Tekst źródłowy strony Jan Duns Szkot

{{Święty infobox
 |rodzaj               = Błogosławiony
 |imię                 = Jan Duns Szkot
 |imię oryginalne      = Johannes Duns Scotus
 |tytuły               = [[prezbiter]]<br>[[wyznawca]]<br>''Doktor subtelny''
 |grafika              = Scoto (Duns Scoto) - Studiolo di Federico da Montefeltro.jpg
 |podpis grafiki       = Portret autorstwa [[Justus z Gandawy|Justusa z Gandawy]] (ok. 1472-1476)
 |data urodzenia       = 1265/1266
 |miejsce urodzenia    = [[Duns]]
 |data śmierci         = 8 listopada 1308
 |miejsce śmierci      = [[Kolonia (Niemcy)|Kolonia]]
 |kościół              = [[Kościół katolicki]]
 |data beatyfikacji    = 20 marca 1993
 |miejsce beatyfikacji = [[bazylika św. Piotra na Watykanie]]
 |beatyfikujący        = [[Jan Paweł II|Jana Pawła II]]
 |data kanonizacji     = 
 |miejsce kanonizacji  = 
 |kanonizujący         = 
 |wspomnienie          = 8 listopada
 |atrybuty             = 
 |patron               = 
 |miejsce kultu        = 
 |faksymile            = 
 |opis faksymile       = 
 |commons              = Category:John Duns Scotus
 |wikiźródła           = 
 |wikicytaty           = 
}}
'''Jan Duns Szkot [[Zakony i zgromadzenia franciszkańskie|OFM]]''' ({{w języku|la|Johannes Duns Scotus}}; ur. w 1265 albo 1266 w [[Duns]], zm. 8 listopada 1308 w [[Kolonia (Niemcy)|Kolonii]]) – [[Szkoci|szkocki]] [[Filozofia|filozof]], [[teolog]] i [[Duchowieństwo|duchowny]] [[Katolicyzm|katolicki]]; wykładowca uniwersytetów w [[Cambridge]], [[Oksford]]zie i [[Paryż]]u<ref name="epwn" />, [[kapłan]] w stopniu [[prezbiter]]a oraz członek [[Zakon Braci Mniejszych|zakonu franciszkanów]]. [[Błogosławiony]] Kościoła katolickiego, nazywany „doktorem subtelnym” ({{w języku|la|doctor subtilis}}).

Zajmował się [[Logika|logiką]] i rozważaniami, które można zaliczyć do [[Filozofia religii|filozofii religii]], a także [[Teologia dogmatyczna|teologią dogmatyczną]], zwłaszcza [[Mariologia|mariologią]]. Stał w opozycji do [[tomizm]]u zarówno pod względem filozoficznym, jak i teologicznym. Inaczej niż [[Tomasz z Akwinu]] bronił [[Dowód ontologiczny|argumentu ontologicznego]] za istnieniem [[Bóg|Boga]] oraz [[Dogmat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny|braku grzechu pierworodnego u Maryi]]. Nauczanie Dunsa Szkota zapoczątkowało kierunek znany jako [[skotyzm]] lub szkotyzm.

== Życiorys ==
Urodził się między 23 grudnia 1265 a 17 marca 1266 roku{{odn|Włodarczyk|1988|s=11}} w [[Duns]]{{odn|Włodarczyk|1988|s=10}}. W okoliach lat 1278–1279 wstąpił do zakonu [[Zakon Braci Mniejszych|franciszkanów]]{{odn|Włodarczyk|1988|s=10}}, za radą swojego krewnego Eliasza Dunsa, który był [[gwardian]]em w [[Dumfries]]{{odn|Włodarczyk|1988|s=11}}. Po ukończeniu [[nowicjat]]u pobierał nauki w [[Haddington]], [[Northampton]] i [[Oksford]]zie studiując artium i nauki naturalne w latach 1291–1286 i [[teologia|teologię]] w okresie 1287–1289{{odn|Włodarczyk|1988|s=11}}. Jednym z jego nauczycieli był [[Wilhelm z Ware]]{{odn|Włodarczyk|1988|s=12}}. 17 marca 1291 roku przyjął [[sakrament święceń|święcenia kapłańskie]]{{odn|Włodarczyk|1988|s=11}}. W następnym roku przeniósł się na [[Uniwersytet Paryski]] by kontynuować studia teologiczne, pod kierunkiem między innymi [[Gonsalvus Hiszpan|Gonsalvusa Hiszpana]]{{odn|Włodarczyk|1988|s=12}}. Po ukończeniu studiów pracował na uniwersytetach: w [[University of Cambridge|Cambridge]] (1297-1300), [[Uniwersytet Oksfordzki|Oksfordzie]] (1300–1302) i Paryżu (1302–1303){{odn|Włodarczyk|1988|s=12}}. W 1303 roku został wydalony z Paryża za odmówienie poparcia królowi [[Filip IV Piękny|Filipowi IV]] w jego sporze z papieżem [[Bonifacy VIII|Bonifacym VIII]]{{odn|Włodarczyk|1988|s=12}}. Przez następny rok ponownie wykładał w Oksfordzie, by w 1305 roku powrócić do Paryża{{odn|Włodarczyk|1988|s=12}}. Wówczas uzyskał stopień [[doktor]]a (na wniosek ówczesnego [[generałowie zakonu franciszkanów|generała zakonu]] Gonsalvusa Hiszpana), a także został mistrzem regentem{{odn|Włodarczyk|1988|s=13}}. W 1307 roku Gonsalvus przeniósł Szkota do [[Kolonia (Niemcy)|Kolonii]], gdzie mianował go ''Lector Principalis'' we franciszkańskim Studium Generalnym{{odn|Włodarczyk|1988|s=13}}. Jan Duns zmarł tamże 8 listopada 1308 roku{{odn|Włodarczyk|1988|s=13}}. Pochowany został w kolońskim [[Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Kolonii|kościele Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny]] na Kolpingplatz{{odn|Zieliński|2001|s=305-306}}.

== Poglądy i praca badawcza ==
Jego filozoficzna synteza – zwana ''drogą Szkota'' – była dla średniowiecznego chrześcijaństwa alternatywna do dwóch spierających się szkół myślenia: [[Platonizm|platońsko]]-[[Augustianizm|augustyńskiej]] i [[Arystotelizm|arystotelejsko]]-[[Tomizm|tomistycznej]]{{odn|Zieliński|2001|s=305-306}}. Szkotyzm nie był do końca szkołą, lecz ''spekulatywną tendencją'' refleksji, będącą pod wpływem inicjatora oraz wyjaśniającą i uściślającą idee tego [[Zakon Braci Mniejszych|franciszkanina]]{{odn|d’Onofrio|2005|s=491}}.

=== Logika ===
Duns Szkot zauważył, że „z dwóch zdań sprzecznych wynika każde inne zdanie”. W późniejszym [[Rachunek zdań|rachunku zdań]] reguła ta ma postać:
: <math>\lnot p \Rightarrow (p \Rightarrow q).</math>

Prawo to sprowadza się do tego, że logika nie może tolerować sprzeczności, ponieważ ze sprzeczności można wnioskować wszystko. Jeśliby założyć, że można tak czynić (tolerować sprzeczności), to logika stałaby się bezużyteczna, ponieważ uzasadniałaby absolutnie każde twierdzenie, powołując się na dowolną, akceptowaną na mocy założeń, sprzeczność. Przykładowo [[Bertrand Russell]], powołując się na to twierdzenie, dowodził, że jest papieżem, w sposób następujący: „przyjmując, że 2+2=5, zachodzi 1=2(*), a ponieważ ja i papież jesteśmy dwiema różnymi osobami, więc(*) ja i papież jesteśmy jedną i tą samą osobą”.

=== Inne działy filozofii ===
W filozofii głosił prymat abstrakcji nad bytem rzeczywistym. Według niego, przedmiotem metafizyki jest byt, czyli najogólniejsza natura ujmowana aktem intelektu, który przenika przez wszystkie warstwy konkretu i dociera do bytu. Analizował koncepcję ''[[haecceitas]]''.

Wypracował też racjonalny, aposterioryczny dowód istnienia Boga jako bytu nieskończonego, w którym wykorzystywał zmodyfikowany model z ''Proslogionu'' [[Anzelm z Canterbury|Anzelma z Canterbury]]{{odn|Zieliński|2001|s=305-306}}.

Pierwszej publikacji dzieł Dunsa Szkota dokonał [[Irlandia|irlandzki]] historyk [[Luke Wadding]].

=== Teologia ===
W swoich ''Komentarzach do Sentencji'' [[Piotr Lombard|Piotra Lombarda]], czyli w ''Ordinatio'', ''Lectura'' i ''Reportationes'', Duns Szkot zabrał głos w dyskusji o [[Dogmat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny|Niepokalanym Poczęciu]] [[Maria z Nazaretu|Maryi]], Matki Jezusa. Jako pierwszy spośród znanych teologów średniowiecznych wysunął tezę, że pomimo tego, iż wszyscy ludzie są obarczeni od chwili swojego poczęcia ''[[Grzech pierworodny|grzechem pierworodnym]]'', to jednak Maryja została zachowana od zmazy pierworodnej, ze względu na [[wcielenie]] Syna Bożego i mające się dokonać przez Niego dzieło zbawcze. Szkot nazwał to ''zbawieniem uprzedzającym'' (''redemptio praeventiva''). Przy uzasadnieniu tej tezy wprowadził on pojęcie ''Chrystusa Doskonałego Odkupiciela'', twierdząc, że do doskonałości odkupienia, do chwały Chrystusa, należy całkowite zachowanie Maryi od grzechu, także przy jej poczęciu. W ''Lectura'' III d. 3 n. 17 Duns Szkot pisze: „Jako że Chrystus był najdoskonalszym pośrednikiem w odniesieniu do osoby swojej Matki, wynika z tego, że zachował ją od grzechu pierworodnego”{{odn|Hechich|Huculak|Percan|Loizaga|2003|s=III d. 3 n. 17, p. 123}}. Był to przełom w refleksji wybitnych teologów chrześcijańskich{{odn|Napiórkowski|2003|s=303-305}}. Doktryna Dunsa Szkota dotycząca ''Niepokalanego Poczęcia'' Maryi stała się jedną z głównych tez głoszonych w teologii przez tzw. ''Szkołę Franciszkańską''.

Duns Szkot twierdził, że [[Jezus Chrystus|Jezus]] [[wcielenie|wcieliłby się]], nawet jeśli pierwszy człowiek by nie zgrzeszył<ref name="deon" />.

== Kult ==
Papież [[Jan Paweł II]] nawiedził grób Jana Dunsa Szkota w Kolonii 15 listopada 1980 podczas swej [[Podróż apostolska Jana Pawła II do Niemiec (1980)|1. podróży apostolskiej do Niemiec]]{{odn|Turowski|2005|s=98–100}}. Tenże papież [[beatyfikacja|ogłosił go błogosławionym]] dekretem [[Dykasteria Spraw Kanonizacyjnych|Kongregacji do Spraw Kanonizacyjnych]] z dnia 6 lipca 1991<ref name="brewiarz" />. Dwa lata później, podczas uroczystych [[Nieszpory|nieszporów]] celebrowanych w bazylice watykańskiej, 20 marca 1993 oddał mu po raz pierwszy [[kult publiczny]]. Jego [[wspomnienie liturgiczne]] obchodzone jest w ''[[dies natalis]]'' (8 listopada)<ref name="brewiarz" />.

== Dzieła ==
* ''De Primo Principio'' (w polskim przekładzie według Tadeusza Włodarczyka ''Traktat o Pierwszej Zasadzie'')

== Zobacz też ==
* [[prawa rachunku zdań]]

== Przypisy ==
<references>
<ref name="brewiarz">{{cytuj stronę |tytuł=Błogosławiony Jan Duns Szkot, prezbiter |url=https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/11-08b.php3 |opublikowany=Internetowa Liturgia Godzin |data dostępu=2024-10-17 |język=pl}}</ref>
<ref name="deon">{{cytuj stronę |tytuł=Chrystus przyszedłby nawet gdyby nie było grzechu pierworodnego – bł. Jan Duns Szkot |url=https://deon.pl/wiara/chrystus-przyszedlby-nawet-gdyby-nie-bylo-grzechu-pierworodnego--bl-jan-duns-szkot,1676885 |opublikowany=[[deon.pl]] |data dostępu=2024-10-17 |archiwum=https://web.archive.org/web/20231201035518/https://deon.pl/wiara/chrystus-przyszedlby-nawet-gdyby-nie-bylo-grzechu-pierworodnego--bl-jan-duns-szkot,1676885 |język=pl}}</ref>
<ref name="epwn">{{Encyklopedia PWN | id = 3894929 | tytuł = Duns Szkot Jan | data dostępu = 2023-03-18}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Szkot |imię=Jan Duns |tytuł=Traktat o Pierwszej Zasadzie | rozdział = Wstęp | autor r = Tadeusz Włodarczyk |data=1988 |wydawca=PWN |miejsce=Warszawa |isbn=83-01-07896-0 |język=pl |odn={{odn/id|Włodarczyk|1988}}}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko=d’Onofrio |imię=Giulio |tytuł=Historia teologii | tom = 2 |tytuł tomu = Epoka średniowieczna |data=2005 |wydawca=„M” |miejsce=Kraków |isbn=83-7221-680-0 |język=pl |strony = 475–493 |rozdział=Jan Duns Szkot oraz Początki drogi Szkota |odn=tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Gadacz |imię=Tadeusz |nazwisko2=Milerski |imię2=Bogusław | autor r = Stanisław Celestyn Napiórkowski | autor r link = Stanisław Celestyn Napiórkowski |autor link=Tadeusz Gadacz |autor link2=Bogusław Milerski |tytuł=Religia – encyklopedia PWN| tom = 7 |tytuł tomu = Męka Pańska-Parwati |data=2003 |wydawca=PWN |miejsce=Warszawa |isbn=83-01-13936-6 |język=pl |rozdział=Niepokalane poczęcie |odn={{odn/id|Napiórkowski|2003}}}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Gadacz |imię=Tadeusz |nazwisko2=Milerski |imię2=Bogusław |autor link=Tadeusz Gadacz |autor link2=Bogusław Milerski | autor r = Edward Iwo Zieliński | autor r link = Edward Iwo Zieliński |tytuł=Religia – encyklopedia PWN | tom = 3 |tytuł tomu = Ciapinski-Fatima |data=2001 |wydawca=PWN |miejsce=Warszawa |isbn=83-01-13661-8 |język=pl |rozdział=Duns Szkot Jan |odn={{odn/id|Zieliński|2001}}}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Hechich |imię=Barnaba |nazwisko2= Huculak | imię2 = Benedictus | nazwisko3= Percan | imię3 = Joseph | nazwisko4 = Loizaga | imię4 = Saturnino Ruiz de | nazwisko5 = Alarcón | imię5 = Cesare |tytuł=Doctoris subtilis et mariani B. Ioannis Duns Scoti ... opera omnia | tom = 20 | tytuł tomu = Lectura in librum tertium sententiarum: a distinctione prima ad decimam septimam |data=2003 |wydawca=Typis Polyglottis Vaticanis |miejsce=Civitas Vaticana |isbn=9788870133202 |język=la| odn=tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Turowski |imię=Gabriel |autor link=Gabriel Turowski |tytuł=Jan Paweł II dzień po dniu: ilustrowane kalendarium Wielkiego Pontyfikatu 1978-2005 | tom=1 |data=2005 |wydawca=Biały Kruk |miejsce=Kraków |isbn=83-88918-67-2 |język=pl |odn=tak}}

== Linki zewnętrzne ==
; Polskojęzyczne
* {{otwarty dostęp}} {{Cytuj stronę |nazwisko=Zieliński |imię=Edward |tytuł=Duns Szkot Jan |url=http://ptta.pl/pef/pdf/d/dunsszkot.pdf |opublikowany=[[Powszechna Encyklopedia Filozofii]] |data dostępu=2024-10-17 |język=pl}}
* [https://polona.pl/search/?query=author:Jan_Duns_Szkot&filters=creator:%22Jan_Duns_Szkot_(b%C5%82ogos%C5%82awiony_;_oko%C5%82o_1266--1308)%22,creator:%22Jan_Duns_Szkot_(b%C5%82._;_ca_1266--1308)%22,creator:%22Jan_Duns_Szkot_(b%C5%82ogos%C5%82awiony_;_ok_1266--1308)%22,creator:%22Jan_Duns_Szkot_(b%C5%82ogos%C5%82awiony_;_ok_1266--1308)_Autor%22,public:1,hasTextContent:0&advanced=1 Jan Duns Szkot – dzieła] w bibliotece [[Polona]]

; Anglojęzyczne
* {{SEP | url = duns-scotus/ | tytuł = John Duns Scotus | autor = Thomas Williams | data = 2015-01-12 | data dostępu = 2017-12-31}}
* {{paywall}} {{Cytuj stronę |tytuł=Duns Scotus, John (c.1266–1308) |url=https://www.rep.routledge.com/articles/biographical/duns-scotus-john-c-1266-1308/v-1 |opublikowany=[[Routledge Encyclopedia of Philosophy]] |data dostępu=2024-10-17 |język=en}}
{{IEP2|2018-06-27}}
* {{IEP3 | url = scotus/ | autor = Jeffrey Hause | tytuł = Duns Scotus}}
* {{IEP3 | url = scotuskg/ | autor = Alexander Hall | tytuł = Scotus: Knowledge of God}}

{{Franciszkanizm}}

{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Duns Szkot}}
[[Kategoria:Beatyfikowani przez Jana Pawła II|Jan Duns Szkot]]
[[Kategoria:Angielscy filozofowie średniowieczni]]
[[Kategoria:Błogosławieni katoliccy|Jan Duns Szkot]]
[[Kategoria:Filozofowie XIII wieku]]
[[Kategoria:Filozofowie XIV wieku]]
[[Kategoria:Brytyjscy logicy]]
[[Kategoria:Szkoccy franciszkanie (OFM)]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1266]]
[[Kategoria:Zmarli w 1308]]
[[Kategoria:Szkoccy scholastycy]]
[[Kategoria:Szkoccy mariolodzy]]