Tekst źródłowy strony Grafen

[[Plik:Graphen.jpg|mały|Trójwymiarowy model struktury grafenu]]
[[Plik:Graphene structure.svg|thumb|[[Symbolika chemiczna|Wzór strukturalny]] grafenu]]
{{Listen| filename = Co to jest Grafen.mp3 |title = Grafen |type = speech |description = Rozmowa z prof. Marianem Kozielskim. Podkast z serii Nauka XXI wieku}}
[[Plik:Graphene-graphite relation.svg|mały|upright|Geometria warstw grafenowych]]
'''Grafen''' – płaska struktura złożona z atomów [[Węgiel (pierwiastek)|węgla]], połączonych w [[sześciokąt]]y. Materiał kształtem przypomina [[Plaster (pszczelarstwo)|plaster miodu]], a ponieważ ma jednoatomową grubość, w przybliżeniu jest strukturą dwuwymiarową. Grafen jest przedmiotem zainteresowania przemysłu ze względu na różne właściwości, w tym elektryczne i mechaniczne.

Opis teoretyczny grafenu powstał już w 1947 roku w pracy {{link-interwiki |Philip Russell Wallace |tekst=Philipa Russella Wallace’a |Q=Q7117479}}{{r|Wallace}}. Jednak w tym samym okresie opublikowano szereg innych prac{{r|Peierls}}, w których dowodzono, że grafen, jak i inne materiały dwuwymiarowe, nie może istnieć w przyrodzie. Na początku lat 80. XX wieku pojawiały się artykuły wskazujące, że grafen można jednak wytworzyć{{r|Van Bommel}}. W 2004 roku nastąpił przełom – równolegle grupy z Georgii{{r|Berger}} i Manchesteru{{r|Geim}} pokazały, że wytworzony przez nie grafen ma unikatowe własności, które zostały przewidziane wcześniej. Po tych publikacjach nastąpiło przyspieszenie prac nad grafenem – zarówno pod kątem czysto badawczym, jak i w poszukiwaniu coraz lepszych metod wytwarzania tego materiału.

Za badania grafenu [[Andriej Gejm]] i [[Konstantin Nowosiołow]] z [[The University of Manchester|Uniwersytetu w Manchesterze]] otrzymali w 2010 [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki]]{{r|nobelprize.org}}.

== Właściwości ==
* Bardzo dobry przewodnik ciepła oraz elektryczności – zmierzona [[przewodność cieplna]] wynosi od 4840&nbsp;±&nbsp;440 do 5300&nbsp;±&nbsp;480&nbsp;[[Wat na metr-kelwin|W/mK]]{{r|Balandin}} (dla porównania [[srebro]] – 429&nbsp;W/mK).
* Ma niewielką [[rezystywność]].
* Bardzo wysoka ruchliwość [[elektron]]ów w [[Temperatura pokojowa|temperaturze pokojowej]] – przy założeniu rozpraszania jedynie na [[fonon]]ach: μ ≈ {{formatnum:200000}}&nbsp;cm²/Vs (dla porównania [[krzem]] – 1500&nbsp;cm²/Vs, [[arsenek galu]] – 8500&nbsp;cm²/Vs).
* Prędkość przepływu elektronów, wynosząca 1/300 [[Prędkość światła|prędkości światła]] w próżni, umożliwia badanie [[Relatywistyczna mechanika kwantowa|efektów relatywistycznych]] dla elektronu poruszającego się w przewodniku.
* Pojedyncza warstwa grafenu pochłania 2,24% [[Barwa biała|białego światła]] (dokładnie <math>\frac{\pi\alpha}{(1+\frac{\pi\alpha}{2})^2},</math> gdzie α to [[stała struktury subtelnej]]{{r|NairBlake2008}}).
* Jego [[wytrzymałość na rozciąganie]] wynosi 130&nbsp;[[Paskal|GPa]], w porównaniu do ok. 0,4&nbsp;GPa dla [[Stal konstrukcyjna|stali konstrukcyjnej]] lub [[kevlar]]u{{r|graphenea}}.
* Membrana z utlenionego grafenu nie przepuszcza gazów, nawet atomów [[Hel (pierwiastek)|helu]], a równocześnie jest całkowicie przenikalna dla [[Woda|wody]]. Daje to możliwość zastosowania do filtracji w [[Temperatura pokojowa|temperaturze pokojowej]], np. w celu zwiększenia stężenia [[Alkohole|alkoholu]] bez użycia klasycznej [[Destylacja|destylacji]] czy [[Wymrażanie|wymrażania]] oraz taniej produkcji [[Woda pitna|wody pitnej]] z [[Woda morska|wody morskiej]]{{r|nanonet}}.

Grafen jest materiałem zbudowanym z atomów węgla połączonych wiązaniami o [[Hybrydyzacja (chemia)|hybrydyzacji]] sp²{{r|graphenea}}.

Grafen jest [[półprzewodniki]]em z zerową ({{fakt|zamkniętą|data=2014-02}}) [[Przerwa energetyczna|przerwą energetyczną]]{{r|epo}} lub [[półmetale]]m{{r|Sierański}}. Znaczy to, że [[Pasmowa teoria przewodnictwa|pasmo walencyjne]] i [[Pasmowa teoria przewodnictwa|pasmo przewodnictwa]] są ze sobą złączone, ale nie przenikają się{{r|Klingshirn}}, tworząc tzw. [[stożek Diraca]]{{r|M. Sprinkle|J Hicks}}. Struktura pasmowa w grafenie jest więc odmienna od większości znanych kryształów. Półprzewodniki są kryształami o małej przerwie energetycznej (w grafenie zerowa), natomiast w metalach [[Pasmowa teoria przewodnictwa|pasma walencyjne]] i przewodnictwa przenikają się (w grafenie stykają się). {{fakt|Grafen ma cechy obu materiałów, ale nie jest ściśle żadnym z nich|data=2014-02}}.

Ważną cechą grafenu jest też liniowa zależność dyspersyjna energii od [[Pęd (fizyka)|pędu]]{{r|licencjackie}}. W klasycznych materiałach energia wyraża się przez kwadrat pędu ([[energia kinetyczna]] określana jest jako ''mv''²/2 lub tożsamościowym wzorem ''p''²/2''m''). W kryształach struktura pasmowa wyraża zależność energii od pędu (na osi „x” jest pęd określony przez wektor falowy „k”, a na osi pionowej jest energia). W grafenie zależność energii od pędu nie jest określona wzorem ''p''²/2''m'' a ''pc''’, gdzie ''c''’ jest wartością stałą. Taka zależność występuje w nielicznych kryształach oraz w przypadku światła (''E'' = ''pc'').

Omawiane właściwości powodują, że elektrony w grafenie są bezmasowymi [[Fermion Diraca|fermionami Diraca]]{{r|A.K.Geim}}. W praktyce przekłada się to na wysokie parametry przewodnictwa cieplnego i elektrycznego, a także na szereg kwantowych efektów ([[Anomalne zjawisko Halla|anomalny]] [[Kwantowe zjawisko Halla|kwantowy efekt Halla]], rezonansowy [[efekt Ramana]], [[Chiralność (fizyka)|chiralność]], pseudospin, tunelowanie Kleina){{r|A.H.Castro Neto}}.

Jednym z efektów związanych z liniową zależnością dyspersyjną jest unikalna absorpcja grafenu. Pochłanianie światła zachodzi wtedy, gdy elektron z pasma walencyjnego może pochłonąć foton ([[efekt fotoelektryczny]]). Jest to możliwe, jeśli różnica energii między danym punktem z pasma walencyjnego i przewodnictwa jest taka sama jak energia fotonu. W grafenie w okolicy tzw. punktu ''K'' jest liniowa zależność dyspersyjna i zamknięta przerwa energetyczna{{r|A.H.Castro Neto}}. Powoduje to, że każda [[długość fali]] światła (każdy kolor) w zakresie od bliskiej podczerwieni do ultrafioletu może być zaabsorbowana przez grafen, ponieważ zawsze znajdzie się taki elektron, który będzie mógł pochłonąć dany foton. Ponadto prawdopodobieństwo zaabsorbowania każdej długości fali światła jest takie samo.

Dla ultrafioletu efekt nie zachodzi, ponieważ równanie ''E'' = ''pc''’ nie jest spełnione w tym obszarze energii. Dla podczerwieni energie są bardzo małe i wektor falowy (pęd) staje się bardzo bliski punktowi K, co powoduje szereg efektów kwantowych zaburzających absorpcję. Zatem dla światła widzialnego absorpcja dla różnych długości fali jest taka sama{{fakt|data=2013-12}}. Należy przy tym pamiętać, że grafen jest jednowarstwowym materiałem, co powoduje, że pochłania tylko bardzo małą część światła padającego (2,3%). Stąd mówi się, że materiał ten jest bardzo przezroczysty, a jednocześnie mocno absorbuje światło (jak na tak cienki materiał).

=== Właściwości biologiczne ===
W dziedzinie biomedycyny grafen może być wykorzystywany w celach diagnostycznych, wykazuje również potencjał terapeutyczny jako nośnik leku w systemach [[drug delivery]]{{r|Castillo|Chen|Hu|Kwon|Wang}}. Grafen i jego pochodne wykazują potencjalne zastosowanie w inżynierii tkankowej i charakteryzują się właściwościami antybakteryjnymi; te możliwości czynią je odpowiednimi kandydatami do wytwarzania struktur nanohybrydowych mających zastosowanie w różnych dziedzinach biomedycznych, takich jak różnicowanie tkanek, regeneracja i leczenie stanów zapalnych{{r|Shang}}. Nanohybrydy grafenowe zostały wyprodukowane jako potencjalnie skuteczne rusztowania opatrunkowe mające na celu gojenie się ran. Idea takich nanohybrydowych rusztowań opierała się na synergistycznym działaniu grafenu na regulację stanów zapalnych, a także na jego zdolności regeneracyjnej. Wysoka zdolność antybakteryjna jest głównie związana z fizycznymi uszkodzeniami występującymi podczas bezpośredniego kontaktu z błonami bakteryjnymi ostrych krawędzi arkuszy grafenowych, podczas gdy działanie regeneracyjne opiera się na potencjale rusztowania do promowania adhezji i proliferacji mezenchymalnych komórek macierzystych (MSC){{r|Vinothini}}.

Wiele prac badawczych ujawniło skuteczność grafenu przeciwko bakteriom Gram-dodatnim i Gram-ujemnym w zależności od różnorodnych mechanizmów i czynników związanych zarówno ze składnikami bakterii, jak i samymi nanocząstkami{{r|Thani|Karahan}}.

== Zastosowanie ==
Materiał ten ma szansę w wielu zastosowaniach zastąpić [[krzem]]{{r|Kościelniak2009|Barras2009}}. Naukowcy [[Stany Zjednoczone|amerykańskiego]] [[Massachusetts Institute of Technology]] (MIT) zbudowali eksperymentalny grafenowy mnożnik częstotliwości, co oznacza, że jest w stanie odebrać przychodzący sygnał elektryczny pewnej częstotliwości i wyprodukować sygnał wychodzący, stanowiący wielokrotność tej częstotliwości. W tym przypadku układ stworzony przez MIT podwoił częstotliwość sygnału elektromagnetycznego. Testy przeprowadzone przez [[IBM]] wykazały, że [[tranzystor]] wytworzony w procesie technologicznym 240&nbsp;nm jest w stanie osiągnąć częstotliwość do 100&nbsp;[[Herc|GHz]]{{r|Lin-2010}}.

[[Przezroczystość]] i znakomite [[Przewodnictwo elektryczne|przewodnictwo]] sprawiają, że grafen nadaje się do wytwarzania przejrzystych, zwijanych w rolkę [[Ekran dotykowy|wyświetlaczy dotykowych]] oraz do produkcji [[Odnawialne źródła energii|energii odnawialnej]] z [[Ogniwo słoneczne|modułów fotowoltaicznych]]{{r|wyborcza}} i magazynowania jej w wysokowydajnych [[Akumulator elektryczny|akumulatorach]]{{r|Partyka2012}} bądź także w [[superkondensator]]ach{{r|kopalniawiedzy-18567}}. [[Detektor|Czujniki]] z grafenu potrafią zarejestrować obecność pojedynczej [[Cząsteczka|cząsteczki]] szkodliwej [[Substancja chemiczna|substancji]], znajdując zastosowanie np. w monitoringu i [[Ochrona środowiska|ochronie środowiska]].

== Wytwarzanie ==
Grafen wytwarzany jest wieloma technikami, a każda z nich ma inne potencjalne zastosowanie w nauce i przemyśle.
Odrywanie mechaniczne przy użyciu taśmy klejącej z wysokiej jakości grafitu służy głównie do zastosowań czysto badawczych. Tak otrzymany grafen ma bardzo wysokie parametry ruchliwości{{r|Bolotin}}, jednak nie może być wytwarzany na masową skalę ze względu na ogromne koszty. Do niedawna tak otrzymywany grafen był wręcz najdroższym materiałem na świecie. Jednak w nauce nie są potrzebne duże rozmiary próbek, a tego rodzaju grafen można wytwarzać w każdym laboratorium.

Inną techniką wytwarzania grafenu jest [[Chemiczne osadzanie z fazy gazowej|osadzanie z fazy gazowej]] (CVD, z ang. ''chemical vapor deposition'') na metalach. Proces ten zapoczątkowali Koreańczycy{{r|Li|Han}}, a obecnie jest wykorzystywany w wielu laboratoriach na świecie. Dzięki tej metodzie grafen stał się znacznie tańszym materiałem – koszt produkcji grafenu na [[Miedź|miedzi]] jest znacząco niższy, niż grafenu otrzymywanego z grafitu. Jednocześnie grafen na miedzi ma znacząco niższą jakość niż grafen otrzymywany z grafitu i nie może być zastosowany do produkcji urządzeń elektronicznych. Można go jednak stosować do budowy [[Ekran dotykowy|ekranów dotykowych]], gdzie jakość (liczba defektów, wielkość domen i jednorodność) nie jest tak bardzo istotna.

Kolejną metodą jest wytwarzanie grafenu na [[Węglik krzemu|węgliku krzemu]]. Metoda wytwarzania węgla przez rozkład termiczny SiC pozwala na otrzymywanie dużych powierzchni wysokiej jakości grafenu. Koszt podłoża SiC jest jednak bardzo wysoki. Na grafenie wyhodowanym na SiC powstał pierwszy grafenowy układ scalony{{r|Lin-2010}}.

W 2011 roku [[Łukasiewicz – Instytut Mikroelektroniki i Fotoniki|Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych]] oraz [[Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego]] poinformowały o wspólnym opracowaniu technologii pozyskiwania dużych fragmentów grafenu o najlepszej dotąd jakości{{r|KW-12853}}.

W 2015 roku [[Politechnika Łódzka]] zaprezentowała urządzenie do produkcji grafenu z fazy ciekłej, które pozwala na wytwarzanie wielkopowierzchniowych płatów grafenowych o właściwościach bliskich teoretycznym. Swój produkt nazwała [[HSMG]] ({{ang.|High Strength Metallurgical Graphene}}){{r|Tatarzyńska}}. W 2016&nbsp;r. metoda HSMG uzyskała [[Patent|ochronę patentową]] w [[Unia Europejska|UE]] i [[Stany Zjednoczone|USA]]{{r|NwP2016}}.

== Zobacz też ==
{{Siostrzane projekty
 |commons = Category:Graphene
 |słownik = grafen
}}
* [[grafan]]
* [[grafit]]
* [[fluorografen]]
* [[bateria grafenowa]]
{{clear}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="A.H.Castro Neto">{{cytuj |autor = A.H. Castro Neto, F. Guinea, N.M.R. Peres, K.S. Novoselov, A.K. Geim |tytuł = The electronic properties of graphene |czasopismo = Reviews of Modern Physics |data = 2009-01-14 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 81 |numer = 1 |s = 109–162 |doi = 10.1103/RevModPhys.81.109 |język = en}}</ref>
<ref name="NairBlake2008">{{cytuj |autor = R.R. Nair, P. Blake, A.N. Grigorenko, K.S. Novoselov, T. Booth, T. Stauber, N.M.R. Peres, A.K. Geim |tytuł = Fine Structure Constant Defines Visual Transparency of Graphene |czasopismo = Science |data = 2008 |wolumin = 320 |s = 1308 |doi = 10.1126/science.1156965}}</ref>
<ref name="A.K.Geim">{{cytuj |autor = A.K. Geim, K.S. Novoselov |tytuł = The rise of graphene |czasopismo = Nature Materials |data = 2007-03 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 6 |numer = 3 |s = 183–191 |doi = 10.1038/nmat1849 |język = en}}</ref>
<ref name="Balandin">{{cytuj |autor = Alexander A. Balandin, Suchismita Ghosh, Wenzhong Bao, Irene Calizo, Desalegne Teweldebrhan, Feng Miao, Chun Ning Lau |tytuł = Superior Thermal Conductivity of Single-Layer Graphene |czasopismo = Nano Letters |data = 2008-03 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 8 |numer = 3 |s = 902–907 |doi = 10.1021/nl0731872 |język = en}}</ref>
<ref name="Barras2009">{{cytuj |url = http://www.newscientist.com/article/dn16506-organic-computing-takes-a-step-closer.html |tytuł = Organic computing takes a step closer |autor = Colin Barras |data = 29 stycznia 2009 |opublikowany = New Scientist |język = en |data dostępu = 2021-03-16}}</ref>
<ref name="Berger">{{cytuj |autor = Claire Berger, Zhimin Song, Tianbo Li, Xuebin Li, Asmerom Y. Ogbazghi, Rui Feng, Zhenting Dai, Alexei N. Marchenkov, Edward H. Conrad, Phillip N. First, Walt A. de Heer |tytuł = Ultrathin Epitaxial Graphite: 2D Electron Gas Properties and a Route toward Graphene-based Nanoelectronics |czasopismo = The Journal of Physical Chemistry B |data = 2004-12 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 108 |numer = 52 |s = 19912–19916 |doi = 10.1021/jp040650f |język = en}}</ref>
<ref name="Bolotin">{{cytuj |autor = K.I. Bolotin, K.J. Sikes, Z. Jiang, M. Klima, G. Fudenberg, J. Hone, P. Kim, H.L. Stormer |tytuł = Ultrahigh electron mobility in suspended graphene |czasopismo = Solid State Communications |data = 2008-06 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 146 |numer = 9–10 |s = 351–355 |doi = 10.1016/j.ssc.2008.02.024 |język = en|arxiv=0802.2389}}</ref>
<ref name="Castillo">{{cytuj |autor = John J. Castillo, Winnie E. Svendsen, Noemi Rozlosnik, Patricia Escobar, Fernando Martínez, Jaime Castillo-León |tytuł = Detection of cancer cells using a peptidenanotube–folic acid modified graphene electrode |czasopismo = The Analyst |data = 2013 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 138 |numer = 4 |s = 1026–1031 |doi = 10.1039/C2AN36121C |język = en}}</ref>
<ref name="Chen">{{cytuj |autor = Juanni Chen, Xiuping Wang, Heyou Han |tytuł = A new function of graphene oxide emerges: inactivating phytopathogenic bacterium Xanthomonas oryzae pv. Oryzae |czasopismo = Journal of Nanoparticle Research |data = 2013-05 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 15 |numer = 5 |s = 1658 |doi = 10.1007/s11051-013-1658-6 |język = en}}</ref>
<ref name="epo">{{cytuj |url = https://web.archive.org/web/20160305225859/http://www2.if.uj.edu.pl/polyfilms/wyklady/JR/epo/pdf/epo_w6_v2013.pdf |tytuł = Elektronika plastikowa i organiczna. Grafen |opublikowany = Uniwersytet Jagielloński}}</ref>
<ref name="Geim">{{cytuj |autor = K.S. Novoselov |tytuł = Electric Field Effect in Atomically Thin Carbon Films |czasopismo = Science |data = 2004-10-22 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 306 |numer = 5696 |s = 666–669 |doi = 10.1126/science.1102896 |pmid = 15499015 |język = en |dostęp = o}}</ref>
<ref name="graphenea">{{cytuj |tytuł = Properties Of Graphene |url = http://www.graphenea.com/pages/graphene-properties#.UqbLHCdrhsV |opublikowany = Graphenea |data dostępu = 2021-03-16}}</ref>
<ref name="Han">{{cytuj |autor = Zheng Han, Amina Kimouche, Dipankar Kalita, Adrien Allain, Hadi Arjmandi-Tash, Antoine Reserbat-Plantey, Laëtitia Marty, Sébastien Pairis, Valérie Reita, Nedjma Bendiab, Johann Coraux, Vincent Bouchiat |tytuł = Homogeneous Optical and Electronic Properties of Graphene Due to the Suppression of Multilayer Patches During CVD on Copper Foils |czasopismo = Advanced Functional Materials |data = 2014-02 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 24 |numer = 7 |s = 964–970 |doi = 10.1002/adfm.201301732 |język = en|arxiv=1205.1337v1}}</ref>
<ref name="Hu">{{cytuj |autor = Chaofan Hu, Yingliang Liu, Jinlan Qin, Guangting Nie, Bingfu Lei, Yong Xiao, Mingtao Zheng, Jianhua Rong |tytuł = Fabrication of Reduced Graphene Oxide and Sliver Nanoparticle Hybrids for Raman Detection of Absorbed Folic Acid: A Potential Cancer Diagnostic Probe |czasopismo = ACS Applied Materials & Interfaces |data = 2013-06-12 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 5 |numer = 11 |s = 4760–4768 |doi = 10.1021/am4000485 |język = en}}</ref>
<ref name="J Hicks">{{cytuj |autor = J Hicks, K Shepperd, F Wang, E H Conrad |tytuł = The structure of graphene grown on the SiC $(0\,0\,0\bar{1})$ surface |czasopismo = Journal of Physics D: Applied Physics |data = 2012-04-18 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 45 |numer = 15 |s = art. nr 154002 |doi = 10.1088/0022-3727/45/15/154002}}</ref>
<ref name="Karahan">{{cytuj |autor = Hüseyin Enis Karahan, Christian Wiraja, Chenjie Xu, Jun Wei, Yilei Wang |tytuł = Graphene Materials in Antimicrobial Nanomedicine: Current Status and Future Perspectives |czasopismo = Advanced Healthcare Materials |data = 2018-07 |data dostępu = 2020-09-16 |wolumin = 7 |numer = 13 |s = 1701406 |doi = 10.1002/adhm.201701406 |język = en}}</ref>
<ref name="Klingshirn">{{cytuj |url = {{Google Books|Jwl6v3JGxaYC|strony = 172|link=tak}} |data dostępu = 2021-03-16 |tytuł = Semiconductor Optics |autor = Claus F. Klingshirn |data = 2012 |isbn = 3642283624}}</ref>
<ref name="kopalniawiedzy-18567">{{cytuj |url = http://kopalniawiedzy.pl/Monash-University-grafen-superkondensator,18567 |tytuł = Grafenowe superkondensatory coraz doskonalsze |data dostępu = 2021-03-16 |autor = Mariusz Błoński |opublikowany = kopalniawiedzy.pl |data = 2 sierpnia 2013}}</ref>
<ref name="Kościelniak2009">{{cytuj |url = http://www.rp.pl/artykul/256163-Przyszlosc-komputerow-jest-czarna.html |tytuł = Przyszłość komputerów jest czarna |autor = Piotr Kościelniak |data = 2009-01-30 |opublikowany = Rzeczpospolita |data dostępu = 2021-03-16}}</ref>
<ref name="KW-12853">{{cytuj |url = http://kopalniawiedzy.pl/grafen-osadzanie-z-warstwy-gazowej-Uniwersytet-Warszawski-Instytut-Technologii-Materialow-Elektronicznych-12853.html |tytuł = Polski grafen lepszy od konkurencji |opublikowany = kopalniawiedzy.pl |data dostępu = 2021-03-16 |autor = Mariusz Błoński}}</ref>
<ref name="Kwon">{{cytuj |autor = Oh Seok Kwon, Seung Hwan Lee, Seon Joo Park, Ji Hyun An, Hyun Seok Song |tytuł = Large-Scale Graphene Micropattern Nano-biohybrids: High-Performance Transducers for FET-Type Flexible Fluidic HIV Immunoassays |czasopismo = Advanced Materials |data = 2013-08-14 |data dostępu = 2020-09-16 |wolumin = 25 |numer = 30 |s = 4177–4185 |doi = 10.1002/adma.201301523 |język = en}}</ref>
<ref name="Li">{{cytuj |autor = X. Li, W. Cai, J. An, S. Kim, J. Nah, D. Yang, R. Piner, A. Velamakanni, I. Jung, E. Tutuc, S.K. Banerjee, L. Colombo, R.S. Ruoff |tytuł = Large-Area Synthesis of High-Quality and Uniform Graphene Films on Copper Foils |czasopismo = Science |data = 2009-06-05 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 324 |numer = 5932 |s = 1312–1314 |doi = 10.1126/science.1171245 |pmid = 19423775 |język = en |dostęp = o}}</ref>
<ref name="licencjackie">{{cytuj |url = http://www.fuw.edu.pl/~zfcs/index.php/licencjat-tok-zwykly.html |tytuł = Tematy prac licencjackich 2009/2010 (tok zwykły) |opublikowany = Zakład Fizyki Ciała Stałego UW |data dostępu = 2021-03-16}}</ref>
<ref name="Lin-2010">{{cytuj |autor = Y.-M. Lin, C. Dimitrakopoulos, K.A. Jenkins, D.B. Farmer, H.-Y. Chiu, A. Grill, Ph Avouris |tytuł = 100-GHz transistors from wafer-scale epitaxial graphene |czasopismo = Science (New York, N.Y.) |data = 2010-02-05 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 327 |numer = 5966 |s = 662 |doi = 10.1126/science.1184289 |pmid = 20133565 |język = en |dostęp = o}}</ref>
<ref name="M. Sprinkle">{{cytuj |autor = M. Sprinkle, D. Siegel, Y. Hu, J. Hicks, A. Tejeda, A. Taleb-Ibrahimi, P. Le Fèvre, F. Bertran, S. Vizzini, H. Enriquez, S. Chiang, P. Soukiassian, C. Berger, W.A. de Heer, A. Lanzara, E.H. Conrad |tytuł = First Direct Observation of a Nearly Ideal Graphene Band Structure |czasopismo = Physical Review Letters |data = 2009-11-24 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 103 |numer = 22 |s = art. nr 226803 |doi = 10.1103/PhysRevLett.103.226803}}</ref>
<ref name="nanonet">{{cytuj |url = https://web.archive.org/web/20131213092217/http://www.nanonet.pl/index.php/aktualnoci/newsy/3063-grafen-z-nanoporami-umoliwi-tasze-odsalanie-wody |tytuł = Grafen z nanoporami umożliwi tańsze odsalanie wody |autor = Mateusz Truszkiewicz |opublikowany = www.nanonet.pl |data = 12 lutego 2013}}</ref>
<ref name="nobelprize.org">{{cytuj |tytuł = The Nobel Prize in Physics 2010 |url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2010/ |data dostępu = 2021-03-16 |język = en |opublikowany = Nobel Prize Foundation}}</ref>
<ref name="NwP2016">{{cytuj |tytuł = Polska metoda produkcji grafenu z patentem w USA i UE |url = http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,409130,polska-metoda-produkcji-grafenu-z-patentem-w-usa-i-ue.html |opublikowany = PAP |praca = Nauka w Polsce |data = 2016-04-07 |data dostępu = 2021-03-16}}</ref>
<ref name="Partyka2012">{{cytuj |tytuł = Grafenowe gadżety – prototypy za trzy lata |data dostępu = 2021-03-16 |opublikowany = Gazeta.pl Next |url = https://next.gazeta.pl/next/1,150857,12647355,grafenowe-gadzety-prototypy-za-trzy-lata.html |autor = Łukasz Partyka |data = 2012-10-10}}</ref>
<ref name="Peierls">{{cytuj |autor = R.E. Peierls |tytuł = Bemerkungen über Umwandlungstemperaturen |czasopismo = Helv. Phys. Acta |wolumin = 7 |data = 1934 |url = https://www.e-periodica.ch/cntmng?pid=hpa-001:1934:7::1060 |data dostępu = 2021-03-16 |język = de |dostęp = o}}</ref>
<ref name="Shang">{{cytuj |autor r = Luoran Shang, Yaping Qi, Haiwei Lu, Hao Pei, Yiwei Li, Liangliang Qu, Zhengwei Wu, Weixia Zhang |tytuł = Theranostic Bionanomaterials. Micro and Nano Technologies |rozdział = Graphene and Graphene Oxide for Tissue Engineering and Regeneration |data = 2019 |isbn = 978-0-12-815341-3 |wydawca = Elsevier |s = 165–185 |doi = 10.1016/b978-0-12-815341-3.00007-9 |język = en |redaktor = Wenguo Cui, Xin Zhao}}</ref>
<ref name="Sierański">{{cytuj |autor = K. Sierański, M. Kubisa, J. Szatkowski, J. Misiewicz |tytuł = Półprzewodniki i struktury półprzewodnikowe |miejsce = Wrocław |data = 2002}}</ref>
<ref name="Tatarzyńska">{{cytuj |autor = Karolina Tatarzyńska |tytuł = W Łodzi opracowano nową metodę wytwarzania grafenu |url = http://wyborcza.pl/1,75400,17256641,W_Lodzi_opracowano_nowa_metode_wytwarzania_grafenu.html |opublikowany = Gazeta Wyborcza |data = 2015-01-18 |data dostępu = 2021-03-16 |dostęp = z}}</ref>
<ref name="Thani">{{cytuj |autor = Roda F. Al-Thani, Noorunnisa Khanam Patan, Mariam A. Al-Maadeed |tytuł = Graphene oxide as antimicrobial against two gram-positive and two gram-negative bacteria in addition to one fungus |czasopismo = OnLine Journal of Biological Sciences |data = 2014-03-01 |data dostępu = 2020-09-16 |wolumin = 14 |numer = 3 |s = 230–239 |doi = 10.3844/ojbsci.2014.230.239 |język = en |dostęp = o}}</ref>
<ref name="Van Bommel">{{cytuj |autor = A.J. Van Bommel, J.E. Crombeen, A. Van Tooren |tytuł = LEED and Auger electron observations of the SiC(0001) surface |czasopismo = Surface Science |data = 1975-03 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 48 |numer = 2 |s = 463–472 |doi = 10.1016/0039-6028(75)90419-7 |język = en}}</ref>
<ref name="Vinothini">{{cytuj |autor = Kandasamy Vinothini, Mariappan Rajan |tytuł = Investigation on the use of graphene as a unique drug delivery platform for dissimilar anticancer drugs |czasopismo = Progress in Bioscience and Bioengineering |data = 2017-09-15 |data dostępu = 2020-09-16 |wolumin = 1 |numer = 1 |doi = 10.29269/pbb2017.v1i1.2 |język = en}}</ref>
<ref name="Wallace">{{cytuj |autor = P.R. Wallace |tytuł = The Band Theory of Graphite |czasopismo = Physical Review |data = 1947-05-01 |data dostępu = 2021-03-16 |wolumin = 71 |numer = 9 |s = 622–634 |doi = 10.1103/PhysRev.71.622 |język = en}}</ref>
<ref name="Wang">{{cytuj |autor = Xindong Wang, Lijian Chen, Xiurong Su, Shiyun Ai |tytuł = Electrochemical immunosensor with graphene quantum dots and apoferritin-encapsulated Cu nanoparticles double-assisted signal amplification for detection of avian leukosis virus subgroup J |czasopismo = Biosensors and Bioelectronics |data = 2013-09 |data dostępu = 2020-09-16 |wolumin = 47 |s = 171–177 |doi = 10.1016/j.bios.2013.03.021 |język = en}}</ref>
<ref name="wyborcza">{{cytuj |url = http://wyborcza.pl/1,75476,14188023,Bedziemy_mieli_energie_sloneczna_z_grafenu_.html |tytuł = Będziemy mieli energię słoneczną z grafenu? |data dostępu = 2021-03-16 |opublikowany = Gazeta Wyborcza |data = 29 czerwca 2013 |dostęp = z}}</ref>
</references>

== Linki zewnętrzne ==
* {{cytuj |url = http://kopalniawiedzy.pl/grafen-wytrzymalosc-5292.html |tytuł = Grafen to najbardziej wytrzymały z materiałów |data dostępu = 2021-03-16 |autor = Mariusz Błoński |opublikowany = kopalniawiedzy.pl |data = 21 lipca 2008}}
* {{cytuj |url = http://www.polskieradio.pl/Szukaj?q=grafen&s= |tytuł = Audycje o grafenie w Polskim Radiu |data dostępu = 2021-03-16}}
* {{otwarty dostęp}} [[Adam Rycerz]], ''[https://www.youtube.com/watch?v=qmNYZeYTKYQ Bliżej Nauki: Grafen: Największa niespodzianka w fizyce XXI wieku?]'', kanał [[Wydział Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego|FAIS UJ]] na [[YouTube]], 3 sierpnia 2018 [dostęp 2023-11-30].

{{Odmiany alotropowe węgla}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Materiały półprzewodnikowe]]
[[Kategoria:Magazynowanie energii]]
[[Kategoria:Nanomateriały]]
[[Kategoria:Odmiany alotropowe węgla]]
[[Kategoria:Odkrycia nagrodzone Nagrodą Nobla]]
[[Kategoria:Grafen]]