Tekst źródłowy strony Falsyfikacja

[[Plik:Flatearthfalsification.svg|mały|Ilustracja przykładu falsyfikacji teorii płaskiej Ziemi]]

'''Falsyfikacja''' ([[łacina|łac.]] ''falsum'' – fałsz) – odmiana jednego z [[rozumowanie|rozumowań]] zwanego [[sprawdzanie]]m. Termin ten rozpowszechniony został za sprawą [[krytyczny racjonalizm|krytycznego racjonalizmu]] [[Karl Popper|Karla Poppera]] i stał się jedną z podstaw [[Metoda naukowa|metody naukowej]]<ref name="epwn">{{Encyklopedia PWN | id = 3899818 | tytuł = falsyfikacja | data dostępu = 2023-04-02 }}</ref>.

[[Wnioskowanie]] falsyfikujące przebiega według schematu ''[[Modus tollens|modus tollendo tollens]]'':
: [[Przesłanka|Przesłanki]]: 
::# Teoria '''T''' implikuje jednostkowe zdarzenie obserwacyjne '''o'''. 
::# Zdarzenie obserwacyjne '''o''' nie zachodzi.
: [[konkluzja|Wniosek]]: Teoria '''T''' jest fałszywa (nieadekwatna).

Wnioskowaniu temu odpowiada następujący zapis w języku [[rachunek zdań|rachunku zdań]]:
: <math>[(T \Rightarrow o) \land \lnot o]\Rightarrow \lnot T</math>

Przykład wnioskowania według tego schematu:
: Przesłanki:
::# Twierdzenie, że Ziemia jest płaskim dyskiem, implikuje, że nie da się jej okrążyć.
::# Nie jest prawdą, że nie da się okrążyć Ziemi - bo de facto wielokrotnie różni ludzie okrążyli Ziemię.
: Wniosek: Ziemia nie jest płaskim dyskiem
:Powyższe rozważania zakładają dodatkowo, że:
::* Grawitacja działa zawsze prostopadle do dysku, czyli człowiek znajdujący się poza obrysem powierzchni dysku (np. na krawędzi) nie będzie w stanie się na nim utrzymać.
::* Przemieszczanie się następuje tradycyjnymi metodami transportu.

== Falsyfikacja jako odmiana sprawdzania ==
''Sprawdzanie'' – definiując za [[Kazimierz Ajdukiewicz|Ajdukiewiczem]] pojęcie – ''jakiegoś zdania, np. zdania „a jest b” polega na rozwiązaniu zadania, które znajduje swe słowne sformułowanie w tzw. [[pytanie|pytaniu rozstrzygnięcia]] „czy a jest b?”''. Rozwiązaniem jest udzielenie jednej z dwóch właściwych odpowiedzi: „a jest b” albo „a nie jest b” na podstawie stwierdzenia prawdziwości lub fałszywości pewnych następstw wyprowadzonych ze zdania „a jest b”. W związku z powyższym procedura sprawdzania nie wyznacza jednoznacznie postaci konkluzji, [[inferencja|wyinferowanie]], której zakończy proces sprawdzania.
: W procesie sprawdzania wyróżnić można następujące fazy: '''(a)''' postawienie pytania rozstrzygnięcia: „czy a jest b?”; '''(b)''' wyprowadzenie  ze zdania „a jest b” jakichś następstw; '''(c)''' uznanie lub odrzucenie tych następstw.
:: Wnioskowanie (inferencja), prowadzące do uznania lub odrzucenia tych następstw i w sumie do uznania lub odrzucenia zdania sprawdzanego, przebiega jedną z  dwóch dróg: '''(1)''' od odrzucenia następstw do odrzucenia racji – droga dedukcyjna; '''(2)'''  od uznania następstw do uznania racji – droga [[Rozumowanie dedukcyjne|dedukcyjna]] albo [[rozumowanie redukcyjne|redukcyjna]]: '''(2.1.)''' dedukcyjna gdy następstwa są [[równoważność|równoważne]] ze zdaniem sprawdzanym; '''(2.2.)''' redukcyjna gdy następstwa nie są równoważne ze zdaniem sprawdzanym.

Tak rozumiane sprawdzanie występuje w dwóch odmianach:

* '''sprawdzanie pozytywne''', które również występuje w dwóch odmianach:
** '''weryfikacji''' czyli potwierdzenia całkowitego
** '''konfirmacji''' czyli potwierdzenia częściowego (przykład: „Wszystkie [[orbita|orbity]] [[planeta|planet]] są [[elipsa]]mi” – całkowite potwierdzenie tego zdania nie jest możliwe, nic nie wiemy ani o orbitach planet, których jeszcze nie ma, ani o orbitach planet, których już nie ma, o zdaniu tym powiemy, że jest konfirmowalne, a procedurę potwierdzenia – wskazując na orbity planet naszego układu słonecznego, czyli tylko na pewną [[Relacja równoważności#Klasy abstrakcji|podklasę]] planet – nazwiemy konfirmacją);
* '''sprawdzanie negatywne''', które też występuje w dwóch odmianach:
** '''dyskonfirmacji''', czyli osłabienia mocy danego twierdzenia (przykład: „Wszystkie dziewczyny w wieku 17–19 lat mieszkające obecnie w Łodzi są dziewicami” – o zdaniu tym powiemy, że jest dyskonfirmowalne i zostało zdyskonfirmowane wskazując, że niektóre z łodzianek znajdujące się w tym przedziale wiekowym nie są dziewicami);
** '''falsyfikacji''', czyli wykazania fałszywości (przykład: „Wszystkie orbity planet są okręgami” – o zdaniu tym powiemy, że jest falsyfikowalne i zostało sfalsyfikowane, wskazując na orbity planet naszego układu słonecznego). (W praktyce, różnice między dyskonfirmacją a falsyfikacją są tak znikome, że bardzo często, dla obydwu procedur stosuje się określenie falsyfikacja.)
*** '''Nieudaną próbę falsyfikacji''' jakiegoś twierdzenia nazywa się niekiedy (za [[krytyczny racjonalizm|Popperem]]) '''koroboracją'''. [[Teoria]] czy [[hipoteza]] została skoroborowana w chwili gdy nie udało się wykazać jej fałszywości. O takiej teorii lub hipotezie Popper mówi, że „okazała hart” ze względu na negatywny wynik eksperymentu falsyfikującego. W stosunku do następującego twierdzenia: „Wszystkie [[orbita|orbity]] [[planeta|planet]] są [[elipsa]]mi”, powiedzieć możemy, że zostało skoroborowane ponieważ (mimo poszukiwań – prób falsyfikacji) nie jest znana orbita planety, która nie jest elipsą.

== Przykłady ==

Roszczenia o weryfikowalności i falsyfikowalności były wykorzystywane do krytykowania różnych kontrowersyjnych poglądów. Rozpatrzenie poniższych przykładów obrazuje przydatność falsyfikowalności podczas próby krytykowania teorii.

=== Ekonomia ===
Niektórzy ekonomiści, jak ci ze [[Szkoła austriacka|szkoły austriackiej]], wierzą, że [[makroekonomia]] jest empirycznie nieczuła na wnioskowanie falsyfikujące, a zatem jedynym właściwym środkiem do zrozumienia zdarzeń gospodarczych jest [[Rozumowanie dedukcyjne|analiza logiczna]] intencji poszczególnych decydentów gospodarczych, w oparciu o [[Aksjomat|prawdy fundamentalne]]<ref>Peter J. Boettke, [http://www.econlib.org/library/Enc/AustrianSchoolofEconomics.html Austrian School of Economics: The Concise Encyclopedia of Economics | Library of Economics and Liberty], dostęp 2015-03-29</ref>{{odn|Heath|2015}}<ref>Ludwig von Mises. [[Ludzkie działanie|Human Action]], [http://mises.org/library/human-action-0 Purposeful Action and Animal Reaction]. s. 11, dostęp 2015-03-29</ref>.

=== Ewolucja ===
Liczne przykłady potencjalnych (pośrednich) sposobów falsyfikacji [[Teoria wspólnego przodka|teorii wspólnego pochodzenia]] zostały zaproponowane przez jej zwolenników. [[John B.S. Haldane|John Haldane]] zapytany, jakie hipotetyczne dowody mogłyby obalić [[ewolucja biologiczna|teorię ewolucji]], odpowiedział: ''kopalne szczątki królików z okresu [[prekambr]]u''<ref>Ridley, M (2003). ''Evolution, Third Edition''. Blackwell Publishing Limited. {{ISBN|1-4051-0345-0}}.</ref>. [[Richard Dawkins]] dodaje, że wszelkie inne współczesne zwierzęta takie jak hipopotam wystarczyłyby do jej obalenia<ref>{{Cytuj |autor = Claudia Wallis |tytuł = The Evolution Wars |czasopismo = Time |data = 2005-08-07 |data dostępu = 2023-08-09 |issn = 0040-781X |url = https://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1090909,00.html |język = en-US}}
</ref><ref>Dawkins, Richard (1995). ''[[Rzeka genów|River Out of Eden]]''. Basic Books. {{ISBN|0-465-06990-8}}.</ref><ref>Dawkins, Richard (1986). ''[[Ślepy zegarmistrz|The Blind Watchmaker]]''. W. W. Norton & Company, Inc. {{ISBN|0-393-31570-3}}.</ref>.

Karl Popper początkowo wypowiedział się przeciwko sprawdzalności [[Dobór naturalny|teorii doboru naturalnego]]<ref>Lannes, Sophie; Alain, Boyer (1982-02-26). „Les chemins de la verite: L'Express va plus loin avec Karl Popper”. ''L'Express''.; online German translation Die Wege der Wahrheit. „Zum Tode von Karl Popper”. ''Aufklärung und Kritik''. 02.1994. s.&nbsp;38.</ref><ref>Popper, K (1985). ''Unended Quest: An Intellectual Autobiography''. Open Court. {{ISBN|0-08-758343-7}}.</ref>, ale później odwołał swoje wcześniejsze stanowisko: „''Zmieniłem zdanie na temat sprawdzalności i statusu logicznego teorii doboru naturalnego, i cieszę się, że mam okazję do odwołania”''<ref>Popper, K (1978). „Natural selection and the emergence of mind”. ''Dialectica'' (32): 339–355.</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Karl Popper - Natural Selection and the Emergence of Mind |data dostępu = 2023-08-09 |opublikowany = www.informationphilosopher.com |url = https://www.informationphilosopher.com/solutions/philosophers/popper/natural_selection_and_the_emergence_of_mind.html}}</ref>.

=== Kreacjonizm ===
Większość krytyki wobec [[Kreacjonizm młodej Ziemi|kreacjonizmu młodej Ziemi]] jest oparta na dowodach dostarczanych przez samą przyrodę, że Ziemia jest o wiele starsza niż zwolennicy [[Kreacjonizm (pseudonauka)|kreacjonizmu]] twierdzą. Niektórzy kreacjoniści odpowiadają na te argumenty teorią (zwaną {{link-interwiki |Hipoteza Omphalos |tekst=hipotezą Omphalos |Q=Q500333}}), że świat został stworzony tak, aby wyglądał na stary<ref>{{Cytuj |tytuł = Catalog Record: Génie du Christianisme. ou Beaute's de la... {{!}} HathiTrust Digital Library |data dostępu = 2023-08-09 |opublikowany = catalog.hathitrust.org |url = https://catalog.hathitrust.org/api/volumes/oclc/5745473.html}}</ref>. Ta hipoteza nie jest falsyfikowalna, ponieważ nie ma dowodów dowodzących wieku Ziemi (ani dowolnej cechy astronomicznej), które teoretycznie nie mogłyby zostać spreparowane w trakcie [[Stworzenie świata|aktu stworzenia]].

=== Historycyzm ===
Badania historii oraz polityki, które rzekomo przewidują przyszłe zdarzenia mają formę, która czyni je nieczułymi na wnioskowanie falsyfikacyjne oraz nieweryfikowalnymi. [[Historycyzm]] opiera się na założeniu, że dla każdego historycznie istotnego zdarzenia, istnieje prawo historyczne lub gospodarcze, które określa w jaki sposób do niego doszło. Niewykrycie prawa tłumaczącego określony fakt historyczny, nie oznacza, że ono nie istnieje. Zauważyć należy, że wydarzenie, które spełnia warunki określonego prawa nie dowodzi jego uniwersalności. Ocena takich roszczeń jest w najlepszym wypadku trudna. Na tej podstawie Popper ''fundamentalnie skrytykował historyzm w sensie każdej próby przewidywania historii jako z góry przesądzonej i pewnej''<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Dawn Burton |tytuł = Research Training for Social Scientists: A Handbook for Postgraduate Researchers |data = 2000-05-02 |data dostępu = 2023-08-09 |isbn = 978-0-7619-6351-6 |wydawca = SAGE Publications |url = https://books.google.com/books?id=ibePpZ-6lkgC&pg=PA12&redir_esc=y |język = en}}</ref> i stwierdził, że zarówno [[marksizm]] jak i [[psychoanaliza]] nie mieszczą się w definicji nauki<ref name=":0" />, chociaż obie dziedziny uzurpują prawo do nazywania się nią. Ponownie, nie oznacza to, że każda z tych teorii musi być nieprawidłowa. Popper rozważał wykorzystanie wnioskowania falsyfikowalnego do określenia, czy dane teorie są naukowe, a nie czy dane twierdzenia, które zawierają lub wspierają są prawdziwe.

=== Matematyka ===
Część filozofów uważa, że matematyka nie jest eksperymentalnie falsyfikowalna, a tym samym zgodnie z definicją [[Karl Popper|Karla Poppera]] nie mieści się w [[Nauka|definicji nauki]]<ref>Shasha, Dennis Elliot; Lazere, Cathy A. (1998). ''Out of Their Minds: The Lives and Discoveries of 15 Great Computer Scientists''. Springer. s.&nbsp;228.</ref>. W 1930 [[Kurt Gödel|Gödel]] [[Twierdzenie Gödla|udowodnił]], że nie istnieje zbiór [[aksjomat]]ów dla matematyki, który byłby równocześnie spójny i kompletny. [[Karl Popper]] stwierdził, że ''większość teorii matematycznych jest, podobnie jak w fizyce i biologii, hipotetycznie-dedukcyjna: czysta matematyka dlatego okazuje się być wiele bliższa naukom przyrodniczym, których hipotezy są przypuszczeniami, niż wydawałoby się jeszcze niedawno''<ref>Popper 1995, s. 56</ref>. Jednym z wybitnych badaczy zastosowania falsyfikacji w matematyce był [[Imre Lakatos]].

Podobnie jak wszystkie [[nauki formalne]], matematyka nie dotyczy słuszności teorii w oparciu o empiryczne obserwacje świata, ale raczej zajmuje się teoretycznymi i abstrakcyjnymi badaniami takich tematów jak: wielkość, struktura, przestrzeń i zmiany. Metody nauk matematycznych są jednak stosowane w konstruowaniu i testowaniu modeli naukowych obserwowanej rzeczywistości. Albert Einstein napisał: ''Spośród wszystkich innych nauk matematyka przede wszystkim z jednego powodu cieszy się szczególnym poważaniem; jej twierdzenia są bezwzględnie pewne i niezaprzeczalne, podczas gdy twierdzenia wszystkich innych nauk są do pewnego stopnia przedmiotem sporu i wciąż narażone na obalenie wskutek odkrycia nowych faktów''<ref>{{Cytuj pismo|nazwisko = Einstein|imię = Albert|tytuł = Geometria a doświadczenie|czasopismo = Delta|wolumin = |wydanie = |strony = |data = 02/1977|wydawca = |miejsce = |issn = |url = http://www.wiw.pl/delta/geometria.asp}}</ref>.

== Zobacz też ==
{{Wikisłownik|falsyfikacja}}
* [[metoda naukowa]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj stronę | imię = Joseph | nazwisko = Heath | url = https://plato.stanford.edu/entries/methodological-individualism/ | tytuł = Methodological Individualism | język = en | opublikowany = [[Stanford Encyclopedia of Philosophy]] (Winter 2017 Edition) | data = 2015-01-21 | data dostępu = 2018-01-29 | archiwum = https://plato.stanford.edu/archives/win2017/entries/methodological-individualism/ | zarchiwizowano = 2017-12-21 | odn = tak }}

== Literatura ==
* [[Kazimierz Ajdukiewicz]], ''Klasyfikacja rozumowań'' [w:] ''Język i poznanie'', T. 2.
* [[Karl Popper]], ''Logika odkrycia naukowego''.

== Linki zewnętrzne ==
* {{otwarty dostęp}} [[Łukasz Lamża]], ''[https://www.youtube.com/watch?v=9-hNuEy6VKU Falsyfikacja]'', [[Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych]] – [[Uniwersytet Jagielloński]], kanał „Copernicus” na [[YouTube]], 4 marca 2020 [dostęp 2024-10-07].

{{Epistemologia}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Epistemologia]]
[[Kategoria:Filozofia nauki]]
[[Kategoria:Metodologia nauki]]