Tekst źródłowy strony Futurologia

'''Futurologia''' ({{w języku|de|Futurologie}}, od {{w języku|la|futurus}} ‘przyszły’), in. prognostyka, studia nad przyszłością – dyscyplina wiedzy zajmująca się historycznie przewidywaniem i [[prognozowanie]]m [[przyszłość|przyszłości]], m.in. w dziedzinie [[technika|techniki]], [[przyrost naturalny|przyrostu naturalnego]], [[gospodarka|gospodarki]], [[geopolityka|geopolityki]], [[kultura|kultury]] czy też [[środowisko przyrodnicze|środowiska przyrodniczego]], a współcześnie analizą możliwych przyszłości i wyobrażeń na ich temat<ref>{{Cytuj |tytuł = Futures Studies |data dostępu = 2021-07-19 |opublikowany = Polskie Towarzystwo Studiów nad Przyszłością |url = https://ptsp.pl/futures-studies/ |język = pl-PL}}</ref>.

== Historia ==
Termin „futurologia” wymyślił i wprowadził w 1943 roku {{link-interwiki|Ossip K. Flechtheim|Q=Q123899}}, a jedne z pierwszych badań w tym nurcie prowadził wojskowy [[Think tank]] [[RAND Corporation]]. W Europie futurologia pod państwowym mecenatem rozwijała się od 1962 roku, gdy rząd [[Francja|Francji]] powołał grupę „Roku 1985”, która miała za zadanie analizować informacje o przyszłości kraju i formułować rekomendacje polityczne. Wkrótce w [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] powstał projekt Mankind 2000, a 1964 w [[Stany Zjednoczone|USA]], powołana przez [[Amerykańska Akademia Sztuk i Nauk|Amerykańską Akademię Sztuk i Nauk]] „Komisja roku 2000”<ref>{{Cytuj |tytuł = Commission on the Year 2000 |data dostępu = 2021-07-19 |opublikowany = American Academy of Arts & Sciences |url = https://www.amacad.org/archives/gallery/commission-year-2000 |język = en}}</ref>. Równolegle futurologia rozwijała się w kręgach pozarządowych, a kamieniem milowym tego nurtu było powstanie w 1966 r. World Future Society, organizacji futurologicznej dopuszczającej do członkostwa obywateli wielu państw Zachodu<ref>{{Cytuj |tytuł = Edward Cornish (1927-2019), tytan studiów nad przyszłością - PTSP.pl |data = 2019-08-16 |data dostępu = 2021-07-19 |opublikowany = Polskie Towarzystwo Studiów nad Przyszłością |url = https://ptsp.pl/edward-cornish-1927-2019/ |język = pl-PL}}</ref>. W [[Polska|Polsce]] badaniami przyszłości zajął się [[Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”|Komitet Badań i Prognoz „Polska 2000”]] przy prezydium [[Polska Akademia Nauk|Polskiej Akademii Nauk]]. Większość z tych ośrodków prognozowało znaczne przełomy społeczne, techniczne, naukowe.

Obecnie futurologia jako nauka mająca ambicje „poznania” przyszłych społeczeństw, skłonna rościć sobie prawo do przepowiadania struktury społecznej za kilkadziesiąt budzi kontrowersje. Z jednej strony, wiele historycznych prognoz sprawdziło się, z drugiej strony, wiele okazało się chybionych, i brak jest naukowych wniosków, które pozwoliłyby podnieść jakość prognoz. [[Złożoność obliczeniowa|Złożoność]] i [[Emergencja|emergentność]] rzeczywistości społecznej jest zbyt duża, by można było zapewnić istotną poprawę trafności długoterminowych prognoz. 

=== Trafne prognozy długoterminowe ===
Raport ''[[Granice wzrostu (raport Klubu Rzymskiego)|Granice Wzrostu]]'' z 1972, opracowany na zlecenie [[Klub Rzymski|Klubu Rzymskiego]] przez Dennisa Meadowsa, Donellę Meadows, Jørgena Randersa oraz Williama W. Behrensa, można wskazać jako przykład trafności długoterminowych prognoz ilościowych. Najnowsze badania nad przewidywaniami z tego raportu wskazują<ref>{{Cytuj |tytuł = Granice wzrostu. Co nas czeka w połowie XXI wieku |data dostępu = 2024-01-28 |url = https://instytutsprawobywatelskich.pl/granice-wzrostu-co-nas-czeka-w-polowie-xxi-wieku/ |język = pl-PL}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Gaya Herrington |tytuł = Update to limits to growth: Comparing the World3 model with empirical data |czasopismo = Journal of Industrial Ecology |data = 2021-06 |data dostępu = 2024-01-28 |issn = 1088-1980 |wolumin = 25 |numer = 3 |s = 614–626 |doi = 10.1111/jiec.13084 |url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/jiec.13084 |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Marcin Popkiewicz |tytuł = Wzrost gospodarczy nas zabije |data = 20161018T142629+0200 |data dostępu = 2024-01-28 |opublikowany = www.polityka.pl |url = https://www.polityka.pl/niezbednik/1679020,1,wzrost-gospodarczy-nas-zabije.read |język = pl}}</ref>, że dwa spośród czterech przedstawionych scenariuszy są zbliżone do obserwowanych danych i wskazują na zatrzymanie dobrobytu, żywności i produkcji przemysłowej w ciągu następnej dekady.

Amerykański futurolog [[Alvin Toffler]] trafnie prognozował w latach 80. XX w.<ref>{{Cytuj |autor = Alvin Toffler, Michał Kłobukowski, Wiktor Osiatyński, Ewa Woydyłło |tytuł = Trzecia fala |data = 2006 |data dostępu = 2024-01-28 |isbn = 978-83-89738-89-9 |miejsce = Poznań |wydawca = Wydawnictwo Kurpisz}}</ref>, że wykorzystanie technologii komunikacyjnych i komputerów umożliwi [[Telepraca|telepracę]], co znalazło potwierdzenie we współczesności.

Francuski filozof polityki [[Alexis de Tocqueville]] w swojej słynnej dziewiętnastowiecznej książce ''[[O demokracji w Ameryce]]'' zapowiadał nieuchronność konfrontacji pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Rosją<ref>{{Cytuj |autor = Alexis de Tocqueville |tytuł = O demokracji w Ameryce |data = 1976 |data dostępu = 2024-01-28 |inni = Marcin Król (tłum.) |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |s = 255 |język = pl}}</ref>, która w XX wieku przybrała postać [[Zimna wojna|zimnej wojny]]:
{{Cytat|treść=Żyją dzisiaj na ziemi dwa wielkie narody, które zdają się zmierzać ku jednym
celom. Są to Rosjanie i Anglo-amerykanie. Wszystkie inne narody zatrzymały się już w miejscu lub rozwijają się z największym wysiłkiem — one zaś lekko i pospiesznie kroczą ku potędze, której granic umysł ludzki nie potrafi przewidzieć... Ich punkty wyjścia są różne i odmienne są ich drogi, lecz na mocy tajemnych planów Opatrzności zdają się powołani do tego, by kiedyś w rękach każdego z nich znalazły się losy połowy świata.}}

=== Niesprawdzone prognozy długoterminowe ===
Paul Kennedy przytacza<ref>Kennedy Paul, ''U progu XXI wieku'', tłum P. Konczewski, 1994, s. 16.</ref> słowa [[Thomas Malthus|Thomasa Malthusa]], który boleje na początku XVIII wieku nad przyszłością Ziemi, prognozując katastrofę związaną z niewystarczającą podażą żywności wobec rosnącej liczby ludności. Kennedy pyta, dlaczego proroctwa się nie ziściły i podaje trzy sprawy, których Malthus nie wziął pod uwagę: emigracja ludności z Wysp Brytyjskich, wzrost wydajności rolnictwa na świecie i pierwszy etap rewolucji przemysłowej.

Innym często cytowanym<ref>{{Cytuj |autor = Stephen Davies |tytuł = The Great Horse-Manure Crisis of 1894 {{!}} Stephen Davies |data = 2004-09-01 |data dostępu = 2024-01-28 |opublikowany = fee.org |url = https://fee.org/articles/the-great-horse-manure-crisis-of-1894/ |język = en}}</ref> przykładem są brytyjskie i amerykańskie prognozy ze schyłku XIX w., w myśl których, jeśli ówczesne tempo wzrostu pogłowia koni utrzyma się, to nie da się zapewnić żadnego rozwiązania zagospodarowania końskiego łajna na ulicach i w nieunikniony sposób pokryje ono grubą warstwą ulice rozwijających się miast; autorzy prognoz nie wzięli pod uwagę tego, że mogą pojawić się takie rozwiązania (kolej, samochód, traktor etc.), które wyeliminują konie z transportu i rolnictwa.

== Futurologia jako nauka ==
Futurologia jest określana bardzo różnie, a jej przewidywania negowane lub wręcz wyśmiewane. Próby określenia czym tak naprawdę ta dziedzina [[nauka|nauki]] jest były podejmowane wielokrotnie<ref>{{Cytuj |autor = Abdul Khakee |tytuł = Relationship between futures studies and planning |czasopismo = European Journal of Operational Research |data = 1988-01-01 |data dostępu = 2021-11-27 |issn = 0377-2217 |wolumin = 33 |numer = 2 |opis = Operational Research in the Public Sector |s = 200–211 |doi = 10.1016/0377-2217(88)90371-2 |url = https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0377221788903712 |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Andrzej Karpiński |tytuł = Co trzeba wiedzieć o studiach nad przyszłością? = (All one should know about futures studies) |data = 2009 |data dostępu = 2021-11-27 |isbn = 978-83-88700-33-0 |miejsce = Warszawa |wydawca = Polskie Towarzystwo Ekonomiczne |oclc = 751159075}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Eleonora Masini |tytuł = Rethinking futures studies |czasopismo = Futures |data = 2006-12-01 |data dostępu = 2021-11-27 |issn = 0016-3287 |wolumin = 38 |numer = 10 |opis = Eleonora Masini: The doyen of futures studies |s = 1158–1168 |doi = 10.1016/j.futures.2006.02.004 |url = https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016328706000486 |język = en}}</ref>. Można zaryzykować stwierdzenie, że futurologia jest dziedziną [[Wiedza|wiedzy]], czerpiącą z metodologii badań społecznych i historycznych. Na tej podstawie można nazwać ją [[historia|historią]] przyszłości<ref>{{Cytuj |url = http://przegladdziennikarski.pl/futurologia-historia-przyszlosci/ |tytuł = Futurologia historią przyszłości? |autor = [[Longin Pastusiak]] |data = 2017-02-19 |czasopismo= Przegląd Dziennikarski |data dostępu = 2017-05-23}}</ref> lub [[socjologia|socjologią]] przyszłości, która w przeciwieństwie do socjologii klasycznej nie bada społeczeństw z perspektywy statycznej, tylko dynamicznej. Innymi słowy jest nastawiona na hipotez na temat przyszłości oraz możliwych zmian w formułowaniu tychże, a nie "faktów" na temat przyszłości, które nie są dostępne poznawczo.

=== Cele ===
* Dla nauk społecznych futurologia stanowi „generator scenariuszy”, który służy do penetracji wyróżnionych zagadnień, dla szerzej rozumianych obszarów badawczych;
* Dla praktyki zarządzania w sektorze publicznym i prywatnym, jest źródłem hipotez i pomocą w formułowaniu długoterminowych celów zmiany społecznej<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Norbert Kołos |tytuł = Czy da się przewidzieć przyszłość? I dlaczego nie - Norbert Kołos |data = 2014-11-12 |data dostępu = 2024-01-28 |opublikowany = Polskie Towarzystwo Studiów nad Przyszłością |url = https://ptsp.pl/przyszlosci-nie-da-sie-przewidziec/ |język = pl-PL}}</ref>;
* Może pełnić role ostrzegawcze zaniechania bądź kontynuowania określonych procesów i zachęty do przełamywania intuicyjnego determinizmu, korzystania z wolności w kształtowaniu przyszłości, która jest otwarta<ref>{{Cytuj |autor = Edgar Morin |tytuł = La voie: pour l'avenir de l'humanité |data = 2011 |data dostępu = 2024-01-28 |isbn = 978-2-213-65560-4 |miejsce = Paris |wydawca = Fayard}}</ref><ref name=":0" />;
* Może służyć jako ideologiczne uzasadnienie panującej formacji, narzedzie [[Propaganda|propagandy]];
* Może służyć jako „wabik” dla społeczeństwa, w celu realizacji określonych zamierzeń władzy<ref>{{Cytuj |autor = Arkadiusz Kołodziej |tytuł = Problemy metodologiczne futurologii jako „dyscypliny naukowej” |czasopismo = Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica |data = 2017-06-30 |data dostępu = 2024-01-28 |issn = 2353-4850 |numer = 61 |s = 99–112 |doi = 10.18778/0208-600X.61.06 |url = https://czasopisma.uni.lodz.pl/sociologica/article/view/2442 |język = pl}}</ref>.

=== Metodologia ===
Intuicyjnie najprzystępniejszą metodą „badania przyszłości” jest przede wszystkim analiza współczesnych i przeszłych zjawisk, na podstawie obserwacji społeczeństwa, mediów i wyodrębnienie z nich najważniejszych tzw. trendów przeznaczonych do badania i penetracji. Innym sposobem są metody czysto matematyczne, jak [[Teoria prawdopodobieństwa|rachunek prawdopodobieństwa]], a także symulacje komputerowe<ref>{{Cytuj |autor = Mieczysław Sobczyk |tytuł = Statystyczne metody prognozowania |czasopismo = Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska |data = 1991 |data dostępu = 2024-01-28 |opis = Sectio H, Oeconomia 25 |s = 337-354 |url = http://bc.umcs.pl/Content/39315/PDF/czas9547_25_1991_28.pdf |język = pl}}</ref>, które na podstawie określonych danych formułują koncepcje przyszłości. Poza tymi dwiema tradycyjnymi, redukcjonistycznymi metodologiami badania przyszłości: przez analogię oraz przez [[Metody ilościowe|modelowanie statystyczne]] sytuują się [[Foresight (prognozowanie)|metody foresightowe]], które opierają się na [[Metody jakościowe|analizie jakościowej]], [[Heurystyka (zarządzanie)|heurystycznej]], skupionej nie tylko na formułowaniu prognoz, lecz także na analizie tychże, co w [[Filozofia nauki|ogólnej metodologii nauk]] można zakwalifikować do badań "świata trzeciego"<ref>{{Cytuj |autor = Jacek Urbaniec |tytuł = Trzeci świat Karla Poppera |czasopismo = Zagadnienia filozoficzne w nauce |data = 1986 |data dostępu = 2024-01-28 |issn = 0867-8286 |wolumin = VIII |s = 77-84 |opublikowany = Copernicus Centre |url = http://www.obi.opoka.org.pl/zfn/008/zfn00807Urbaniec.pdf |język = pl}}</ref> wg podziału [[Karl Popper|Karla Poppera]].

== Futurologia a [[Logika trójwartościowa|logika]] ==
Problem futurologii, polega na zdefiniowaniu i określeniu [[przyszłość|przyszłości]] i rozwiązania problemu czy ona istnieje już obecnie ([[determinizm]]) jako jednoznacznie określona czy też nie. [[Jan Łukasiewicz]] przytacza dwa argumenty za determinizmem: fizyczna zasada przyczynowości oraz logiczna [[prawo wyłączonego środka|zasada wyłączonego środka]] (<math>p \vee \sim p,</math> czyli „[[Tautologia (logika)|tautologią]] jest twierdzenie, że albo p albo nie p”). Oba obala, zaczynając od pierwszej, twierdząc, że nie jest prawdą iż jeśli <math>p</math> to nieskończony ciąg przyczyn tego faktu, musi sięgać chwili teraźniejszej i każdej chwili przeszłej. Ciąg ten może mieć swą granicę dolną w chwili, która jest późniejsza od teraźniejszej, a więc jeszcze nie nadeszła. Taki ciąg więc – konkludując – nie musi posiadać początku a jedynie dążyć do jakiejś chwili <math>t,</math> będąc nieskończonym.

Zasadę wyłączonego środka Łukasiewicz obala postulując wprowadzenie trzeciej wartości logicznej (logika dwuwartościowa posługuje się tylko wartościami prawdy i nieprawdy), która wyrażałaby „możliwość”. Innymi słowy możliwym jest że jakaś osoba będzie w domu, w kawiarni, w szpitalu, a ta możliwość nie determinuje faktu, że cała przyszłość jest z góry ustalona.

Aby zatem uprawiać futurologię, trzeba przyjąć założenie, że przyszłość istnieje w takim zakresie, w jakim jest zdeterminowana przez łańcuchy przyczynowo-skutkowe, które sięgają już naszej teraźniejszości, lub że istnieje jako metafora, w postaci prognoz i wizji indywidualnych osób lub grup społecznych.

== Futurologia jako narzędzie propagandy ==
Futurolodzy, będąc finansowanymi przez państwa mogła być im winna „przysługi” w postaci wykorzystywania swoich metod i autorytetu do podbudowywania statusu władzy w danym państwie. Łączyło się to jednak z zahamowaniem [[obiektywizm]]u i odejściem od pierwotnych idei. Przyszłość, w „futurologii państwowej” była ściśle dostosowana do potrzeb propagandowych danego kraju, była – jak nazywa to Lech Nijakowski – teraźniejszością w bogatych i dostojnych szatach<ref>{{Cytuj |autor = Lech Nijakowski |tytuł = Przyszłość i działanie. Wokół problemów futurologii |czasopismo = Rubikon. Studencki kwartalnik naukowy |data = 2000 |issn = 1505-1161 |numer = 3 |s = 35-45 |język = pl}}</ref>. W [[Stany Zjednoczone|Ameryce]] kreśliła wizję dobroczynnego i zbawiennego [[kapitalizm]]u, zaś w krajach bloku [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|sowieckiego]] zwycięskiego [[komunizm]]u. Ujęcie to nie docenia jednak [[Kontrkultura|kontrkulturowych]], alternatywnych, [[Teoria krytyczna|krytycznych]] i jawnie antysystemowych aspektów futurologii, które rozwijają się od lat 70. XX w., począwszy od dorobku prof. Jima Datora<ref>{{Cytuj |autor = Jim Dator |tytuł = Alternative Futures at the Manoa School |czasopismo = Journal of Futures Studies |data = 2009 |data dostępu = 2024-01-28 |numer = 14 (2) |s = 1-18 |url = https://jfsdigital.org/wp-content/uploads/2014/01/142-A01.pdf |język = en}}</ref> z [[Uniwersytet Hawajski|Uniwersytetu Hawajskiego]], a skończywszy na współczesnym nurcie "futures literacy"<ref>{{Cytuj |autor = Astrid C. Mangnus, Jeroen Oomen, Joost M. Vervoort, Maarten A. Hajer |tytuł = Futures literacy and the diversity of the future |czasopismo = Futures |data = 2021-09-01 |data dostępu = 2024-01-28 |issn = 0016-3287 |wolumin = 132 |s = 102793 |doi = 10.1016/j.futures.2021.102793 |url = https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016328721001051}}</ref>.

== Zobacz też ==
{{wikisłownik|futurologia}}
* [[futuryzm]]
* [[prognozowanie]]
* [[Foresight (prognozowanie)|foresight]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* Nijakowski Lech Michał, ''Wokół problemów futurologii'', 2000 {{ISSN|1505-1161}}.
* Bönish Alfred, ''Futurologia – jej funkcje i cele'', Wyd. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1980, {{ISBN|83-04-00302-3}}.
* Łukasiewicz Jan, ''Z zagadnień logiki i filozofii. Pisma wybrane'', Warszawa 1961.
* Stanisław Lem, ''Fantastyka i futurologia'', Kraków 2003.

== Linki zewnętrzne ==
* {{otwarty dostęp}} [[Piotr Jaroszyński]], ''[http://ptta.pl/pef/pdf/f/futurologia.pdf Futurologia]'', [[Powszechna Encyklopedia Filozofii]], Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Futurologia| ]]