – nie ma czasu na uzupełnienie zaległości przed końcem roku szkolnego{{#tag:ref|O tej sytuacji pisał po latach{{odn|Kulma|2015|s=31–34}}: „Obraziłem się na [[II Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Stefana Batorego w Warszawie|Batorego]]… czytałem, czytałem, czytałem. Bez ładu i składu. W ten sposób stawałem się wszechwiedzącym dyletantem.” |group="uwaga"}}. Uczęszczał do [[Warszawski Uniwersytet Medyczny#Kształcenie w czasie II wojny światowej|Szkoły Zaorskiego]], gdzie zaliczył kurs [[fizjologia|fizjologii]] [[mózg]]u [[Franciszek Czubalski|prof. Czubalskiego]]. Zapisał się też (jako [[Wolny słuchacz|eksternista]]) do „Lorencówki” przy [[Ulica Bracka w Warszawie|ul. Brackiej 18]] – męskiego humanistycznego gimnazjum Ludwika Lorentza, kierowanego przez [[Stanisław Helsztyński|Stanisława Helsztyńskiego]]. Jako silne wrażenie z tego okresu przyspieszonej nauki i eksternistycznych egzaminów (egzamin ustny z historii zdawał 7 czerwca 1944) zapamiętał pytanie profesora Milewskiego o okres [[Trzydziestu Tyranów]] w [[Ateny|Atenach]], a zwłaszcza swoje wątpliwości, dotyczące postawy [[Sokrates]]a wobec [[Sparta]]n (zob. [[I wojna peloponeska|I]] i [[Wojna peloponeska (431–404 p.n.e.)|II wojna peloponeska]]){{#tag:ref|Fragment rozdziału Dykteryjek przedśmiertnych pt. ''Zagadka Sokratesa (1944)''{{odn|Kulma|2015|s=31–34}}: {{Cytat
 |treść =
''Z mojej pozycji w roku 1944 Sokrates był po prostu [[kolaboracja|kolaborantem]] i nic dziwnego, że wytoczono mu proces. Ale dlaczego w tym procesie nic nie mówiono o tej współpracy z tyranami? Bo o tym nie wolno było mówić. [[Demokracja ateńska|Demokraci]], po powrocie do władzy, ogłosili grubą kreskę: nie wolno nikogo oskarżać o kolaborację z wrogiem. Wszyscy gnębieni lub wygnani mają żyć w przyjaźni z tymi, którzy nie walczyli z tyranią, a nawet tyranom się wysługiwali. Zostało uchwalone, że [[Ateny|Ateńczycy]] są jedną, zgodną rodziną i nikt nikomu nie ma prawa czegoś wypominać. Ateńczycy rozumieli, że nie można planować przyszłości, gdy nasze mściwe myśli uwięzione są w przeszłości.''

''Tu wtręt z pozycji roku 2015: […] [[Tadeusz Mazowiecki|Mazowiecki]] proponował [[Gruba kreska|grubą kreskę]], ale zakrzyczano go, obrzucono obelgami… ludzie zabrali się gromadnie do robienia rachunków, do rozdrapywania ran. Ludzie się w tym rozkochali…''
}}|group="uwaga"}}{{odn|Kulma|2015|s=31–34}}.

'''Pierwszego sierpnia 1944 roku''' Jan Kulma należał do plutonu 125 (kompania 2 [[Tadeusz Bartoszek|kapitana Bartoszka]]<ref name="Bartoszek-MPW" />), rozlokowanego w zaroślach przy [[Aleje Ujazdowskie w Warszawie|Alejach Ujazdowskich]], w pobliżu miejsca, w którym o godzinie 16.30 pluton 126 zamontował w [[Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego|Ogrodzie Botanicznym]] trzycalowy ciężki [[moździerz]] (ze zrzutów angielskich), przechowywany do godziny „W” w garażu willi [[Julian Szymański|wuja Julka]] przy Parkowej 31{{#tag:ref|Była tam również baza kompanii i szpital{{odn|Kulma|2015|s=39–42}}.|group="uwaga"}}{{odn|Kulma|2015|s=39–42}}. Niemcy, odpierający silny moździerzowy atak z Ogrodu Botanicznego, nie zwrócili uwagi na inną kompanię [[Batalion „Ruczaj”|batalionu „Ruczaj”]] – [[Dywizjon „Jeleń”]], który atakował [[Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie|gmach Gestapo]] od góry, nacierając dachami od strony [[Ulica Litewska w Warszawie|ul. Litewskiej]] – oraz na natarcie trzeciej kompanii od [[Ulica Nowowiejska w Warszawie|ul. Nowowiejskiej]] (zdobyła [[Budynek oficerskiego kasyna garnizonowego w Warszawie|kasyno przy al. Szucha 29]]).
{{Grafika rozwinięta
|opis       = '''A''' – [[Godzina „W”|1 sierpnia o godz. 17]] padły strzały z umieszczonego w [[Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego|Ogrodzie Botanicznym]] 3-calowego [[moździerz]]a<ref name="uwaga3" group="uwaga" />, który pluton 126, należący do Kompanii 2 (dowódca: [[Tadeusz Bartoszek]] ps. „Cegielski”<ref name="Bartoszek-MPW" />), zamontował o godz. 16.30 obok [[Stara Pomarańczarnia|Pomarańczarni]]; '''B''' – W siedzibę pobliskiego [[Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie|gmachu Gestapo]] trafiło 49 ciężkich pocisków{{odn|Kulma|2015|s=39–42}}{{#tag:ref|Po wojnie opublikowano wiele opracowań historii powstania (ich autorami byli m.in. [[Władysław Bartoszewski]], [[Andrzej Kunert]], [[Jerzy Kłoczowski]]), jednak o ataku kompanii Bartoszka na pilnie strzeżony budynek warszawskiego [[Gestapo]] nie wspomniano. Jan Kulma zabiegał o to, przekazując zgromadzone notatki sześciu żyjących uczestników akcji. Brak reakcji skomentował z goryczą: „Historycy wyraźnie czują antypatię do tego fragmentu polskiej historii. Widocznie coś im nie pasuje”{{odn|Kulma|2015|s=39–42}}.|group="uwaga"}}; '''C''' – Tablica upamiętniająca zdobycie budynku „małej PAST-y” przy [[Ulica Piękna w Warszawie|ul. Pięknej]] 19 przez batalion „Ruczaj” (akcja ułatwiona przez wcześniejsze działania Kompanii „Cegielskiego”<ref name="Bartoszek-MPW" />{{odn|Kulma|2015|s=39–42}})
|położenie  = center
|grafika1   = Airborne troops training with a 3-inch mortar, December 1942. H25882.jpg
|szerokość1 = 184
|alt1       = 1
|opis1      = '''A'''
|grafika2   = Szucha 25 Avenue Warsaw Headquarters of Sicherheitspolizei (SiPo).jpg
|szerokość2 = 312
|alt2       = 2
|opis2      = '''B'''
|grafika3   = AK Ruczaj ul.Piekna.jpg
|szerokość3 = 125
|alt3       = 2
|opis3      = '''C'''
}}

[[Plik:Warsaw Uprising - Small PASTa - 3.jpg|mały|240px|[[Ulica Piękna w Warszawie|Ul. Piusa XI (po wojnie ul. Piękna)]] w&nbsp;czasie walki [[Batalion „Ruczaj”|Batalionu „Ruczaj”]] [[Kalendarium powstania warszawskiego – 23 sierpnia|o&nbsp;małą PAST-ę]] (22&nbsp;sierpnia&nbsp;1944)]]
Niemiecki atak, z użyciem karabinów maszynowych i czołgów, zmusił Kompanię 2 do wycofania się. Dowódca Tadeusz Bartoszek został śmiertelnie ranny w głowę. W czasie przedzierania się żołnierzy w kierunku [[Czerniaków|Czerniakowa]] zginęło wielu kolegów Jana Kulmy. Swoje ujście z życiem zawdzięczał, jak twierdzi, kolejnym szczęśliwym przypadkom i pomocy sanitariuszek. Wyszedł z Warszawy przez [[Rezerwat przyrody Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego#Kontekst historyczny|Lasy Kabackie]], ze szpitalem wojskowym{{odn|Kulma|2015|s=338–342}}. Pisał, że czuł się w tych dniach szczęśliwy. Do końca roku 1944 przebywał u rodziny w [[Bochnia|Bochni]]{{odn|Kulma|2015|s=47–49}}.

=== Lata 1945–1961 ===
==== Kraków ====
Po zakończeniu wojny rozpoczął studia na [[Uniwersytet Jagielloński|Uniwersytecie Jagiellońskim]], na wymarzonym kierunku [[filozofia]]. Szybkie rozwiązanie pozornie trudnego problemu braku dokumentu, potwierdzającego zdanie egzaminu dojrzałości, ułatwił następny szczęśliwy przypadek – nieoczekiwane spotkanie na schodach [[Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego|Collegium Novum]] profesora Milewskiego, który w czerwcu 1944 pytał w Warszawie o epokę [[Trzydziestu Tyranów]], a w roku 1945 był [[Kurator oświaty|kuratorem]] okręgu krakowskiego. Kulma został przyjęty na UJ, otrzymał satysfakcjonujące [[stypendium]] i „jedynkę” w [[Dom studencki|akademiku]] (jako członek [[Bratnia Pomoc|Bratniaka]], opiekujący się kasą tej organizacji). Miał możliwość swobodnego wyboru dodatkowych [[Kurs (kształcenie)#Kurs jako określenie bloku zajęć na uczelniach wyższych|kursów]], np. uzupełniania kwalifikacji muzycznych w [[Akademia Muzyczna w Krakowie#Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna|PWSM]]. Jego szkolne koncerty nagradzano oklaskami, co po upływie wielu lat komentował: „to nie [[myślenie]] nas różni od zwierząt, ale [[próżność]]”{{odn|Kulma|2015|s=61–63}}. W „Dykteryjkach przedśmiertnych znalazły się jednak obok siebie stwierdzenia: „Moje życie po wojnie usłane było różami” i „żyłem na dnie rozpaczy […] bliski byłem wtedy myśli o samobójstwie”{{odn|Kulma|2015|s=61–63}}.

Wybitni [[Kraków|krakowscy]] wykładowcy, tacy jak [[Władysław Tatarkiewicz]], [[Roman Ingarden]], [[Władysław Heinrich]], [[Stefan Szuman]]{{#tag:ref|Autor ''Dykteryjek przedśmiertnych'' wspomniał nazwisko „Schuman”<ref name="S.Szuman" />. W tym czasie profesorem UJ był Stefan Szuman (1899–1972) – równocześnie naukowiec i artysta, współtwórca polskiej szkoły [[Psychologia rozwoju człowieka|psychologii rozwojowej]] i twórca koncepcji radości życia i teorii [[Wychowanie estetyczne|wychowania estetycznego]].|group="uwaga"}}, nie udzielali oczekiwanej odpowiedzi na pytania o [[sens życia]]. Przeżycia okresu powstania warszawskiego pogłębiły jego filozoficzne wątpliwości. Za szansę na zrozumienie tych problemów uznał wykorzystanie [[matematyka|matematyki]], poznanej na wykładach [[Tadeusz Ważewski|prof. Ważewskiego]], np. pojęć [[liczby zespolone]], [[jednostka urojona]], [[Przekrój Dedekinda|luka Dedekinda]]{{#tag:ref|Jan Kulma (2015): „Czterdzieści lat się nad tym głowiłem. Drobiazg”{{odn|Kulma|2015|s=61–63}}.|group="uwaga"}}.

==== Krynica ====
W czasie studiów przyjaźnił się ze studentami [[Akademia Muzyczna im. Krzysztofa Pendereckiego w Krakowie#Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna|PWSM]] i [[Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie|ASP]]. Wraz z artystycznie uzdolnionymi kolegami ([[Roman Cieślewicz|Cieślewicz]], [[Marian Konieczny|Konieczny]], [[Andrzej Lachowicz|Lachowicz]], Zubrzycki) spędzał m.in. ferie w [[Krynica-Zdrój#Kultura|Krynicy]], w willi swojej matki („Niespodzianka”). Własnymi siłami (jako plastycy, autorzy tekstów, kompozytorzy i wykonawcy) utworzyli zespół artystyczny – [[Teatr lalek|teatr lalkowy]], który występował m.in. w Sali Teatralnej [[Stary Dom Zdrojowy w Krynicy-Zdroju|Starego Domu Zdrojowego]], w [[Muszyna|Muszynie]], [[Żegiestów|Żegiestowie]], [[Piwniczna-Zdrój|Piwnicznej]]. Ich działalność odbywała się pod szyldem „[[Gazeta Krakowska|Gazety Krakowskiej]]” (jej redaktor naczelny, [[Arnold Mostowicz]], wyraził na to zgodę, zastrzegając tylko: „Bez konfliktów ze służbami bezpieczeństwa”){{#tag:ref|Do konfliktu z [[Służba Bezpieczeństwa (PRL)|SB]] jednak doszło, wskutek nadawania [[cenzura|niecenzurowanych]] „[[radiowęzeł|lokalnych programów radiowych]]”{{odn|Kulma|s=79–81|2015}}.|group="uwaga"}}{{odn|Kulma|s=79–81|2015}}.

Jedno z przedstawień obejrzał [[Henryk Ryl]], dyrektor [[Teatr Lalek Arlekin|teatru lalkowego „Arlekin”]] w [[Łódź|Łodzi]], który złożył Janowi Kulmie (kierownikowi zespołu) propozycję zajęcia się teatrami lalkowymi w Polsce{{#tag:ref|Fragment ''Dykteryjki'': „…nawet nie wiedziałem, że to była droga Jana do Joanny… nie wiedziałem jak te przypadki ścielą mi łoże małżeńskie z Joanną”{{odn|Kulma|s=79–81|2015}}. |group="uwaga"}}{{odn|Kulma|s=79–81|2015}}.

==== Łódź ====
W Łodzi otrzymał stanowisko kierownika artystycznego w krajowej Dyrekcji Teatrów Lalkowych (w Zarządzie Teatrów, Oper i Filharmonii). W czasie podróży po kraju poznał środowisko artystyczne. Przełomowe wydarzenie (kolejny „szczęśliwy przypadek”) miało miejsce w czasie spotkania z łódzkimi pisarzami, którego celem było przekonanie słuchaczy, że warto pisać dla teatrów lalkowych. W czasie przedłużonej prelekcji nawiązywał do tradycji [[Grand Guignol]], do [[Średniowiecze|średniowiecznych]] [[Misterium|misteriów]] itp. Oczekiwał na ciekawe pytania i komentarze. W ''Dykteryjkach przedśmiertnych'' zanotował wspomnienie: ''…nagle śliczna brunetka podnosi rękę… Nareszcie… A brunetka mówi: „Przypominam, że nad panem przewodniczącym wisi zegar”''. ''I zamiast dyskusji był wielki śmiech. A ja zaprosiłem brunetkę na kawę do Grandu{{odn|Kulma|s=79–81|2015}}.''

Wkrótce Jan i [[Joanna Kulmowa|Joanna]] Kulmowie zawarli małżeństwo. Byli nierozłączną parą twórców, określanych jako „osobni i przekorni, obdarzeni wielką pogodą ducha, jasnością postawy wobec świata i czasu, który upływa”<ref name="polskieradio" />. W roku 1961 podjęli decyzję, która często budzi zdziwienie. Zdecydowali się na przeprowadzkę do [[Strumiany (województwo zachodniopomorskie)|Strumian]] koło [[Stargard]]u, mimo że [[Maciej Szczepański]] (w latach 1972–1980 przewodniczący [[Komitet do spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja”|Komitetu ds. Radiofonii „Polskie Radio”]]) proponował Janowi Kulmie stanowisko w [[Telewizja Polska#Okres powojenny|Telewizji Polskiej]]{{#tag:ref|W latach 50–60. XX w. nie szczędzono środków na przygotowanie programów [[Misja przedsiębiorstwa|misyjnych]] na najwyższym poziomie artystycznym – [[Teatr Telewizji]] był unikatem w skali światowej (pracowali w nim najlepsi polscy reżyserzy, aktorzy, scenografowie, realizatorzy<ref name="TeatrTV" />.|group="uwaga"}}.

=== Strumiany (1961–1996) ===
W 1961 roku Jan Kulma z żoną (już wówczas cenioną poetką) zamieszkali w wiejskim domku w [[Puszcza Goleniowska|Puszczy Goleniowskiej]], we wsi [[Strumiany (województwo zachodniopomorskie)|Strumiany]]. Nie zamierzali być [[eremita]]mi lub [[Ascetyzm|ascetami]]. Zdecydowali się na wiejskie życie, zapewniające niezależność, życie w bliskości [[Natura|natury]], poza [[Struktura społeczna|układami]], lecz w kontakcie z wieloma ludźmi (m.in. ze [[Społeczność lokalna|społecznością lokalną]]{{#tag:ref|Była to społeczność bardzo zróżnicowana kulturowo: {{Cytat
 |treść = ''Byliśmy obcy dla wsi z naszymi życiorysami, zawodami i warszawską proweniencją. Ale w zasadzie to oni wszyscy w Strumianach byli dla siebie wzajemnie obcy […] Ziemie Zachodnie były wielkim tyglem, w którym przetapiały się wszystkie inności (zob. [[Ten Inny]]), wrogości i rodziła się nowa ojczyzna, której bliżej potem było do Unii Europejskiej, niż do warszawskiego zaścianka. […] I nas ta ojczyzna dzień po dniu wchłaniała, a myśl o Warszawie coraz bardziej była nam obca''{{odn|Kulma|s=155–157|2015}}.
}}

Sąsiedzi ze Strumian nabrali zaufania do dziwnych nowych mieszkańców dopiero po roku ich pobytu na wsi. Zaczęło się od udzielania korepetycji z matematyki, języka polskiego, rosyjskiego, angielskiego, potem pomoc Kulmów okazała się potrzebna w czasie pisania podań do urzędów i rozwiązywania innych życiowych problemów. Stali się „tutejsi” (por. inne znaczenie określenia [[Tutejsi (społeczność)|tutejsi]]). Zaakceptował ich nawet ksiądz Marciniak, mimo że chodzili do kościoła tylko z okazji ślubów i pogrzebów (powiedział w czasie kazania, że „te Kulmy to niewierzące, ale bogobojne”){{odn|Kulma|2015|s=143–145}}. |group="uwaga"}} i licznymi przedstawicielami środowiska artystycznego). Zawierali umowy na realizację inscenizacji w różnych miastach Polski, a Joanna Kulmowa publikowała kolejne tomiki wierszy, pisała powieści, tłumaczyła libretta oper, wykonywała korekty itp.{{odn|Kulma|s=144–145|2015}}

Oboje byli zainteresowani „myśleniem o myśleniu”{{#tag:ref|[[Joanna Kulmowa]] jest m.in. autorką książki ''Topografia myślenia'' (wyd. „Iskry” 2001), zawierającej wspomnienia z dzieciństwa w przedwojennej Łodzi i poetyckie opisy jej intymnych dziecięcych doznań (magii, muzyki, kolorów, zapachów, fascynacji i lęków)<ref name="Niecodziennik" /><ref name="Topografia" />|group="uwaga"}} oraz filozofią, w tym myślami [[Epikur]]a i [[epikureizm|jego zasadami etycznymi]] – poznawaniem istoty [[Szczęście|szczęścia]]{{#tag:ref|[[Epikureizm]] bywa mylony z [[hedonizm]]em, rozumianym jako [[Doktryna filozoficzna|doktryna]], uznająca [[Przyjemność|przyjemność, rozkosz]] za najwyższe [[dobro]] i cel życia, za główny motyw ludzkiego postępowania. W koncepcji Epikura ważne miejsce zajmuje dążenie do stanu [[ataraksja|ataraksji]] (brak zamętu, [[niepokój (psychologia)|niepokoju]], równowaga [[Dusza (filozofia)|ducha]]), który jest osiągany przez wyzbycie się nadmiernych [[Życzenie|pragnień]] oraz [[lęk]]u przed [[śmierć|śmiercią]] i [[cierpienie]]m, a znalezienie [[Radość (cnota)|radości]] duchowych dzięki [[cnota|cnocie]] i [[rozum]]owi (nie można żyć przyjemnie, nie żyjąc rozumnie, [[Piękno|pięknie]] i [[Sprawiedliwość|sprawiedliwie]]; nie można też żyć rozumnie, pięknie i sprawiedliwie, nie żyjąc przyjemnie)<ref name="Epikureizm" />.|group="uwaga"}}. Joanna Kulmowa swoje przekonanie o wyższości natury nad [[kultura|kulturą]] wyrażała w wierszach<ref name="aktorstwo" />, Jan Kulma studiował dzieła [[Filozofia starożytna|filozofów starożytnych]] i [[Historia filozofii#Historia filozofii współczesnej (wiek XX do dziś)|współczesnych]] (zob. np. [[logika|logika formalna]], [[filozofia analityczna]] i in.), analizował dotychczas nierozwiązane problemy [[etyka|etyki]] i [[sens życia|sensu życia]] „metodą suplementarną”{{odn|Kulma|s=465–467|2015}}.

Gościli w Strumianach wielu przedstawicieli artystycznego środowiska{{#tag:ref|Np. w roku 1967, gdy Jan Kulma pełnił rolę nocnej „[[Stróża (prawo)|stróży]]” (ówczesny obowiązek mieszkańców wsi), dyżurowali wraz z nim goście: [[Jerzy Semkow]] (wówczas szef orkiestry symfonicznej w [[Nowy Orlean|Nowym Orleanie]], poznany w latach 40. jako uczeń łódzkiej szkoły muzycznej) i [[Aleksander Bardini]], dla którego Joanna Kulmowa tłumaczyła [[Elektra (opera)|Elektrę]]{{odn|Kulma|2015|s=168–179}}. |group="uwaga"}}. Współpracowali i podróżowali m.in. z [[Jan Szyrocki|Janem Szyrockim]] i [[Chór Akademicki im. prof. Jana Szyrockiego ZUT w Szczecinie (dawniej Politechniki Szczecińskiej)|jego chórem]] (1967){{odn|Kulma|2015|s=214–216}}, z [[Kazimierz Grześkowiak|Grześkowiakiem]], [[Jonasz Kofta|Koftą]], [[Jacek Nieżychowski|Nieżychowskim]], [[Krzysztof Litwin|Litwinem]] i [[Jerzy Duda-Gracz|Dudą-Graczem]] realizowali w Strumianach telewizyjny program „Starostrumiańska Akademia Kodeksu Drogowego” (1973){{odn|Kulma|2015|s=263–265}}, w czasie [[Stan wojenny w Polsce (1981–1983)|stanu wojennego (1981)]] swój „Różowy Domek” udostępnili jako kryjówkę „ekipie remontowej” – grupie ukrywających się opozycjonistów (wyremontowali dom „za cztery tysiące, czyli prawie za bezcen”){{odn|Kulma|s=341–343|2015}}. Współpracowali z przywódcami Solidarności (ze Szczecina i innych miast). Zarabiali na utrzymanie w kościołach, w których Jan był organistą, a Joanna śpiewała na ślubach ''Ave Maria''. W tym czasie założyli parafialny chór dziecięcy i zespół wokalno-teatralny, który występował w kościołach kilkunastu miast w Polsce, a również w [[Watykan]]ie, na zaproszenie [[Jan Paweł II|Jana Pawła II]]<ref name="Niecodziennik" />, gdzie był przyjęty entuzjastycznie<ref name="uwaga4" group="uwaga" />{{odn|Kulma|s=378–380|2015}}. Jan Kulma jest też dumny z wydarzenia zainicjowanego w roku 1985 i zorganizowanego wspólnie z miejscowym księdzem Piotrem:
[[Plik:Małkocin kościół.jpg|mały|240px|Kościół w [[Małkocin]]ie]]
{{Cytat
 |treść = ''Chciałem w dniu świętego Michała, patrona kościoła parafialnego, 29 września, we wszystkich sześciu kościołach zrobić tygodniowy odpust. Żeby były rekolekcje, procesje, spotkania z artystami i naukowcami. Że musimy zaprosić ludzi z całej Polski! […] Ksiądz Piotr jest pełen dziecięcej wiary, nadziei i miłości…''
}}

Pomysł wsparł o. [[Stanisław Opiela]], włączyli się m.in. [[Andrzej Wajda]], [[Jacek Fedorowicz]], [[Ernest Bryll]], [[Tadeusz Kaczyński]] z Filharmonią im. Traugutta. Zaangażowani mieszkańcy Strumian, [[Sowno (powiat stargardzki)|Sowna]], [[Przemocze|Przemocza]], [[Małkocin]]a, [[Poczernino (województwo zachodniopomorskie)|Poczernina]], [[Warchlino|Warchlina]] przygotowali kwatery dla znakomitych gości (występujących w kościołach) i ugościli delegacje z [[Łódź|Łodzi]], [[Słupsk]]a, [[Gdańsk]]a, [[Lubin]]a i [[Głogów|Głogowa]] (górników w paradnych strojach, którzy chodzili po wsiach, śpiewając „Ojczyzno ma”{{#tag:ref|Ulubiona pieśń księdza [[Jerzy Popiełuszko|Jerzego Popiełuszki]]<ref name="Ojczyzno" /> (zob. [[Jerzy Popiełuszko#Msze za Ojczyznę|Msze za Ojczyznę]]). |group="uwaga"}}). W każdym z kościołów śpiewał strumiański chór. W Warchlinie powtórzono widowisko „Gorzkie Żale Dzieci Chrystusowych”, pokazywane wcześniej w Łodzi i Warszawie{{#tag:ref|Jan Kulma{{odn|Kulma|s=374–377|2015}}: {{Cytat
 |treść = ''… nasz przyjaciel, profesor [[Jan Garewicz]], szczerze się na tym widowisku popłakał, choć nie pasowało to do niego, bo to filozof i sceptyk, więc był katolikiem niezbyt wierzącym''{{odn|Kulma|s=374–377|2015}}
}}|group="uwaga"}}. [[Milicja Obywatelska|Milicyjne]] terenowe samochody, krążące wokół wsi na sygnale, nie zakłóciły przebiegu odpustu{{#tag:ref|Jan Kulma{{odn|Kulma|s=374–377|2015}}: {{Cytat
 |treść = ''… gdy zbierze się taka kupa luda, to władza nie ma nic do gadania. Nie przestraszą nas, raczej oni się boją!…'''}}|group="uwaga"}}.

Kulmowie byli „ciocią i wujem” dla licznego grona młodych artystów, którym pomagali w początkowym okresie kariery. Pierwszymi „siostrzeńcami” z „leśnej akademii teatralnej” byli [[Alicja Węgorzewska-Whiskerd]]<ref name="Maja Jaszewska2011" /><ref name="Jan Kulma, czyli warto być" />, [[Wojciech Wysocki]], [[Anna Januszewska]]<ref name="Januszewska" />, [[Aldona Skiba-Lickel|Dosia (Skibianka)]] ze Stargardu<ref name="Skibianka" /><ref name="Skibianka-2" />, [[Jakub Szyliński|Kuba Szyliński]] ze Szczecina<ref name="Szyliński" /> (według Kulmów „wymarzony, wysoki, rasowy hrabia dla teatru”, który wybrał film i telewizję), utalentowany [[Krzysztof Bauman|Krzysio Bauman]]{{odn|Kulma|s=305–308|2015}}, który osiągnął sukces mimo wielu trudności. „Siostrzeńcy” są przez Kulmów odznaczani kopiami medalu z napisem „Piętnaście lat walki i męczeństwa” (medal wykonał dla Kulmów [[Jerzy Duda-Gracz]] z okazji piętnastej rocznicy ich ślubu)<ref name="Januszewska" />{{odn|Kulma|s=305–308|2015}}. „Siostrzeńcami” Kulmów są również liczni wychowankowie [[Rodzinny Dom Dziecka Dowlaszów#Grono przyjaciół – Ciocie, Wujkowie, goście|Rodzinnego Domu Dziecka]] prowadzonego przez [[Weronika Dowlasz|Weronikę]] i [[Grzegorz Dowlasz|Grzegorza]] Dowlaszów<ref name="Kulmowie1" /><ref name="Kulmowie2" /><ref name="Dowlasz2005" />.

W roku 1992 Jan Kulma przebył rozległy [[Zawał mięśnia sercowego|zawał]] przedniej i bocznej ściany serca (ujawniły się ujemne strony wiejskiego życia, daleko od szpitala){{odn|Kulma|s=396–398|2015}}, a cztery lata później wieś straciła swój urok w wyniku uruchomienia [[Odory z ferm norek|uciążliwej fermy norek]]{{odn|Kulma|s=410–412|2015}}.
{{Cytat
 |treść = Solidarność zwyciężyła, „komuna” została pobita i wrócił kapitalizm, który natychmiast łaskawie otworzył granice dla śmierdzieli{{odn|Kulma|s=410–412|2015}}. Kulmowie „skapitulowali w obliczu codziennego fetoru zwierzęcych odchodów”<ref name="norki-kontrowersje" />.
 |styl = środek
}}

Joanna i Jan Kulmowie wrócili do Warszawy, mimo że mieli zamiar pozostać w Strumianach do śmierci (wybrali już dla siebie cmentarz w Sownie){{odn|Kulma|s=410–412|2015}}.

=== Warszawa po roku 1996 ===
[[Plik:Basilique Saint Marc - intérieur - 02.jpg|mały|240px|Pamiątką Kulmów z Wenecji jest srebrny aniołek, który „do dziś dzwoni nam srebrnym dźwiękiem, aby nam przypominać złote niebo w Bazylice Świętego Marka“{{odn|Kulma|s=441–443|2015}}]]
W ''Dykteryjkach przedśmiertnych'' Jan Kulma napisał: „Pierwsze olśnienie lat warszawskich zrobiło z nas globtroterów. Więc szurnęliśmy się do Wenecji”. W czasie wędrówki po mieście za pięknym, weneckim mostkiem, zobaczyli wielki kościół z napisem „Chiesa San Moise”. [[Mojżesz]] święty? W zakrystii odbyli rozmowę z księdzem, „jak najbardziej katolickim”, od którego usłyszeli, że w Wenecji są również kościoły pod wezwaniem św. [[Zachariasz (papież)|Zachariasza]], św. [[Jeremiasz]]a, św. [[Hiob (postać biblijna)|Hioba]]. {{Cytat
 |treść = ''I wywraca się nam cała Wenecja […] ci żydowscy święci przyczepili się do nas. A szczególnie Hiob''{{odn|Kulma|s=441–443|2015}}.
 |styl = środek
}} Jedna z dykteryjek Kulmy jest zatytułowana ''Święty Hiob''{{odn|Kulma|s=441–443|2015}}.

Kulmowie wybierali się również na wędrówki po [[Tatry|Tatrach]]. Jan Kulma brał w nich udział wbrew zaleceniom lekarzy (miał kilka [[Zawał mięśnia sercowego|zawałów]] i cztery [[Tętniak serca|tętniaki]]). Wyjątkowy z serii przypadków (tych, które przez całe życie „trzymają się Kulmów”) zdarzył się, gdy samotnie wybrał się na [[Giewont]] (Kulmowie nie poszli tam wcześniej, ponieważ unikają zatłoczonych szlaków). W drodze powrotnej spotkał wspinającego się „drugiego siwego brodacza”, niosącego aparat fotograficzny ze statywem. Po wymianie kilku grzecznościowych zdań spotkany turysta zrobił zdjęcia i poprosił Kulmę o adres, bo chciałby przysłać odbitki z Australii, gdzie miał wracać następnego dnia. Poinformował, że przyjechał do Polski tylko na kilka dni, aby spotkać się z kolegami z [[powstanie warszawskie|powstania]]. Szybko okazało się, że obaj walczyli [[Kalendarium powstania warszawskiego – 1 sierpnia|1 sierpnia]] w [[Batalion „Ruczaj”|Batalionie „Ruczaj”]], mieli wspólnych kolegów z „[[II Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Stefana Batorego w Warszawie|Batorego]]… Jednym z nich był Janek Kulczycki, który zastrzelił jeńca niemieckiego, ponieważ „ordynarnie wymyślał na Polaków, że świnie, że bandyci”. Sąd polowy AK skazał Janka na rozstrzelanie (później został zrehabilitowany i wymieniony na szkolnej pamiątkowej tablicy wśród zdobywców małej [[PASTA|PAST-y]]). Dodatkowo okazało się, że oddział „drugiego brodacza” został, po zdobyciu PAST-y, przerzucony na [[Ulica Tadeusza Czackiego w Warszawie|ulicę Czackiego]]. Przed kolejną akcją nocowali w domu nr 14 (Helena Kulmowa „szykowała im jaśki(!), żeby mieli coś miękkiego pod głowę”{{odn|Kulma|s=451–452|2015}}).

Jan Kulma stwierdził: „To prawda, że ta prawda jest zbyt wymyślna”, a Joanna skomentowała: „Wszystko w porządku, ale mnie tam nie było i nie masz świadka tego przypadku”{{odn|Kulma|s=451–452|2015}}.

W Warszawie Kulmowie dwukrotnie zorganizowali międzynarodowe spotkania literackie (Joanna Kulmowa w latach 1996–1998 była prezesem stołecznego oddziału [[Stowarzyszenie Pisarzy Polskich|Stowarzyszenia Pisarzy Polskich]]). W czasie VI Warszawskich Dni Literatury „Polska Rzecząpospolitą wielu narodów” odbyło się prawykonanie „Kantaty o Rzeczypospolitej”, którą skomponował [[Marek Jasiński (kompozytor)|Marek Jasiński]] ze [[Stargard]]u<ref name="Niecodziennik" />.

Jan Kulma zdecydował się, pod wpływem żony, opisywać wydarzenia swojego życia w formie zbioru esejów-gawęd{{odn|Kulma|2015}}<ref name="Stomma-Kulma" />.

== Twórczość ==
=== „Poszukiwanie prawdziwej etyki…” ===
Jan Kulma był zafascynowany filozofią od roku 1941 – chwili, gdy zapoznał się z tekstem rozprawy [[René Descartes|Kartezjusza]] pt. ''Poszukiwanie prawdy przy pomocy światła naturalnego'' ([[język francuski|fr.]] ''La recherche de la verite par la lumière naturelle''). Od tego czasu filozoficzne „myślenie o myśleniu” i poszukiwania [[Sens życia|sensu życia]] stały się jego pasją. Od początku odrzucał hipotezy, dotyczące istnienia wszechmyślącego [[absolut]]u i koncepcje świata, jako myśli [[Bóg|Boga]]{{odn|Kulma|s=16–18 |2015}}. Studiując filozofię ścisłą, stwierdził, że analizowanie filozofii Kartezjusza, [[Blaise Pascal|Pascala]] i [[Gottfried Wilhelm Leibniz|Leibniza]] wymaga znajomości [[Geometria analityczna|geometrii analitycznej]], [[Teoria prawdopodobieństwa|rachunku prawdopodobieństwa]], [[Rachunek różniczkowy i całkowy|rachunku różniczkowego]]. Szczególnie inspirujące okazały się wykłady [[Tadeusz Ważewski|Tadeusza Ważewskiego]] ([[geometria analityczna]]) na temat braku możliwości podziału [[Zbiór skończony|zbioru nieskończonego]] na dwie równe części (zob. [[Moc zbioru|liczebność i moc zbioru]]) – równocześnie otrzymuje się trzeci zbiór nieskończony („luka Dedekinda”{{odn|Kulma|s=61–63 |2015}}; zob. [[Richard Dedekind]], [[przekrój Dedekinda]], [[aksjomat ciągłości]]). Poznał też problemy n-wymiarowej [[przestrzeń Hilberta|przestrzeni Hilberta]] z abstrakcyjnym [[iloczyn skalarny|iloczynem skalarnym]] („wektor Hilberta”) oraz rachunek [[Liczby zespolone|liczb zespolonych]], który jest stosowany w wielu dziedzinach nauki ([[fizyka]], [[chemia]], [[mechanika kwantowa]], [[biologia]], [[elektrotechnika]], [[statystyka]] i in.). [[Jednostka urojona|Jednostką urojoną]] ([[łacina|łac.]] ''imaginarius'') liczby zespolonej jest <math>i,</math> której [[potęgowanie|druga potęga]] jest równa <math>-1,</math> czyli:
<math>i</math> = <math>\sqrt{-1}</math> ([[Pierwiastkowanie|pierwiastek algebraiczny]] z liczby −1).

Dedekind nazwał ''Imaginarius'' <math>(i)</math> „Bogiem matematyki”, ponieważ odpowiada definicji Boga, podanej przez [[Tomasz z Akwinu|św. Tomasza z Akwinu]]: ''est qui est, et quid est nescimus'' (jest który jest, a czym jest nie wiemy){{odn|Kulma|s=61–63 |2015}}.

Kulma stwierdził, że jego filozofia musi korzystać z rachunku zespolonego, że rozwiązanie problemów, z którymi chce się zmierzyć, tkwi w [[Logika matematyczna|logice matematycznej]]{{odn|Kulma|s=61–63|2015}}.

W roku 1962 rozpoczął rozumowanie, które „miało służyć etyce i to takiej etyce, która wynika z prawdziwego celu życia”. Wykorzystał stosowany w [[logika|logice]] [[rachunek zdań]] i rachunek nazw (zob. [[rachunek predykatów pierwszego rzędu]], [[ontologia Leśniewskiego]])<ref name="Kulicki" />, a w nim klasy{{odn|Kulma|s=147–149 |2015}}:
{{Cytat
 |treść =
* ''nazwy pełne: wiemy CO jest i wiemy, że to JEST (mają [[istota|esencję]] i [[egzystencja|egzystencję]]).''
* ''nazwy, [[byt]]y puste, o których wiemy czym są, ale zarazem wiemy, że ich nie ma (esencja bez egzystencji).''
[Stwierdził:] ''dla <math>\sqrt{-1}</math> trzeba wprowadzić trzecią klasę, którą nazwałem KLASĄ BIAŁĄ: w tej klasie byty nie mają esencji, mają za to egzystencję (egzystencja bez esencji), czyli określa je definicja świętego Tomasza (dotycząca Boga): EST QUI EST, QUID EST NESCIMUS.''
}}

Podejmując próby przetłumaczenia osobliwości rachunku zespolonego na język logiki formalnej, miał świadomość, że wprowadza do logiki [[Zasada niesprzeczności#Interpretacja Jana Łukasiewicza|sprzeczność]], która narusza świętą zasadę [[Koherencyjna teoria prawdy|spójności ludzkiego myślenia]] (zob. [[zasada niesprzeczności]]), jednak wskazywał, że o sprzecznościach i [[antynomia]]ch mówili już starożytni filozofowie ([[Anaksymander]], [[Heraklit]], [[Demokryt]] i in.).
{{Cytat
 |treść = ''Dlaczego nie było totalnego protestu? Otóż wytłumaczenie jest jedno: te sprzeczności to nie błędy, które muszą być przez umysł odrzucone, lecz ZŁUDZENIA UMYSŁOWE.''
 |styl = środek
}}

Metodę swoich wieloletnich analiz i wnioski przedstawił w największym skrócie:
{{Cytat
 |treść =
''Telegraficznie wygląda to tak: osobliwość rachunku zespolonego przeniosłem (izomorficzne odwzorowanie) do logiki formalnej, gdzie wprowadziłem nazwy „białe” (nazwy, które mają egzystencję, a nie mają esencji). Z tej osobliwości wynikło „myślenie białe” (wyobraziłem sobie statek, który pozbywa się ładunku, aby uratować się opresji i przepłynąć przez mieliznę). I jeszcze musiałem wesprzeć się PANEM Q, który istnieje (hipotetycznie) gdzieś w wymiarze „i” – a który wie wszystko, czego ja nie wiem ([[Immanuel Kant|Kant]] też o tym myślał).''

… ''Z tej drabinki myślowej wyniknął paradoksalny wniosek, że naczelną wartością życia jest niewątpienie. Niewątpienie, a więc niemyślenie.''

… ''Dlaczego u człowieka myślenie jest stanem permanentnym? Dlaczego człowiek nieustannie musi myśleć i ciągle ma do poskładania jakieś tam kijki, którymi chce osiągnąć jakiś tam banan? A bo myślenie się wyalienowało! Było potrzebne i człowiek – zwierzę stał się homo sapiens. Ale teraz myślenie nie jest już naszym narzędziem, a my staliśmy niewolnikami myślenia. To nie myśl pracuje dla człowieka, lecz człowiek musi znaleźć temat dla myśli, która się nudzi i która musi czymś się zająć''{{odn|Kulma|s=465–467|2015}}.
}}
Maszynopis pracy ''Poszukiwanie prawdziwej etyki przy pomocy metody suplementarnej'' został przekazany Bibliotece Głównej Uniwersytetu Szczecińskiego (Sala Strumiańska)<ref name="Niecodziennik" /><ref name="Sala-Strumiańska" />.

=== ''Dykteryjki przedśmiertne'' ===
W roku 2014 ukazało się pierwsze wydanie zbioru ''Dykteryjki przedśmiertne''<ref name="Dykteryjki-wyd1" />, a w roku 2015 – ''Dykteryjki przedśmiertne poprawione!''{{odn|Kulma|2015}}.

Kolejne krótkie rozdziały dotyczą zdarzeń z życiorysu autora, rzetelnie opisywanych na ich historycznym tle i w nawiązaniu do współczesności, dotyczą problemów, występujących w [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]], problemów powstania warszawskiego, paradoksów pierwszych lat powojennych i czasów stalinizmu, Gomułki, Gierka, okresu euforii Solidarności i dalszych. Rzetelny opis uczestnika wydarzeń często kłóci się z obowiązującym kanonem w historiografii.

Autor książki próbuje również przedstawić założenia i wyniki swoich 40-letnich analiz filozoficznych, dotyczących [[sens życia|sensu życia]], [[etyka|etyki]], [[Wiara religijna|wiary]], [[szczęście|szczęścia]].

W ostatnim rozdziale pt. ''Moja spowiedź'' Jan Kulma napisał m.in., że:
{{Cytat
 |treść = ''… moja wiara [jest] zgodna zarówno z moją filozofią i moją etyką, jak i z katolicyzmem, jak i z buddyzmem, i z chasydami, i z amiszami, i z różnymi grupami, które stanowią pospołu jedną wielką Owczarnię Pana Boga. […]<br>Czy dostanę rozgrzeszenie? Jeśli istnieje Bóg, w którego z obowiązku wierzy ksiądz, a ja wierzę z przymusu logicznego – to moja sprawa zostanie sprawiedliwie rozsądzona na Sądzie Ostatecznym i żaden człowiek nie może przewidzieć, jaki to będzie wyrok. Nietaktem wobec Boga jest wyprzedzanie Jego woli i ofiarowanie rozgrzeszenia w Jego Imieniu.''
 |styl = środek
}}

; Opinie:
W prywatnym liście do autora [[Teresa Torańska]] napisała o ''Dykteryjkach'': „Książka jest fantastyczna. […] Piękna polszczyzna, poczucie humoru – same delicje…” a [[Michał Głowiński]] zauważył, że splot opisów podstawowych problemów egzystencjalnych z żartem i ironią pogłębił ich wymowę; porównał prozę Kulmy do prozy [[Miron Białoszewski|Mirona Białoszewskiego]], dodając, że „oczywiście o żadnej zależności czy nawiązywaniu mowy być nie może”<ref name="Dykteryjki-wyd1" />.

=== Reżyseria ===
Jan Kulma reżyserował m.in. ponad 20 sztuk teatralnych i oper. W ''Encyklopedii teatru'' zamieszczono listę<ref name="encyklopediateatru" />:
{{Układ wielokolumnowy |szerokość=28em <!-- od 8 do 50 --> |liczba=2 |
* 1959 – ''[[Traviata]]'', [[Giuseppe Verdi]] w Warszawskiej Operze Objazdowej
* 1960 – ''[[Orfeusz w piekle]]'', [[Jacques Offenbach]], [[Operetka Warszawska]]
* 1961 – ''La serva padrona'', Giovanni Baptista Pergoles, [[Filharmonia Narodowa]]
* 1963 – ''Aptekarz'', Joseph Haydn, Filharmonia Narodowa
* 1963 – ''Amfitryjon polski, czyli Odprawa Bogów Greckich'', Filharmonia Narodowa
* 1965 – ''Samochwał albo amant wilkołak'', [[Teatr Polski im. Arnolda Szyfmana w Warszawie|Teatr Polski w Warszawie]]
* 1972 – ''[[Pałac Lucypera]]'', [[Karol Kurpiński]], [[Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu|Opera im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu]]
* 1972 – ''Karmaniola, czyli od Sasa do Lasa'', [[Stanisław Moniuszko]], Warszawska Opera Kameralna
* 1972 – ''La Serva Padrona'', G. Paisiello, [[Warszawska Opera Kameralna]]
* 1972 – ''[[Szarlatan (opera)|Szarlatan]]'', Karol Kurpiński, Warszawska Opera Kameralna
* 1972 – ''Wesele Amora i Psyche'', B.M. Capua, Warszawska Opera Kameralna
* 1972 – ''Mozart i Salieri'', [[Nikołaj Rimski-Korsakow]], Warszawska Opera Kameralna
* 1973 – ''In medio vero omnium residet'', [[Jerzy Maksymiuk]], Warszawska Opera Kameralna
* 1974 – ''Amfitryjon polski, czyli Odprawa Bogów Greckich'', Joanna Kulmowa, Warszawska Opera Kameralna
* 1978 – ''[[Pimpinone]]'', [[Georg Philipp Telemann]], [[Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu|Opera im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu]]
* 1994 – ''Pimpinone'', Georg Philipp Telemann, [[Opera Wrocławska]]
}}

Dla [[Teatr Telewizji|Teatru Telewizji]] reżyserował m.in.<ref name="encyklopediateatru" /><ref name="FilmPolski" />:
: 1957 – ''Jest tam kto?'', [[William Saroyan]] (z Joanną Kulmową)
: 1958 – Opowieść o żołnierzu, [[Charles Ferdinand Ramuz]]
: 1959 – ''[[Dzielny ołowiany żołnierz]]'', [[Hans Christian Andersen]]
: 1960 – ''Bunt aniołów'', [[Anatole France]]

W telewizyjnej inscenizacji „Opowieści o żołnierzu” (1958) wystąpili wybitni polscy aktorzy i tancerze (recytatorem był [[Władysław Hańcza]]). [[Jerzy Waldorff]] napisał w recenzji: … ''Całość prowadził Jan Kulma, dobrze zapowiadający się młody reżyser''<ref name="Waldorf" />. W innych recenzjach pisano m.in.<ref name="Ekran" /><ref name="Radio-i-Świat" />:
{{Cytat
 |treść = … ''realizacji dokonał Jan Kulma, reżyser nie tylko pełen bogatej inwencji, obdarzony wielką kulturą artystyczną, ale też dysponujący doskonałą techniką reżyserii telewizyjnej. Owa technika, to umiejętność wykorzystania środków warsztatowych dla uzyskania swobody przestrzennej, swobody operowania obrazem, tempa akcji, jej dynamiki itd. W „Opowieści” współgrają ciekawe, ogólne koncepcje reżyserskie z pomysłowymi epizodycznymi „trickami”''<ref name="Ekran" />
}}
{{Cytat
 |treść = … ''Jak dwie osoby mogły występować w jednej roli? Otóż […] żołnierz i diabeł, których grali kolejno – [[Jacek Woszczerowicz|J. Woszczerowicz]] i [[Wojciech Siemion|W. Siemion]] – w dialogach oraz [[Leon Wójcikowski|L. Wójcikowski]] i [[Witold Borkowski|W. Borkowski]]<ref name="Borkowski" /> – w tańcu i pantomimie, byli tak ucharakteryzowani i ubrani, że nikt z widzów nie zauważył wymiany aktorów. Był to swego rodzaju majstersztyk reżyserii i realizacji telewizyjnej Jana Kulmy''<ref name="Radio-i-Świat" />
}}

== Odznaczenia, wyróżnienia ==
Został odznaczony<ref name="opoka" />:
* [[Krzyż Armii Krajowej|Krzyżem Armii Krajowej]]
* [[Medal Wojska|Medalem Wojska]]
* [[Warszawski Krzyż Powstańczy|Warszawskim Krzyżem Powstańczym]]

W roku 1959 Jan Kulma otrzymał Nagrodę Radia i Telewizji za telewizyjne inscenizacje „Historii o żołnierzu” oraz widowiska „Piotruś i wilk”,

25 marca 2003 roku w Pałacu Branickich miała miejsce uroczystość wręczenia Joannie Kulmowej i Janowi Kulmie Ogólnopolskiej Nagrody Artystycznej „za żarliwość w poszukiwaniu sensu życia, głębokiej radości życia i nadziei” – „Lauru [[Izabella Poniatowska|Izabelli Elżbiety z Poniatowskich Branickiej]]” (nagroda przyznawana przez Fundację Edukacji i Twórczości w Białymstoku)<ref name="opoka" />.

W 2011 został odznaczony [[Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”|Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”]]<ref name="Medal Zasłużony Kulturze" />.

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="uwaga1">Prawdopodobnie było to m.in. przygotowanie harcerzy do akcji [[Mały sabotaż|małego sabotażu]] (zob. [[Bojowe Szkoły]]).</ref>
<ref name="uwaga2">''No i były jeszcze codzienne ćwiczenia na pianinie, bo wtedy poszerzałem repertuar o [[Scherza Fryderyka Chopina#Scherzo op. 31|scherzo b-moll Chopina]] i [[III Sonata fortepianowa Beethovena|sonatę C-dur Beethovena]].''</ref>
<ref name="uwaga3">Na zdjęciu – moździerz M-3 na ćwiczeniach brytyjskich spadochroniarzy w roku 1942.</ref>
<ref name="uwaga4">Chór wykonał po [[język włoski|włosku]] ''O sanctissima, o, piissima, dulcis Virgo Maria'' w [[bazylika św. Piotra na Watykanie|bazylice św. Piotra]], w dniu, gdy mszę odprawiał kardynał z [[Sycylia|Sycylii]]. Przybyło z nim do [[Rzym]]u wielu pielgrzymów – Sycylijczyków, dla których pieśń jest niemal hymnem narodowym. Intensywność oklasków oceniła jedna z [[Zakonnica|sióstr]], mówiąc do Joanny Kulmowej: „Przed trzema tygodniami miał tu w bazylice koncert [[Herbert von Karajan|wielki Karajan]], ale nie miał takich oklasków”. Świadek tej rozmowy, Jan Kulma, dodał w ''Dykteryjkach przedśmiertnych'': „I siostra Chiara patrzy na naszych wieśniaków z podziwem. Może ona także jest Sycylijką?”.</ref>
}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="aktorstwo">{{Cytuj stronę |url = http://bg.szczecin.pl/sala-strumianska/ |tytuł = Sala Strumiańska |praca = Strona internetowa Biblioteki Głównej Uniwersytetu Szczecińskiego |opublikowany = bg.szczecin.pl |data dostępu = 2017-01-29}}; Cytat: ''Bez aktorstwa nie ma moralnego życia” – powtarza Kulmowa, realizując w życiu i twórczości filozoficzne postulaty J. Kulmy wyrażone w „Poszukiwaniu prawdziwej etyki przy pomocy metody suplementarnej'' (J. Kulma, maszynopis, Warszawa 2000).</ref>
<ref name="Bartoszek-MPW">{{cytuj stronę |url = http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/tadeusz-bartoszek,2267.html |tytuł = Tadeusz Bartoszek |praca = Powstańcze biogramy |opublikowany = [[Muzeum Powstania Warszawskiego]] |data dostępu = 2017-01-14}}</ref>
<ref name="Borkowski">{{cytuj stronę |url = http://www.taniecpolska.pl/ludzie/83 |tytuł = Witold Borkowski |praca = Serwis internetowy taniecPolska(pl) |opublikowany = Instytut Muzyki i Tańca |data dostępu = 2017-01-20}}</ref>
<ref name="Dowlasz2005">{{cytuj książkę |nazwisko = Dowlasz |imię = Inka |autor link = Inka Dowlasz |tytuł = O Mamie Weronice |wydawca = Dokument – Oficyna Archiwum Państwowego w Szczecinie |miejsce = Szczecin |data = 2005 |strony = 27–31 |isbn = 83-89341-32-8}}</ref>
<ref name="Dykteryjki-wyd1">{{Cytuj stronę |url = http://www.wydawnictwoliterackie.pl/ksiazka/2687/Dykteryjki-przedsmiertne---Jan-Kulma |tytuł = Dykteryjki przedśmiertne |autor = Jan Kulma |data = 2011 |praca = Informacje bibliograficzne o wydaniu 1 |opublikowany = wydawnictwoliterackie.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20170202033204/http://www.wydawnictwoliterackie.pl/ksiazka/2687/Dykteryjki-przedsmiertne---Jan-Kulma |zarchiwizowano = 2017-02-02 |data dostępu = 2018-03-01}} {{ISBN|978-83-938617-3-6}}.</ref>
<ref name="Ekran">{{cytuj stronę |url = http://www.encyklopediateatru.pl/artykuly/84931/strawinski-po-raz-pierwszy |tytuł = Strawiński po raz pierwszy |autor = Andrzej Fronczak |data = 1938 |praca = Elektroniczna Encyklopedia Teatru Polskiego (źródło: „Ekran” Nr 8, 23 lutego 1958) |data dostępu = 2017-01-20}}</ref>
<ref name="encyklopediateatru">{{EncyklopediaTeatru |o |id = 6273 |nazwa = Jan Kulma |data dostępu = 2016-12-29}}</ref>
<ref name="Epikureizm">{{cytuj stronę |url = http://warszawa.ptfilozofia.pl/wp-content/uploads/2016/04/EPIKUREIZM-mgr-Zygmunt-A.-Kr%C3%B3l-.pdf |tytuł = Epikureizm |autor = Zygmunt A. Król |praca = Esej |opublikowany = warszawa.ptfilozofia.pl |data dostępu = 2017-01-18}}</ref>
<ref name="FilmPolski">{{cytuj stronę |url = http://filmpolski.pl/fp/index.php?osoba=1196849 |tytuł = Jan Kulma; Filmografia |praca = Internetowa Baza Filmu Polskiego |opublikowany = Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. Leona Schillera w Łodzi |data dostępu = 2016-12-29}}</ref>
<ref name="gips-łóżko">{{cytuj stronę |url = http://www.gutenberg.czyz.org/word,22984 |tytuł = Gipsowe łóżko |praca = na podstawie Encyklopedii Powszechnej Wydawnictwa Gutenberga, wydanej w [[Historia Polski (1918–1939)|okresie międzywojennym]] |opublikowany = gutenberg.czyz.org |data dostępu = 2017-01-07}}</ref>
<ref name="inny-punkt-widzenia">{{cytuj stronę |url = http://www.tvn24.pl/inny-punkt-widzenia,37,m/jan-kulma,420688.html |tytuł = Inny punkt widzenia – Jan Kulma |autor = [[Grzegorz Miecugow]] |data = 22 kwietnia 2014 |opublikowany = tvn24.pl |data dostępu = 2016-02-10}}</ref>
<ref name="Jan Kulma, czyli warto być">{{cytuj |tytuł = Jan Kulma, czyli warto być przyzwoitym |data dostępu = 2020-08-17 |opublikowany = rp.pl |url = https://www.rp.pl/Wspomnienia/190839892-Jan-Kulma-czyli-warto-byc-przyzwoitym.html |język = pl}}</ref>
<ref name="Januszewska">{{cytuj stronę |url = http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/33683,druk.html |tytuł = Jak to z życiem aktora jest |autor = Ewa Koszur, Anna Januszewska |data = 2007 |praca = e-teatr.pl – wortal teatru polskiego (Głos Szczeciński nr 4/05.01.07) |opublikowany = Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego |data dostępu = 2017-01-20}}</ref>
<ref name="Kartezjusz">{{cytuj książkę |autor = [[René Descartes|Kartezjusz]]; tłum. i przypisy: [[Ludwik Chmaj]] |tytuł = Reguły kierowania umysłem. Poszukiwanie prawdy poprzez światło naturalne (wyd. 3) |url = http://libra.ibuk.pl/book/71090 |wydawca = Antyk |miejsce = Kęty |data = 2002 |isbn = 8388524526}}</ref>
<ref name="Kulicki">{{cytuj książkę |autor = Piotr Kulicki |tytuł = Aksjomatyczne systemy rachunku nazw |url = https://philarchive.org/archive/KULASR |wydawca = Wydawnictwo KUL |miejsce = Lublin |data = 2011 |isbn = 978-83-7702-216-0}}</ref>
<ref name="Kulmowie1">{{cytuj stronę |url = http://www.gazetagazeta.com/2013/01/fabrykancka-dziewczynka/ |tytuł = Fabrykancka Dziewczynka |autor = Edek Wojciak |data = 2013-01-10 |praca = Gazeta, dziennik Polonii w Kanadzie |opublikowany = gazetagazeta.com |data dostępu = 2017-02-05}}</ref>
<ref name="Kulmowie2">{{cytuj stronę |url = http://kobieta.onet.pl/pelna-para-joanny-i-jana-kulmow-bieg-z-przeszkodami/9s4nv |tytuł = Pełną parą. Joanny i Jana Kulmów bieg z przeszkodami |praca = Onet.pl Kobieta |opublikowany = kobieta.onet.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20160310190224/http://kobieta.onet.pl/pelna-para-joanny-i-jana-kulmow-bieg-z-przeszkodami/9s4nv |zarchiwizowano = 2016-03-10 |data dostępu = 2016-02-10}}</ref>
<ref name="Maja Jaszewska2011">{{cytuj |autor = Maja Jaszewska |tytuł = Alicja Węgorzewska-Whiskerd – Dwie Alicje |data = 2011-08-03 |data dostępu = 2020-08-17 |opublikowany = Zwierciadlo.pl |url = https://zwierciadlo.pl/kultura/kultura-wywiady/alicja-wegorzewska-whiskerd-dwie-alicje |język = pl}}</ref>
<ref name="Medal Zasłużony Kulturze">{{cytuj stronę |url = https://www.gov.pl/web/kultura/lista-laureatow-medalu-zasluzony-kulturze-gloria-artis |tytuł = Medal Zasłużony Kulturze – Gloria Artis |opublikowany = www.gov.pl |data dostępu = 2020-06-21}}</ref>
<ref name="Multiplicity">{{cytuj książkę |nazwisko = Carter |imię = Rita |tytuł = Multiplicity: The New Science of Personality, Identity, and the Self (informacje bibliograficzne) |wydawca = Little, Brown |data = 2008-03-27 |isbn = 9780316115384}}</ref>
<ref name="Niecodziennik">{{cytuj stronę |url = http://www.niecodziennik.mbp.lublin.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=1852&Itemid=1 |tytuł = Joanna Kulmowa Honorową Obywatelką Tomaszowa Mazowieckiego |autor = Jerzy Jacek Bojarski, Urszula Chęcińska |data = 29 stycznia 2013 |praca = Niecodziennik Biblioteczny |opublikowany = Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie |data dostępu = 2016-12-30}}</ref>
<ref name="Nie żyje reżyser uczestnik">{{cytuj |tytuł = Nie żyje reżyser, uczestnik powstania warszawskiego Jan Kulma |data dostępu = 2019-08-30 |opublikowany = fakty.interia.pl |url = https://wydarzenia.interia.pl/polska/news-nie-zyje-rezyser-uczestnik-powstania-warszawskiego-jan-kulma,nId,3176550 |język = pl}}</ref>
<ref name="norki-kontrowersje">{{cytuj stronę |url = http://7dnistargardu.pl/ferma-norek-strumianach-budzi-coraz-wieksze-kontrowersje/ |tytuł = Ferma norek w Strumianach budzi coraz większe kontrowersje |autor = K.P |praca = 7 Dni Stargardu; Niezależny Portal Informacyjny Powiatu Stargardzkiego |archiwum = https://web.archive.org/web/20170202015450/http://7dnistargardu.pl/ferma-norek-strumianach-budzi-coraz-wieksze-kontrowersje/ |zarchiwizowano = 2017-02-02 |data dostępu = 2018-03-01}}</ref>
<ref name="Ojczyzno">{{cytuj stronę |url = https://www.youtube.com/watch?v=ux-yPbY8ozI |tytuł = Ojczyzno ma, tyle razy we krwi skąpana |data = 16 lis 2011 |opublikowany = youtube.com |data dostępu = 2017-01-24}}</ref>
<ref name="opoka">{{cytuj stronę |url = http://www.bialystok.opoka.org.pl/czas/nr157/art.php?artykul=kulmowie |tytuł = Święto sensu i nadziei |autor = Jerzy Binkowski |data = marzec 2003 |praca = „Białostocki Biuletyn Kościelny ‘Czas Miłosierdzia’” nr 157 |archiwum = https://web.archive.org/web/20070704090109/http://www.bialystok.opoka.org.pl/czas/nr157/art.php?artykul=kulmowie |zarchiwizowano = 2007-07-04 |data dostępu = 2018-03-01}}</ref>
<ref name="polskieradio">{{cytuj stronę |url = http://www.polskieradio.pl/7/179/Artykul/1379531,Joanna-Kulmowa-poczucie-humoru-bardzo-dzis-przeszkadza |tytuł = Osobni i przekorni: Joanna i Jan Kulmowie |autor = Michał Montowski |data = 2015-02-16 |praca = Rozdroża kultury. Jedynka |opublikowany = polskieradio.pl |data dostępu = 2017-01-17}}</ref>
<ref name="Radio-i-Świat">{{cytuj stronę |url = http://www.encyklopediateatru.pl/artykuly/84852/opowiesc-o-zolnierzu |tytuł = Opowieść o żołnierzu |autor = |praca = Elektroniczna Encyklopedia Teatru Polskiego („Radio i Świat” Nr 6, 9 lutego 1958) |data dostępu = 2017-01-20}}</ref>
<ref name="S.Szuman">{{cytuj stronę |url = http://www.psychologia.uj.edu.pl/index.php/pl/instytut/historia/ |tytuł = Historia psychologii na Uniwersytecie Jagiellońskim |praca = Strona internetowa [[Uniwersytet Jagielloński|Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |opublikowany = Centrum Zdalnego Nauczania UJ |archiwum = https://web.archive.org/web/20161221054734/http://www.psychologia.uj.edu.pl/index.php/pl/instytut/historia/ |zarchiwizowano = 2016-12-21 |data dostępu = 2018-03-01}}</ref>
<ref name="Sala-Strumiańska">{{cytuj stronę |url = http://bg.univ.szczecin.pl/pl/main/217/SalaStrumianska/ |tytuł = Sala Strumiańska |opublikowany = Biblioteka Główna Uniwersytetu Szczecińskiego |data dostępu = 2016-02-10}}</ref>
<ref name="Skibianka">{{cytuj stronę |url = https://www.linkedin.com/in/aldona-skiba-lickel-43745b74/ |tytuł = Aldona Skiba-Lickel |praca = Profil na www.linkedin.com |opublikowany = LinkedIn |język = fr |data dostępu = 2017-01-20}}</ref>
<ref name="Skibianka-2">{{cytuj stronę |url = http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/128312.html |tytuł = Strasburg. Aldona Skiba-Lickel reżyseruje „Pieśń nad pieśniami” |praca = e-teatr.pl – polski portal teatralny |opublikowany = Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego |data dostępu = 2017-01-20}}</ref>
<ref name="SpirytusSA">{{cytuj pismo |tytuł = „Spirytus” Spółka Akcyjna |url = http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=13197 |czasopismo = Gazeta Handlowa: jedyny dziennik gospodarczy w Polsce |wydanie = 96 |wolumin = Rok VI |data = 28 kwietnia 1931}}</ref>
<ref name="Stomma-Kulma">{{cytuj stronę |url = http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1574747,1,w-ogrodzie-medrca.read |tytuł = W ogrodzie mędrca |autor = Ludwik Stomma |data = 25 marca 2014 |opublikowany = polityka.pl |data dostępu = 2016-02-10}}</ref>
<ref name="Szucha5">{{cytuj stronę |url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,12640363,XIX_w__palacyk_z_ambasada_Litwy_idzie_na_sprzedaz.html |tytuł = XIX-w. pałacyk z ambasadą Litwy idzie na sprzedaż |autor = Michał Wojtczuk |data = 2012-10-10 |praca = Wyborcza.pl Warszawa Wiadomości z Warszawy |opublikowany = [[Agora (przedsiębiorstwo)|Agora SA]] |data dostępu = 2016-12-30}}</ref>
<ref name="Szucha5-2">{{cytuj stronę |url = http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/25667,warszawa-willa-olszewiczow.html |tytuł = Willa Olszewiczów |autor = zbyszekf60 |praca = Portal społecznościowy |opublikowany = Polska Niezwykła |data dostępu = 2016-12-30}}</ref>
<ref name="Szyliński">{{cytuj stronę |url = http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?osoba=1115430 |tytuł = Jakub Szyliński |praca = Internetowa Baza Filmu Polskiego filmpolski.pl |opublikowany = Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. Leona Schillera w Łodzi |data dostępu = 2017-01-20}}</ref>
<ref name="TeatrTV">{{cytuj stronę |url = http://www.tvp.info/8851566/najwiekszy-teatr-swiata |tytuł = Największy teatr świata |autor = Beata Zatońska |data = 2012-10-21 |opublikowany = tvp.info |archiwum = https://web.archive.org/web/20170202021633/http://www.tvp.info/8851566/najwiekszy-teatr-swiata |zarchiwizowano = 2017-02-02 |data dostępu = 2018-03-01}}</ref>
<ref name="Topografia">{{cytuj pismo |autor = Marzena Bormanowska |tytuł = Łódź w „Topografii myślenia” Joanny Kulmowej |url = http://lodz.wyborcza.pl/lodz/1,35135,794680.html |czasopismo = Gazeta Wyborcza |wydawca = Agora SA |issn = 0860-908X |data = 2001-04-21 |cytat = To w ogóle nie są wspomnienia – mówiła Joanna Kulmowa w czasie wieczoru autorskiego w Poleskim Ośrodku Sztuki. – Zastanawiałam się, jak funkcjonuje mózg.}}</ref>
<ref name="Tylbor-1">{{cytuj pismo |autor = Adam Redzik |tytuł = „Palestra” w latach 1924–1939 |url = http://palestra.pl/old/index.php?go=artykul&id=3060 |czasopismo = Palestra. Pismo Adwokatury Polskiej |wydanie = 5–6 |data = 2009}}</ref>
<ref name="Tylbor-2">{{cytuj książkę |autor = Stanisław Tylbor |tytuł = Rozwój historyczny zastawu (pignus) w prawie rzymskim” (praca nagrodzona przez Radę Wydziału Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego) |url = http://pbc.biaman.pl/dlibra/doccontent?id=38768 |miejsce = Warszawa |data = 1922}}</ref>
<ref name="Waldorf">{{cytuj stronę |url = http://www.encyklopediateatru.pl/artykuly/84925/historia-zolnierza |tytuł = Historia żołnierza |autor = Jerzy Waldorff |data dostępu = 2017-01-20}}</ref>
<ref name="Wieloosobowość">{{cytuj książkę |autor = Rita Carter |tytuł = Wieloosobowość (informacje bibliograficzne) |url = http://www.wydawnictwoamber.pl/kategorie/poradniki/wieloosobowosc,p160 |data = 2008-04-14 |isbn = 9788324130535}}</ref>
<ref name="WOpKam">{{cytuj stronę |url = brak |tytuł = Warszawska Opera Kameralna > O nas |praca = Strona internetowa |archiwum = https://web.archive.org/web/20200108094638/https://repertuar.operakameralna.pl/o-nas/ |zarchiwizowano = 2020-01-08 |data dostępu = 2020-04-25}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Kulma |imię = Jan |tytuł = Dykteryjki przedśmiertne poprawione! |url = https://archive.ph/20161227083350/http://www.empik.com/dykteryjki-przedsmiertne-poprawione-kulma-jan,p1113103215,ebooki-i-mp3-p |wydawca = [[Nowy Świat (wydawnictwo)|Nowy Świat]] |miejsce = Warszawa |data = 2015-07-14 |isbn = 978-83-7386-856-4 |odn = tak}}

{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Kulma, Jan}}
[[Kategoria:Absolwenci Uniwersytetu Jagiellońskiego]]
[[Kategoria:Członkowie Bratniej Pomocy]]
[[Kategoria:Działacze opozycji w PRL]]
[[Kategoria:Ludzie związani z Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie]]
[[Kategoria:Odznaczeni Krzyżem Armii Krajowej]]
[[Kategoria:Odznaczeni Warszawskim Krzyżem Powstańczym]]
[[Kategoria:Odznaczeni Medalem Wojska]]
[[Kategoria:Odznaczeni Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”]]
[[Kategoria:Pochowani na cmentarzu Wolskim w Warszawie]]
[[Kategoria:Polscy pisarze]]
[[Kategoria:Polscy reżyserzy teatralni]]
[[Kategoria:Polscy reżyserzy telewizyjni]]
[[Kategoria:Polscy muzycy]]
[[Kategoria:Polscy filozofowie XXI wieku]]
[[Kategoria:Powstańcy warszawscy]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1924]]
[[Kategoria:Zmarli w 2019]]