Tekst źródłowy strony Dwutlenek węgla w atmosferze Ziemi

[[Plik:AIRS Carbon Dioxide Vertical.png|thumb|Stężenie dwutlenku węgla w atmosferze, kolejno: roczne, w maju, w październiku. Niżej, trend zmian w troposferze i przy powierzchni]]
[[Plik:Atmosfera Ziemi.svg|thumb|Zmiany składu [[Atmosfera Ziemi|atmosfery]] w&nbsp;[[fanerozoik]]u{{odn|van Andel|1997|s=211}}:<br>linie czerwone – stężenie {{chem2|CO2}} jako wielokrotność poziomu współczesnego (umowne 1),<br>linie niebieskie – stężenia {{chem2|O2}} (%)]]
'''Dwutlenek węgla w atmosferze Ziemi''' – składnik śladowy [[Atmosfera Ziemi#Skład|współczesnej atmosfery Ziemi]] ([[dwutlenek węgla]], {{Chem2|CO2}}), który w okresie [[Historia Ziemi|powstawania planety]] był składnikiem dominującym. Zawartość {{Chem2|CO2}} w atmosferze ulegała zmianom, związanym ze [[Struktura ekosystemu#Historia biosfery|zmianami struktury biosfery]]. Współcześnie wynosi ok. 0,04% (400 [[Sposoby zapisu bezwymiarowego stosunku dwóch wielkości|ppm]]) i rośnie.

Pomimo tak małego stężenia {{Chem2|CO2}} odgrywa ważną rolę w [[Obieg węgla w przyrodzie|obiegu węgla w przyrodzie]], w którym [[Węgiel (pierwiastek)|węgiel]] jest wymieniany między atmosferą a oceanami, glebą, skałami i [[organizm]]ami [[Biosfera|biosfery]]. Rośliny i inne [[fotoautotrofy]] wykorzystują energię słoneczną do produkcji [[Węglowodany|węglowodanów]] z atmosferycznego dwutlenku węgla i wody poprzez [[Fotosynteza|fotosyntezę]]. Niemal wszystkie organizmy zależą od węglowodanów pochodzących przeważnie z fotosyntezy jako głównego źródła energii i związków węgla{{odn|Corinne Le Quéré i inni|2018}}.

{{Chem2|CO2}} pochłania i emituje [[Podczerwień|promieniowanie podczerwone]] w zakresach, w których jest ono przepuszczane przez inne gazy atmosfery, w związku z czym jest [[Gaz cieplarniany|gazem cieplarnianym]] – znacząco wpływa na temperaturę powierzchni Ziemi ([[efekt cieplarniany]]){{r|Fakty-i-mity-efekt-cieplarniany}}.

Około 4 mld lat temu był jednym z głównych składników [[Atmosfera Ziemi#Zmiany w atmosferze Ziemi|atmosfery]] tworzącej się Ziemi i utrzymywał się w znacznych ilościach aż do związania węgla przez organizmy fotosyntezujące{{r|EPSL2015}}. W kolejnych okresach historii Ziemi stężenie {{chem2|CO2}} w jej atmosferze zmieniało się w szerokich granicach, osiągając 4000 ppm (10 razy więcej niż obecne) w okresie kambryjskim około 500 milionów lat temu, a spadając do 180 ppm podczas zlodowacenia [[plejstocen]]u około dwa miliony lat temu<ref name="Cambridge2013">{{cytuj książkę |nazwisko = Eggleton |imię = Tony |tytuł = A Short Introduction to Climate Change |url = https://books.google.com/books?id=jeSwRly2M_cC&pg=PA52&lpg=PA52&dq=280 |data = 2013 |wydawca = Cambridge University Press |strony = 52 |isbn = 9781107618763}}</ref>. <!-- dopisać związek z masowymi wymieraniami -->

Przez dłuższy czas od początku [[neogen]]u stężenie wahało się wokół 280 ppm. W związku z [[Antropopresja|antropopresją]] stężenie {{chem2|CO2}} w atmosferze wzrosło o ponad 45%, z poziomu 280 ppm utrzymującego się w ciągu 10 000 lat aż do połowy XVIII wieku{{r|Cambridge2013}} do 415 ppm w maju 2019 r<ref>{{Cytuj |tytuł = Atmospheric CO2 hits record high in May 2019 |url = https://earthsky.org/earth/atmospheric-co2-record-high-may-2019}}</ref>. Obecne stężenie jest najwyższe od 14 milionów lat, wzrost ten przypisuje się działalności człowieka, w szczególności wylesianiu i spalaniu paliw kopalnych<ref>{{Cytuj |tytuł = A 40-million-year history of atmospheric CO2 |url = https://royalsocietypublishing.org/doi/full/10.1098/rsta.2013.0096#d3e1337 |doi = 10.1098/rsta.2013.0096}}</ref>. Wzrost {{Chem2|CO2}} i innych gazów cieplarnianych w ziemskiej atmosferze spowodował wzrost temperatury zwanym [[Globalne ocieplenie|globalnym ociepleniem]]. Wzrost stężenia {{Chem2|CO2}} w atmosferze zwiększa jego stężenie w wodach śródlądowych i oceanach, powoduje [[zakwaszanie wód]]<ref>{{Cytuj |autor = Richard E. Zeebe |tytuł = History of Seawater Carbonate Chemistry, Atmospheric CO2, and Ocean Acidification |czasopismo = Annual Review of Earth and Planetary Sciences |data = 2012-05-30 |data dostępu = 2018-09-20 |issn = 0084-6597 |wolumin = 40 |numer = 1 |s = 141–165 |doi = 10.1146/annurev-earth-042711-105521 |język = en}}</ref>.

Zagadnieniami ograniczania emisji {{chem2|CO2}} zajmują się liczne organizacje społecznościowe, np. [[Friends of the Earth International]] (w jej ramach m.in. ''Friends of the Earth Europe'' lub ''Peoples Climate Movement'', organizujący m.in. marsze protestacyjne{{r|PCM}}).

== Obecne stężenie ==
[[Plik:Global distribution of Carbon Dioxide.jpg|thumb|Zmienność stężenia {{Chem2|CO2}} w zależności od pory roku i szerokości geograficznej.]]
Od rozpoczęcia [[Rewolucja przemysłowa|intensywnego rozwoju przemysłu]] stężenie atmosferycznego CO<sub>2</sub> wzrasta sukcesywnie od 280 części na milion (ppm) do ponad 400 ppm i nadal rośnie. W kwietniu i maju 2019 r. średni miesięczny poziom CO<sub>2</sub> w ziemskiej atmosferze przekroczył 411 ppm<ref name="trends">{{Cytuj stronę |url = https://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/trends/global.html |tytuł = Trends in Atmospheric Carbon Dioxide |data dostępu = 2019-11-03}}</ref>. Stężenie 410 ppm w atmosferze odpowiada około 3200 mld ton CO<sub>2</sub>, zawierając około 870 GtC (870 mld ton węgla = 8,7·10<sup>14</sup> kg){{u|uGtC}}. Globalne średnie stężenie CO<sub>2</sub> rośnie obecnie w tempie około 2 ppm/rok i wzrost ten przyspiesza{{r|trends}}. Roczna fluktuacja stężenia wynosi około 3–9 ppm. Stężenie CO<sub>2</sub> osiąga na [[Półkula północna|półkuli północnej]] maksimum na przełomie kwietnia i maja, a minimum w październiku{{r|trends}}. Największe zmiany CO<sub>2</sub> w cyklu rocznym są na półkuli północnej, im dalej na południe tym zmiany w ciągu roku są coraz mniejsze i mogą osiągać maksimum w innych miesiącach.

W przyziemnej atmosferze obserwuje się zwiększone stężenie na obszarach przemysłowych, wynikające z lokalnych źródeł emisji CO<sub>2</sub>, a w obszarach z dominacją roślinności, wahania dobowe wynikające z zależności fotosyntezy od światła<ref>{{Cytuj stronę |url = https://scrippsco2.ucsd.edu/history_legacy/early_keeling_curve.html |tytuł = The Early Keeling Curve |opublikowany = Scripps CO2 Program |data dostępu = 2020-10-12}}</ref>.

Lokalne stężenie CO<sub>2</sub> w powietrzu może być zwiększone przez gazy wulkaniczne lub [[Erupcja limniczna|erupcję limniczną]].

== Globalny budżet CO<sub>2</sub>, obieg węgla ==
[[Plik:Co2-concentrations.jpg|mały|375x375px|Historyczne stężenie oraz antropogeniczne emisje dwutlenku węgla]]
Atmosferyczny dwutlenek węgla odgrywa ważną rolę w [[Obieg węgla w przyrodzie|obiegu węgla na Ziemi]], w którym dwutlenek węgla jest usuwany z atmosfery za pomocą naturalnych procesów, takich jak fotosynteza, rozpuszczanie w wodzie czy osadzanie się węglanów, oraz dodawany do atmosfery naturalnych procesów, takich jak oddychanie i uwalnianie dwutlenku węgla z osadów węglanowych, oraz działalności człowieka, takich jak spalanie paliw kopalnych i zmiany w użytkowaniu ziemi. Wyróżnia się: szybki cykl węglowy i wolny cykl węglowy. Szybki cykl węglowy odnosi się do przemieszczania się węgla między środowiskiem a żywymi organizmami w biosferze, podczas gdy wolny cykl węglowy obejmuje ruch węgla między atmosferą, oceanami, glebą, skałami i wulkanizmem. Oba cykle węglowe są ze sobą ściśle powiązane, a przepływ węgla w postaci gazowego dwutlenek węgla przez atmosferę jest elementem cyklu<ref>{{Cytuj |autor = Holli Riebeek |tytuł = The Carbon Cycle |url = https://earthobservatory.nasa.gov/features/CarbonCycle/page1.php |wydawca = NASA |data = 2011}}</ref>.

Ilość przepływającego węgla do i z atmosfery szacuje się w zależności od rozpatrywanego przepływu. Emisje pochodzące ze spalania paliw kopalnych (''EFF'') określa się na podstawie statystyk wydobycia i zużycia kopalin. Emisje wynikające z użytkowania gruntów i zmiany użytkowania gruntów (''ELUC''), określa się na podstawie modeli uwzględniających wylesiania, użytkowanie gruntów produkcji rolnej i pod zabudowę. Pochłanianie {{Chem2|CO2}} w oceanie (''SOCEAN'') i na lądzie (''SLAND'') są szacowane na podstawie modeli globalnych procesów z uwzględnieniem obserwacji, w tym np. satelitarnych stężenia dwutlenku węgla w atmosferze oraz zazielenienia powierzchni{{odn|Corinne Le Quéré i inni|2018}}.

Opracowany przez ''Earth System Science Data'' globalny budżet węgla wskazuje, że w dziesięcioleciu 2008–2017 przepływy dwutlenku węgla w przeliczeniu na zawarty w nich węgiel i obliczona zmiana jego ilości w atmosferze wyniosły{{odn|Corinne Le Quéré i inni|2018}}:
* emisje ze spalania z paliw kopalnych (''EFF'') – 9,4 ± 0,5 GtC/rok,
* emisje wynikające z użytkowania gruntów i zmiany użytkowania gruntów (''ELUC'') – 1,5 ± 0,7 GtC/rok,
* pochłanianie przez ocean (''SOCEAN'') – 2,4 ± 0,5 GtC/rok
* pochłanianie na lądach (''SLAND'') – 3,2 ± 0,8 GtC/rok,
* zmiana ilości dwutlenku węgla w atmosferze (''GATM'') – 4,7 ± 0,02 GtC/rok,

Nierównowaga budżetu węgla (''BIM'') jest różnicą między szacowanymi całkowitymi emisjami a szacowanymi zmianami w atmosferze, przepływami do oceanu i biosfery lądowej, jest miarą niedoskonałych danych i zrozumienia współczesnego cyklu węglowego{{odn|Corinne Le Quéré i inni|2018}}.

:: <math>BIM = EFF + ELUC - GATM - SLAND - SOCEAN</math>

Uwzględniając dokładności danych, powyższy bilans wykazuje niezrównoważenie równe 0,5 GtC/rok. Wskazuje to na zawyżenie emisji lub niedoszacowanie pochłaniania{{odn|Corinne Le Quéré i inni|2018}}.

Budżet dla roku 2017 podaje wartości: ''EFF'' – 9,9±0,5 GtC/rok, ''ELUC'' – 1,4±0,7 GtC/rok, ''GATM'' – 4,6±0,2 GtC/rok, ''SOCEAN'' – 2,5±0,5 GtC/rok, ''SLAND'' – 3,8±0,8 GtC/rok, a ''BIM'' – 0,3 GtC/rok{{odn|Corinne Le Quéré i inni|2018}}.

Porównanie roku z dziesięcioleciem wskazuje na znaczący wzrost emisji ze spalania kopalnych źródeł energii{{odn|Corinne Le Quéré i inni|2018}}.

Model przepływów w atmosferze CT2017 opracowany przez NOAA umożliwia określenie źródeł emisji i pochłaniania CO<sub>2</sub> w atmosferze. Według tego modelu emisje {{chem2|CO2}} ze spalania paliw kopalnych (''EFF'')rosły w latach 2000–2016 z 6,7 do 9,9 mld ton węgla. Emisje te koncentrują się na obszarach o dużej gęstości zaludnienia i aktywności gospodarczej w północnej [[Strefy umiarkowane|strefie umiarkowanej]]. Drugim ważnym źródłem {{chem2|CO2}} są pożary, które dodają do atmosfery rocznie 1,9–2,3 mld ton węgla. Większość tych emisji pochodzi ze strefy tropikalnej i południowej<ref name="tracker2017">{{Cytuj stronę |url = https://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/carbontracker/ |tytuł = CarbonTracker CT2017 |opublikowany = National Oceanic & Atmospheric Administration |data dostępu = 2019-11-04}}</ref>.

Biosfery lądowe i oceany pochłaniają i emitują dwutlenek węgla do atmosfery, w sumie są one pochłaniaczami. Biosfera lądowa (''SLAND'') wykazuje pochłanianie netto od 2,4 do 5,1 mld ton węgla, oceany (''SOCEAN'') zaś od 1,6 do 3,0 mld ton węgla. Ilość węgla wiązanego przez ekosystemy lądowe zależy od przebiegu pogody w danym roku, dobre warunki do rozwoju roślin zwiększają pochłanianie, a susze na dużym obszarze zmniejszają. Model wykazuje, że tereny intensywnej działalności rolniczej są dużymi pochłaniaczami {{chem2|CO2}}, podczas gdy strefa lasów tropikalnych jest oceniana jako źródło dwutlenku węgla w ilości 0,4–0,8 mld ton węgla. Woda oceaniczna ma mniejsze stężenie {{chem2|CO2}} niż równowagowe odpowiadające stężeniu {{chem2|CO2}} w atmosferze, przez co woda oceaniczna pochłania dwutlenek węgla. Część pochłoniętego przez wodę dwutlenku węgla zwiększa jego stężenie w wodzie, część jest pobierana przez glony, a część jest wiązane w wyniku [[Reakcja chemiczna|reakcji chemicznych]] z minerałami. Niemal połowa węgla ze źródeł antropogenicznych jest pochłaniana przez biosferę i oceany, pozostała zwiększa stężenie dwutlenku węgla w atmosferze{{r|tracker2017}}.

Z wyjątkiem spalania paliw i emisji wynikającej ze zmian użytkowania gruntów, wszystkie pozostałe ośrodki zarówno dostarczają, jak i pobierają dwutlenek węgla z atmosfery.
{| class="wikitable" style="text-align:right;" "col-1-text-align-left col-2-text-align-left"
|+ Przepływy {{chem2|CO2}} do i z atmosfery wyrażone w GtC na rok{{odn|Corinne Le Quéré i inni|2018}}.
|-
! !! !!colspan=2| Naturalne !!colspan=2| Antropogeniczne !!colspan=2| Łącznie !! Bilans
|-
! Źródło/Ujście !! Oznaczenie !! do !! od !! do !! od !! do !! od !!
|-
|align=left| Spalanie paliw ||align=left| EFF || 0 || 0 || 9,4 || 0 || 9,4 || 0 || 9,4
|-
|align=left| Zmiana użytkowania gruntu ||align=left| ELUC || 0 || 0 || 1,5 || 0 || 1,5 || 0 || 1,5
|-
|align=left| Pochłanianie przez lądy ||align=left| SLAND || 120 || 120 || 0 || 3,2 || 120 || 123,2 || -3,2
|-
|align=left| Pochłanianie przez oceany ||align=left| SOCEAN || 90 || 90 || 0 || 2,4 || 90 || 92,4 || -2,4
|-
| Razem || || 210 || 210 || 10,9 || 5,6 || 220,9 || 215,6 || 5,3
|}

Łączna ilość emisji {{chem2|CO2}} wynosząca 221 GtC/rok, przy zawartości {{chem2|CO2}} w atmosferze wynoszącym 860 GtC oznacza, że cząsteczka {{chem2|CO2}} przebywa średnio w atmosferze niecałe 4 lata{{odn|Corinne Le Quéré i inni|2018}}.

== {{Chem2|CO2}} a efekt cieplarniany ==
[[Plik:Co2 vibrations.svg|thumb|[[Drgania własne cząsteczki]] {{chem2|CO2}}]]
[[Plik:595px-Atmospheric TransmissionPL.png|thumb]]

Naturalny [[efekt cieplarniany]] na Ziemi sprawia, że życie jest takie, jakie znamy, a dwutlenek węgla odgrywa znaczącą rolę w zapewnieniu wysokiej temperatury, jaka jest na Ziemi. Oddziaływanie obecnych w atmosferze [[Gaz cieplarniany|gazów cieplarnianych]] na temperaturę powierzchni Ziemi polega na zmniejszeniu [[Promieniowanie elektromagnetyczne|promieniowania elektromagnetycznego]] z zakresu [[Podczerwień|podczerwieni]], wypromieniowywanego z powierzchni Ziemi w kierunku [[Przestrzeń kosmiczna|przestrzeni kosmicznej]]. Powoduje to podwyższenie temperatury powierzchni i atmosfery planety do takiej, w której uzyskiwana jest [[Równowaga dynamiczna|równowaga]] między energią docierającą do globu ze Słońca przez [[promieniowanie słoneczne]] a odprowadzaną w przestrzeń kosmiczną przez promieniowanie podczerwone{{r|Fakty-i-mity-efekt-cieplarniany}}.

[[Absorpcja (optyka)|Absorpcja promieniowania]] zachodzi wtedy, gdy energia [[foton]]ów odpowiada różnicy między dozwolonymi [[Poziom energetyczny|poziomami energetycznymi]], które mogą zająć [[elektron]]y w [[atom]]ach lub fragmenty [[Cząsteczka|cząsteczki]], [[Stan wzbudzony|wzbudzane]] do [[Drgania własne cząsteczki|drgań]] lub obrotów. Absorpcja promieniowania podczerwonego przez cząsteczki {{Chem2|CO2}} jest związana z ich wzbudzaniem do drgań zginających i rozciągających cząsteczkę. Wzbudzenie drgań zginających symetrycznych i niesymetrycznych odpowiada energii promieniowania elektromagnetycznego o [[Długość fali|długości fali]] około 15&nbsp;μm, odpowiada mu pasmo absorpcyjne wokół tej długości fali, pasmo to leży w pobliżu maksimum emisji energii cieplnej przez powierzchnię Ziemi, do tego w zakresie 12–15&nbsp;μm para wodna nie pochłania promieniowania, przez co obecność dwutlenku węgla w atmosferze zmniejsza wypromieniowywanie ciepła w przestrzeń kosmiczną{{r|NASA-1}}. Drgania symetryczne nie mogą być wzbudzone przez pochłonięcie fotonu, ani nie mogą wypromieniować energii, ponieważ wzbudzenie ich nie powoduje zmian momentu dipolowego cząsteczki{{r|spektrIR|spektrIR2}}.

Chociaż para wodna jest odpowiedzialna za większość (około 36–70%) całkowitego efektu cieplarnianego Ziemi, to wielkość ta nie jest bezpośrednio związana z działalnością człowieka a zależy od temperatury atmosfery. Na Ziemi dwutlenek węgla jest najbardziej istotnym, bezpośrednio wpływającym antropologicznie gazem cieplarnianym. W 2017 roku wzrost stężenia {{Chem2|CO2}} od początku rozwoju przemysłu (1750 r.) jest odpowiedzialny za 2,013 W/m² z całego 3,062 W/m² [[Wymuszanie radiacyjne|wymuszania radiacyjnego]] na Ziemi, to jest około 66%<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = The State of Greenhouse Gases in the Atmosphere Based on Global Observations through 2017 |url = https://library.wmo.int/doc_num.php?explnum_id=5455|czasopismo = WMO Greenhouse Gas Bulletin |numer = 14 |wydawca = Word Meteorological Organization |issn = 2078-0796 |data = 2018-11-22}}</ref>.

== Dwutlenek węgla a fotosynteza ==
[[Plik:Fotosynteza.svg|thumb|W fotosyntezie {{Chem2|CO2}} jest [[Redukcja (chemia)|redukowany]] w cyklu Calvina z wytworzeniem [[Monosacharydy|cukrów prostych]].]]
[[Plik:Horizontal-Photobioreaktor mit Zick-Zack-förmigen Vertiefungen.png|thumb|Testowa instalacja do [[Biosekwestracja|biosekwestracji]] przez glony]]
W [[ekosystem]]ach współczesnej [[Biosfera|biosfery]] atmosferyczny dwutlenek węgla odgrywa kluczową rolę w [[Cykl biogeochemiczny|cyklach biogeochemicznych]]. Rośliny lądowe pobierają dwutlenek węgla bezpośrednio z atmosfery, a wodne rozpuszczony w wodzie. {{Chem2|CO2}} jest [[Substrat (chemia)|substratem]] [[Fotosynteza|fotosyntezy]], w wyniku której węgiel jest włączany do [[Związki organiczne|związków organicznych]], zazwyczaj glukozy, zwiększając ilość [[Węgiel organiczny|węgla organicznego]]. Sumaryczny przebieg reakcji{{odn|Weiner|2003|s=142–175}}:
: 6{{chem2|H2|O + 6{CO2}} + ''hν'' (energia świetlna) → {{chem2|C6H12O6 + 6O2}}↑

Głównym procesem odwrotnym, w którym węgiel ze związków organicznych jest utleniany, a [[Produkt reakcji|produktem reakcji]] jest {{Chem2|CO2}} jest [[oddychanie komórkowe]], prowadzące do rozwoju komórek, jak i do [[Biodegradacja|biodegradacji]]. Przykładowa reakcja pełnego utleniania glukozy{{odn|Weiner|2003|s=142–175}}:
: {{chem2|C6H12O6 + 6O2}} → 6{{chem2|H2O + 6CO2}}↑ + (energia)

Niemal całość ze 120 GtC pochłanianych przez lądy i większość z 90 GtC pochłanianych przez oceany jest przekształcana przez fotosyntezę z dwutlenku węgla na związki organiczne węgla. Organizmy fotosyntezujące są [[Fotoautotrofy|fotoautotrofami]], syntezują związki odżywcze bezpośrednio z {{chem2|CO2}} i wody wykorzystując energię światła. Ogólny proces fotosyntezy jest podobny u roślin, glonów i cyjanobakterii, ale szczegóły jego przebiegu są różne. U roślin występuje kilka odmian fotosyntezy i kilka procesów fizycznych związanych z przebiegiem fotosyntezy. Główne typy fotosyntezy określane są jako fotosynteza C3 i [[Fotosynteza C4|C4]]. Fotosynteza C4 oraz kilka innych cech roślin wykształciły się jako przystosowanie roślin do wysokiego natężenia światła, podwyższonej temperatury (ponad 20&nbsp;°C) i suszy. Wydajność fotosyntezy roślin typu C4 jest 1,5 – 2 razy większa od roślin typu C3, szczególnie w wyższej temperaturze i przy niedoborze wody. Wydajność większości roślin C4 spada w niższej temperaturze i około 15&nbsp;°C oba typy są tak samo wydajne<ref name="drozak">{{Cytuj |autor = Anna Drożak, Wioleta Wasilewska, Alicja Buczyńska, Elżbieta Romanowska |tytuł = Fotosynteza typu C4 |data = 2011}}</ref>. Rośliny ze ścieżką fotosyntetyczną C4 dominują w tropikalnych sawannach i łąkach, a wśród roślin uprawnych w między innymi [[kukurydza]], [[Cukrowiec lekarski|trzcina cukrowa]], wśród drzew [[paulownia]]. Rośliny typu C4 jako wydajniejsze od C3 są wykorzystywane jako źródło paszy i biomasy, w warunkach pogodowych takich jak w Polsce największe plony uzyskuje się z kukurydzy, uprawa której umożliwia uzyskanie do 15 ton ziarna lub 25 ton suchej biomasy z jednego hektara<ref>{{Cytuj |autor = Małgorzata Fugol, Józef Szlachta |tytuł = Zasadność użytkowania kiszonki z kukurydzy i gnojowicy świńskiej do produkcji biogazu |url = https://ir.ptir.org/artykuly/pl/119/IR(119)_2670_pl.pdf |czasopismo = Inżynieria Rolnicza |numer = 1(119) |data = 2010}}</ref>.

Trwają prace nad wiązaniem węgla przez fotosyntezę zwane [[Biosekwestracja|biosekwestracją]]. Wyhodowano krzyżówkę [[Paulownia|paulowni]] o szczególnie dużym przyroście zwaną [[Oxytree|drzewem tlenowym]], którego uprawy są zakładane w Europie<ref>{{Cytuj |autor = Witold Rzepiński |tytuł = Alternatywą drzewo tlenowe |url = http://www.sir-kielce.pl/pliki/OXYTREE.pdf |czasopismo = Agroporady |numer = 10 |data = 2016-03-16}}</ref>. Przeniesieniem niektórych cech roślin C4 do roślin uprawnych C3 celem poprawy ich wydajności. Takie zmodyfikowane genetycznie rośliny określane są jako ''C4-like''<ref>{{Cytuj |autor = Gao Zhiping, Shen Weijun, Chen Guoxiang |tytuł = C4-like Photosynthesis has Important Functions in C3 Plant Vasculature |czasopismo = Journal of Experimental Botany |data = 2018-04-19 |doi = 10.1093/jxb/ery155}}</ref>.

Prowadzone są badania nad organizmami fotosyntezującymi w oceanach, zaobserwowano że fotosyntezę ograniczają niedobory niektórych pierwiastków niezbędnych do rozwoju [[fitoplankton]]u, takich jak [[azot]], [[fosfor]] i [[żelazo]]. Próby [[Zasiewanie żelazem|nawożenia żelazem]] wód oceanicznych przynosiły zwiększony wzrost fitoplanktonu i wiązania węgla w ich organizmach.

== Wpływ zwiększenia stężenia {{chem2|CO2}} na rośliny ==
Badania prowadzone w [[Szklarnia (ogrodnictwo)|szklarniach]] wykazały, że podwojenie stężenia {{chem2|CO2}} stymuluje wzrost różnych gatunków roślin średnio o 37%. Przy czym wpływ zwiększenia stężenia {{chem2|CO2}} różnił się znacznie w zależności od gatunku, niektóre wykazywały znacznie większe przyrosty, a niektóre nawet mniejsze. Na przykład podwojenie {{chem2|CO2}} spowodowało, że przyrost suchej masy roślin [[Bawełna (roślina)|bawełny]] podwoił się, ale dla [[Kukurydza|kukurydzy]] przyrost wyniósł tylko 20%<ref>{{Cytuj |autor = Hendrik Poorter |tytuł = Interspecific variation in the growth response of plants to an elevated ambient CO2 concentration |url = http://www.science.poorter.eu/1993_poorter_vegetatio.pdf |czasopismo = Vegetatio |numer = 104/105 |data = 1993 |s = 77–97}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = S.C. Wong |tytuł = Elevated Partial Pressure of CO2 and Plant Growth |czasopismo = Oecologia |wolumin = 44 |data = 1979 |s = 68–74 |doi = 10.1007/BF00346400 |pmid = 28310466 |język = en}}</ref>.

Oprócz badań w szklarni, prowadzone są pomiary terenowe i satelitarne starając się określić wpływ zwiększenia {{chem2|CO2}} w naturalnym środowisku. W eksperymentach wzbogacania dwutlenkiem węgla wolnego powietrza, rośliny uprawia się na polach, a w otaczającym je powietrzu zwiększa się stężenie {{chem2|CO2}}. W tych eksperymentach rośliny wykazują mniejsze zmiany wzrostu niż w badaniach szklarniowych, podobnie jak w badaniach w szklarniach zauważono różnice przyrostów w zależności od gatunków roślin. Przy {{chem2|CO2}} w stężeniu 475–600 ppm, zauważono średni wzrost plonu o 17%, przy czym rośliny strączkowe zazwyczaj wykazywały większą odpowiedź niż inne gatunki, a rośliny C4 ogólnie wykazywały mniejszy<ref>{{Cytuj |autor = Lisa Ainsworth |tytuł = What have we learned from 15 years of free-air CO2 enrichment (FACE)? A meta-analytic review of the responses of photosynthesis, canopy properties and plant production to rising CO2. |czasopismo = New Phytologist |wolumin = 165 |data = 2004-11-18 |doi = 10.1111/j.1469-8137.2004.01224.x |pmid = 15720649 |język = en}}</ref>.

Wyrażana jest hipoteza mówiąca, że zwiększenie poziomu {{chem2|CO2}} może mieć negatywny wpływ na jakość odżywczą niektórych roślin. Zwiększenie fotosyntezy zwiększy ilość [[Węglowodany|węglowodanów]], przy jednoczesnym pozostawieniu lub obniżeniu ilości innych ważnych składników odżywczych, takich jak [[Białka|białko]], [[żelazo]] i [[cynk]]. Uprawy, w których zauważono spadek białka, obejmują [[ryż]], [[Pszenica|pszenicę]], [[jęczmień]] i [[ziemniak]]i<ref>{{Cytuj |autor = Helena Bottemiller Evich |tytuł = The great nutrient collapse. The atmosphere is literally changing the food we eat, for the worse. And almost nobody is paying attention. |url = http://www.politico.com/agenda/story/2017/09/13/food-nutrients-carbon-dioxide-000511 |opublikowany = Politico – The Agenda |data = 2017-09-13}}</ref>.

Pomiary satelitarne i badania naziemne prowadzone w ciągu ostatnich 35 lat wykazały wzrost wskaźnika powierzchni liści dla 25–50% obszarów wegetacyjnych Ziemi, podczas gdy mniej niż 4% powierzchni wykazuje zmniejszenie zazielenienia (brązowienie), co dowodzi istnieniu dodatniej korelacji między stężeniem {{chem2|CO2}} w atmosferze a fotosyntezą. Symulacje z wieloma modelami globalnego ekosystemu sugerują, że efekty nawożenia {{chem2|CO2}} wyjaśniają 70% zaobserwowanego trendu zazieleniania<ref>{{Cytuj |autor = Z. Zhu, S. Piao, R. Myneni |tytuł = Greening of the Earth and its drivers. |czasopismo = Nature Climate Change |numer = 6 |data = 2016-04-25 |s = 791–795 |issn = 1758-6798 |doi = 10.1038/nclimate3004}}</ref>.

Szybki wzrost stężenia {{chem2|CO2}} może być zagrożeniem dla równowagi [[Ekosystem leśny|ekosystemów leśnych]]{{r|Forest-2001|Overdieck-2016|ModernEcology-2016}}.

== Atmosferyczny dwutlenek węgla a oceaniczny obieg węgla ==
[[Plik:CO2 pump hg.svg|thumb|Wymiana dwutlenku węgla między powietrzem i morzem]]
[[Plik:Carbonate system of seawater.svg|thumb|Zależność stężenia składników układu węglanowego w wodzie od [[Skala pH|pH]]. Niebieski pas oznacza stan obecny w oceanach, strzałka wskazuje kierunek zmiany po zwiększeniu {{chem2|CO2}}.]]
Oceany na Ziemi zawierają dużą ilość {{chem2|CO2}}, znacznie więcej niż ilość w atmosferze. Występuje on w postaci rozpuszczonego gazu, [[Wodorowęglany|jonów wodorowęglanowych]] i [[Węglany|węglanowych]]. W wodzie występują inne jony a woda styka się ze skałami zawierające [[węglany]] i inne [[sole]], które rozpuszczają się w wodzie, a nierozpuszczalne sole wytrącają z wody i osiadają. W wodzie żyją organizmy pobierające i wydalające dwutlenek węgla i jony do wody, podobnie jak organizmy lądowe. Wszystkie te czynniki będące częścią [[Obieg węgla w przyrodzie|obiegu węgla w przyrodzie]] wpływają na stężenie dwutlenku węgla w wodzie. Woda oceaniczna jest lekko zasadowa, [[Skala pH|pH]] wody przy powierzchni wynosi około 8,1. Stężenie {{chem2|CO2}} w oceanie nie jest w równowadze z jego stężeniem w atmosferze dlatego następuje rozpuszczanie atmosferycznego {{chem2|CO2}} w oceanie, które wywołuje zmianę [[Skala pH|odczynu roztworu]], określanego jako [[Zakwaszanie wód|zakwaszanie oceanów]]. W wyniku pochłaniania dwutlenku węgla od początku ery idustrialnej pH wody oceanicznej zmniejszyło się o 0,11 i przewiduje się dalsze zmniejszanie się<ref>{{Cytuj |tytuł = Report of the Ocean Acidification and Oxygen Working Group |url = http://www.scor-int.org/OBO2009/A&O_Report.pdf |data = 09.2009}}</ref>.

Wodorowęglan powstaje w reakcji między węglanem, wodą i dwutlenkiem węgla. Jednym z przykładów jest rozpuszczanie węglanu wapnia:

:: {{Chem2|CaCO3 + CO2 + H2O ⇌ Ca(2+) + 2HCO3-}}

Roztwór węglanu wapnia z dwutlenkiem węgla tworzy [[bufor wodorowęglanowy]], w którym duże zmiany ilości rozpuszczonych składników wywołują niewielkie zmiany odczynu roztworu. Reakcje między {{chem2|CO2}} a skałami niewęglanowymi również dodają wodorowęglan do mórz. W przeszłości przebieg reakcji w kierunku zwiększenia zasadowości skutkowało dużych ilości skał węglanowych i udostępnieniem węgla dla organizmów.

Ostatecznie znaczna część {{chem2|CO2}} emitowanego przez działalność człowieka rozpływa się w oceanie; jednak tempo, w jakim ocean podejmie ją w przyszłości, jest mniej pewne. Na szybkość przepływów węgla między atmosferą a oceanem ma wpływ wiele czynników w tym rozpuszczenie minerałów węglanowych i innych uwalniających jony dodatnie, zwiększone stężenie wodorowęglanu i zmniejszone lub niezmienione stężenie jonu węglanowego spowoduje wzrost stężenia niezjonizowanego kwasu węglowego i rozpuszczonego {{chem2|CO2}} to, wraz z wyższą temperaturą, oznaczałoby wyższe stężenie {{chem2|CO2}} w równowadze między wodą a powietrzem<ref>{{Cytuj |autor = David Archer |tytuł = Fate of fossil fuel CO2 in geologic time |czasopismo = Journal of geophysical research. Oceans |wolumin = 110 |data = 2005-09-21 |doi = 10.1029/2004JC002625}}</ref>.

== Pomiar ==
=== Historia pomiarów ===
[[Plik:Book-Hawaii-Vtorov-235.jpg|thumb|Obserwatorium na [[Mauna Loa]] w 2017 r.]]
; Przed 1957 rokiem
Przed latami 50. XX wieku pomiary stężenia atmosferycznego {{Chem2|CO2}} podejmowano w różnych lokalizacjach, ale nie prowadzono pomiarów systematycznych. W 1938 roku inżynier i amator meteorolog Guy Stewart Callendar porównał zestawy danych dotyczące atmosferycznego {{Chem2|CO2}} z Kew w latach 1898–1901, który uśrednił do 274 ppm<ref>{{Cytuj |autor = Horace Tabberer Brown, F. Escombe |tytuł = On the variations in the amount of carbon dioxide in the air of Kew during the Years 1898-1901 |czasopismo = Proceedings of the Royal Society B |wolumin = 76 |data = 1905-04-22 |doi = 10.1098/rspb.1905.0004}}</ref>, oraz ze wschodnich Stanów Zjednoczonych w latach 1936–1938, który średnio wynosił 310 ppm, stwierdził, że stężenia {{Chem2|CO2}} rosły ze względu na antropogeniczne emisje<ref>{{Cytuj |autor = G. S. Callendar |tytuł = The artificial production of carbon dioxide and its influence on temperature |czasopismo = Royal Meteorological Society |data = 04.1938 |s = 223–240 |doi = 10.1002/qj.49706427503}}</ref>. Jednak odkrycia Callendara nie zostały powszechnie zaakceptowane przez społeczność naukową<ref name="aip co2">{{Cytuj |tytuł = The Carbon Dioxide Greenhouse Effect |url = https://history.aip.org/history/climate/co2.htm |data = luty 2019}}</ref>. Możliwość wpływania stężenia {{Chem2|CO2}} w atmosferze na efekt cieplarniany była ignorowana przez naukowców z pierwszej połowy XX w. Postawiona w 1931 r. przez E.O. Hulburta hipoteza potwierdzająca szacowanie Arrheniusa, że podwojenie stężenia {{Chem2|CO2}} w atmosferze podniesie temperaturę globu o 4&nbsp;°C, a wahania stężenia {{Chem2|CO2}} mogą być przyczyną zlodowaceń w przeszłości{{R|aip co2}}. Jeszcze na przełomie lat 40. i 50. meteorolodzy nie zwracali uwagi na wpływ {{Chem2|CO2}} na temperaturę Ziemi, pomimo tego że prace fizyków dotyczące promieniowania podczerwonego w atmosferze były już zaawansowane. Odkrycie powstawania izotopu węgla C-14 w górnych warstwach atmosfery oraz podczas wybuchów jądrowych umożliwiło określenie rozprzestrzeniania się węgla po wybuchach jądrowych. W 1955 r. Hans Suess odkrył, że w drewnie drzew rosnących w ostatnim stuleciu w późniejszym drewnie jest mniejsze stężenie C-14, które można wyjaśnić dodawaniem węgla kopalnego do atmosferycznego. Jego pierwsze szacunki były niedokładne, i stwierdził, że większość spalanego węgla jest pochłaniana przez oceany, po dekadzie ogłosił nowe dane, z których wynikało, że znaczna część węgla pozostaje w atmosferze{{R|aip co2}}.

; Pomiary Keelinga
[[Charles David Keeling|Charles Keeling]] po uzyskaniu w 1953 roku tytułu doktora chemii, odbywał staż podoktorancki na utworzonym wówczas Wydziale Geochemii [[California Institute of Technology|CalTech]] pod kierunkiem fizyka i geochemika [[Harrison Brown|Harrisona Browna]]{{r|H.Brown}}, zainteresowanego historią skorupy ziemskiej. Z inspiracji Browna sprawdzał hipotezę, dotyczącą [[Równowaga termodynamiczna|równowagi]] stężenia {{Chem2|CO2}} w [[Układ termodynamiczny|układzie termodynamicznym]] wapienie–woda–powietrze, w badaniach środowiskowych stosował [[manometr]]yczne i [[Miareczkowanie|miareczkowe]] metody pomiarów. Stwierdził, że informacje w literaturze dotyczące stężenia {{chem2|CO2}} w atmosferze są nieprecyzyjne, a interpretacja zmian niezgodna z wynikami jego pomiarów{{r|Keeling-Story}}.

W 1957 roku w ramach projektu [[Międzynarodowy Rok Geofizyczny]] Keeling otrzymał zadanie pomiaru stężenia {{Chem2|CO2}} w powietrzu. Na jego zlecenie wykonano 4, niedyspersyjne [[Spektroskopia w podczerwieni|mierniki pochłaniania promieniowania podczerwonego]] w paśmie, w którym pochłania {{Chem2|CO2}} wyznaczonym filtrem{{r|Keeling-Story}}. Jeden miernik posłużył do budowy stacji w obserwatorium astronomicznym na zboczu [[Mauna Loa]] ([[Hawaiʻi]]), drugi na biegunie południowym, trzeci umieszczono na statku, czwarty pracował w laboratorium. W obserwatorium na Mauna Loa powietrze pobierano na szczycie jednej z czterech 7-metrowych wież, używano 2 przeciwległe wieże. Pomiar z jednej wieży trwał 10 minut, następnie z przeciwległej, a kolejne 10 minut trwał pomiar gazu wzorcowego. Pomiar czasami był zakłócany gazami wydostającymi się z wulkanów i innymi zakłóceniami, pomiary odstające od średniej o 0,5 ppm odrzucano, dla poprawnych obliczano średnie godzinowe. Pomiar uznawano za poprawny, jeśli w danej dobie udało się uzyskać niezakłócone pomiary z sześciu kolejnych godzin. W bazach danych gromadzono średnie wartości dzienne stężenia atmosferycznego {{Chem2|CO2}} oraz prędkość i kierunek wiatru{{r|Keeling-Story|CDIAC|40Years}}. Stacja w Mauna Loa działała od 1958 roku i działa nadal, a wyniki jej pomiarów znane są pod nazwą [[krzywa Keelinga]]; stacja na biegunie południowym została zamknięta w połowie lat 60{{r|Keeling-Story}}.

Wyniki pomiarów porównywano ze stężeniami {{chem2|CO2}} w innych miejscach globu. W tym celu przewożono do laboratorium próbki powietrza, pobierane w sieci punktów ''SIO Air Sampling Network'' ([[Instytut Oceanografii Scrippsów|Scripps Institution of Oceanography]]){{r|SiećSIO}}<ref>{{Cytuj |tytuł = Atmospheric CO2 Records from Sites in the SIO Air Sampling Network |url = https://cdiac.ess-dive.lbl.gov/trends/co2/sio-keel.html |wydawca = Carbon Dioxide Information Analysis Center}}</ref>:
{{Układ wielokolumnowy|szerokość = 250px|
* Alert, [[Terytoria Północno-Zachodnie|NWT]] (Kanada)
* [[Point Barrow]] (Alaska od 1974)
* [[La Jolla]] Pier, od 1985
* [[Kalifornia Dolna Południowa|Baja California Sur]] od 1997
* Cape Kumukahi ([[Hawaiʻi]]) od 1979
* [[Wyspa Bożego Narodzenia|Christmas Island]] od 1975
* [[Samoa Amerykańskie|American Samoa]]
* Cape Matatula ([[Tutuila]], Samoa)
* [[Kermadec|Kermadec Islands]]
* Baring Head ([[Wyspa Północna (Nowa Zelandia)|Wyspa Północna, Nowa Zelandia]])
* [[Biegun południowy]] (także pomiary ciągłe na miejscu w latach 1960–1963)
}}

Mimo wysokiej oceny znaczenia zgromadzonych danych, co znajduje wyraz m.in. w rosnącej liczbie cytowań, inne ośrodki długo nie podejmowały podobnych badań, wymagających wytrwałości i kosztownych{{r|Slow-reception}}.

=== Metody pomiaru ===
[[Plik:Eddy Covariance IRGA Sonic.jpg|thumb|[[Anemometr|Anemometr ultradźwiękowy]] (na górze) i miernik stężenia CO<sub>2</sub> na podczerwień (niżej). Układ umożliwia określenie transportu {{Chem2|CO2}} metodą [[Konwariancja wirów|kowariancji wirów]].]]
Przed pomiarami Keelinga do pomiaru stężenia {{chem2|CO2}} stosowano metody chemiczne opierające się o charakterystyczne reakcje chemiczne przeprowadzane przez [[miareczkowanie]], oraz metody manometryczne polegające na pomiarze ciśnienia badanej mieszanki gazów przy obniżaniu jej temperatury. Kondensacja składnika mieszanki powoduje odchylenie przebiegu zależności ciśnienia od temperatury w porównaniu z gazem idealnym{{R|aip co2}}.

Metoda stosowana przez Keelinga polega na pomiarze pochłaniania promieniowania podczerwonego przez gaz. Metoda opiera się na założeniu, że wśród składników atmosfery o zmiennej ilości, promieniowanie podczerwone o długości fali w okolicy 10 μm pochłania para wodna i dwutlenek węgla. Po pozbyciu się pary wodnej przez wymrożenie, dwutlenek węgla będzie jedynym składnikiem badanego powietrza, którego zmiany wpływają na pochłanianie promieniowania podczerwonego. W metodzie tej nie rozkłada się badanego promieniowania w widmo, dlatego określana jest ona jako metoda niedyspersyjna{{R|aip co2}}.

Obecnie niemal wszystkie pomiary przeprowadza się metodami spektroskopowymi, w których promieniowanie przechodzące przez powietrze rozkłada się na widmo, a o wyniku decyduje analiza pochłaniania lub odbicia promieniowania w wąskich zakresach długości fali.
Wśród metod opartych o rozchodzenie się promieniowania w gazie rozróżnia się metody badające gaz w pobliżu czujnika oraz na ścieżce obejmującej znaczną odległość, a nawet wysokość całej atmosfery. Wyniki pomiarów obejmujące słup powietrza na całej wysokość atmosfery oznaczane są jako XCO2.

W celu badania rozprzestrzeniania się {{chem2|CO2}}, analizuje się także ruch powietrza w miejscu pomiaru.

Różnorodne pomiary stężenia {{chem2|CO2}} w powietrzu oraz jego źródeł i pochłaniaczy obejmują m.in.:
* monitorowanie stężenia {{chem2|CO2}} nad kontynentami i oceanami w sieciach laboratoriów naziemnych;
* satelitarne pomiary zawartości {{chem2|CO2}} w słupie powietrza nad powierzchnią Ziemi;
* oznaczenia wielkości [[Emisja zanieczyszczeń|emisji]] z [[Elektrownia|elektrowni]], [[Ciepłownia|ciepłowni]], [[Elektrociepłownia|elektrociepłowni]], [[Piec cementowy|cementowni]] itp. i modelowanie rozprzestrzeniania się emitowanych zanieczyszczeń, badania przebiegu procesów oczyszczania gazów i [[Sekwestracja dwutlenku węgla|sekwestracji dwutlenku węgla]];
* badania emisji związanych z działalnością [[Agrotechnika|agrotechniczną]] i [[Chów|chowem zwierząt]] w [[ferma]]ch oraz oszacowania szybkości pochłaniania {{chem2|CO2}} przez roślinność, wodę, gleby (naturalna sekwestracja);
* pomiary strumieni uwalnianych z różnych źródeł naturalnych (np. oddychanie, degradacja biomasy, wulkanizm) oraz pochłanianych w wyniku procesów naturalnych (np. wietrzenie skał, rozpuszczanie w wodzie oceanów, asymilacja), w tym pomiary „wymiany netto” w różnego rodzaju [[ekosystem]]ach{{r|NEE-2005}}, prowadzone z równoczesnym wykorzystaniem pomiarów naziemnych i satelitarnych{{r|Dąbrowska-Zielińska|NEE-Biebrza-1}}.

Wyniki pomiarów są gromadzone w bazach danych, np. baza [[Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu|IPCC]] a niektóre są publicznie dostępne{{r|DDC}}. Zgromadzone dane umożliwiają weryfikację modeli zmian stężenia atmosferycznego dwutlenku węgla, budowania prognoz dotyczących przyrostu {{chem2|CO2}} i działania globalnego [[system]]u [[klimat]]ycznego{{r|DDC-CO2}}.

==== Pomiary naziemne ====
[[Plik:Automated CO2 Exchange system (ACE from ADC BioScientific Ltd) measuring soil respiration..JPG|thumb|System ACE (ang. ''Automated {{chem2|CO2}} Exchange'') w czasie badań oddychania gleby]]
Współcześnie pomiary stężeń oraz przepływów {{Chem2|CO2}} w atmosferze oraz między powietrzem a wodą, gruntem oraz roślinnością, są prowadzone w wielu stacjach [[monitoring]]u, m.in. zrzeszonych w sieciach międzykontynentalnych, tj. Fluxnet-Canada, AmeriFlux, LBA, CarboeuropeIP, NECC, Carboafrica i in.{{r|Górnik|fluxnet}}

Poza pomiarami w stacjach naziemnych oznaczenia stężenia {{Chem2|CO2}} w troposferze wykonuje się z użyciem urządzeń instalowanych w samolotach. Zbadano m.in. zależność tych stężeń od sezonu i zmian wydajności w rolnictwie, stwierdzając np. że wzrost produkcji kukurydzy, pszenicy, ryżu i soi na półkuli północnej o 240%, który nastąpił w latach 1961–2008, spowodował wyraźne zwiększenie ilości węgla wychwytywanego przez pola uprawne w [[Okres wegetacyjny|okresie wegetacyjnym]]{{r|seasonality}}.
<!-- do weryfikacji -->
Do wyznaczania strumienia wymiany {{chem2|CO2}} stosowane są techniki pomiarowe{{r|Górnik|Rochette-1997}}:
* komory zamknięte bez możliwości przepływu powietrza,
* komory zamknięte z możliwością przepływu powietrza,
* komory otwarte z możliwością przepływu powietrza,
* zautomatyzowane systemy komór otwartych z możliwością przepływu powietrza (ang. ''open-flow method''),
* przenośne systemy pomiaru wymiany gazowej {{Chem2|CO2}}, np. typu ACE (ang. ''Automatic {{chem2|CO2}} Exchange System'') lub SRS-1000 (przenośny ''Soil Respiration Systems''{{r|ADC-SRS}}).

W Polsce zintegrowany monitoring środowiska prowadzi m.in. Stacja Kompleksowego Monitoringu „Puszcza Borecka”, należąca do [[Instytut Ochrony Środowiska|Instytutu Ochrony Środowiska]] w [[Warszawa|Warszawie]]{{r|IOS-Warszawa|EMEP}}.

Trzyletni program badań wymiany gazowej pomiędzy powierzchnią ziemi a atmosferą na [[Bagna Biebrzańskie|terenach bagiennych]] [[Biebrzański Park Narodowy|Biebrzańskiego Parku Narodowego]] (bilans absorpcji i emisji metanu, dwutlenku węgla i pary wodnej) zrealizował Zespół Katedry Meteorologii i Klimatologii [[Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego|Wydziału Nauk Geograficznych]] [[Uniwersytet Łódzki|Uniwersytetu Łódzkiego]]{{r|Dąbrowska-Zielińska|NEE-Biebrza-1}}. Przepływ {{chem2|CO2}} określano z wykorzystaniem [[Metoda kowariancji wirów|metodą kowariancji wirów]] (ang. ''eddy covariance'', EC){{r|NEE-Biebrza-2}}.

==== Pomiary satelitarne ====
[[Plik:Following Carbon Dioxide Through the Atmosphere.webm|thumb|Wynik modelowania zmian stężenia {{Chem2|CO2}} od 1.09.2014 do 31.08.2015]]
Satelitarne pomiary stężeń {{chem2|CO2}} rozpoczęto w latach 80. XX wieku z użyciem aparatury zainstalowanej na satelicie pogodowym [[NOAA (satelita)|NOAA-10]]. Za pierwszego satelitę, którego jednym celów był pomiar stężenia gazów cieplarnianych był japoński [[ADEOS I]], wyniesiony na orbitę w 1996 roku{{r|NoK}}. Satelita działał około 9 miesięcy. Satelita był wyposażony między innymi w interferometr podczerwieni (en. IMG = Interferometric Monitor for Greenhouse Gases), analizujący światło słoneczne odbite od powierzchni Ziemi. Analizatorem był [[Interferometr Michelsona]], jedno z luster interferometru było przesuwane. Na podstawie uzyskanych widm określano stężenie {{Chem2|CO2}}, {{Chem2|CH4}}, {{Chem2|N2O}}<ref>{{Cytuj |autor = Herbert J. Kramer |tytuł = Observation of the Earth and Its Environment: Survey of Missions and Sensors |wydawca = Springer Science & Business Media |data = 2012 |isbn = 978-3540609339}}</ref>.

Na początku XXI wieku rozpoczęły swoje misje umieszczane na wspólnej biegunowej [[Orbita heliosynchroniczna|synchronicznej ze Słońcem]] orbicie satelity meteorologiczne i środowiskowe, zespół ten zwany jest [[A-Train]]{{r|A-Train}}. Na początek 2009 roku zaplanowano umieszczenie w tej konstelacji specjalistycznego satelity [[Orbiting Carbon Observatory|OCO]] (''Orbiting Carbon Observatory''), do pomiaru stężenia {{chem2|CO2}} o znacznie większej rozdzielczości i dokładności pomiaru niż dotychczasowe, wyniesienie OCO nie powiodło się{{r|OCO-2009}}. W lipcu 2014 roku został wyniesiony [[OCO-2]] (''Orbiting Carbon Observatory-2''), wyposażony w nieco udoskonaloną aparaturę. Aparatura wykonuje pomiary z rozdzielczością 1,3&nbsp;×&nbsp;2,2&nbsp;km, odczytując 3 razy na sekundę obraz widm z 3 spektroskopów{{r|OCO-2}}.

W styczniu 2009 został wyniesiony w przestrzeń kosmiczną japoński [[Ibuki (satelita)|Ibuki]] (GOSAT, ''Greenhouse Gases Observing Satellite''); wyposażony w dwa spektrometry. Jeden z nich do pomiaru w podczerwieni światła słonecznego odbitego od powierzchni, dedykowany do określenia stężenia gazów cieplarnianych {{chem2|CO2}}, {{chem2|CH4}}. Rozdzielczość aparatury odpowiadała pomiarom w 56 000 punktach na Ziemi{{r|Ibuki-a|Ibuki-b}}.

Następcą OCO-2 miał być OCO-3, finansowanie budowy satelity odraczano, ostatecznie używając części zapasowych OCO-2 zbudowano podobne urządzenie, które wyniesiono w kosmos 4 maja 2019 r., zainstalowano na [[Kibō|japońskim module eksperymentalnym]] na [[Międzynarodowa Stacja Kosmiczna|Międzynarodowej Stacji Kosmicznej]]. Możliwości pomiarowe OCO-3 są podobne do OCO-2, ale w mniejszym zakresie szerokości geograficznej wynikającymi z innej orbity. Zrezygnowano z cyklicznego przełączania trybów pracy, ale dodano lustro obracane w dwóch osiach, które pozwoli na celowanie w wybrany punkt i mapowanie obszaru 100×100 km. Dodano także kamerę o rozdzielczości 100 m umożliwiającą rejestrację obrazu badanych obszarów<ref>{{Cytuj stronę |url = http://ceos.org/document_management/Virtual_Constellations/ACC/Meetings/AC-VC-12/Day%202/7.%20Worden%20-%20OCO-3.pdf |tytuł = OCO-3 Science and Status for CEOS |opublikowany = NASA |data dostępu = 2020-01-03}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://iwggms14.physics.utoronto.ca/documents/98/1.9_Annmarie_Eldering_mac_for_distribution_zEvu7mh.pdf |tytuł = The OCO-3 Mission: Science Objectives and Instrument Performance |data dostępu = 2020-01-03}}</ref>.

Planuje się uruchomienie w 2022 roku ''Geostationary Carbon Cycle Observatory'' (GeoCARB). Urządzenie zostanie zainstalowane w telekomunikacyjnym satelicie [[Orbita geostacjonarna|geostacjonarnym]], co ma obniżyć znacznie koszty wyniesienia i użytkowania satelity. Urządzenie podobne do zainstalowanego na OCO-2 ma mierzyć promieniowanie słoneczne odbite od lądu na obszarze obu Ameryk. Pomiar będzie dokonywany w 4 pasmach umożliwiając określenie stężenia {{chem2|CO2}}, {{chem2|CO}} i {{chem2|CH4}}, oraz [[Fluorescencja|fluorescencji]] chlorofilu indukowanej przez promieniowanie słoneczne<ref>{{Cytuj stronę |url = https://directory.eoportal.org/web/eoportal/satellite-missions/g/geocarb |tytuł = GeoCARB (Geostationary Carbon Cycle Observatory) |data dostępu = 2020-01-03}}</ref>{{r|GeoCARB-2016}}. Przewiduje się, że od 2022 roku pomiary stężenia gazów cieplarnianych będzie wykonywać GOSat-3 (''Greenhouse gases Observing SATellite-3'', Ibuki 2){{r|Ibuki2|GOSat-3}}.

== Historia zmian stężenia {{Chem2|CO2}} w atmosferze ==
{{osobny artykuł|Dwutlenek węgla w atmosferze młodej Ziemi}}

=== Pierwsza, druga i trzecia atmosfera ===
Wiedza o atmosferze Ziemi w okresie jej powstawania i jej wczesnych przemianach jest niepełna, wynika to głównie ze skąpej wiedzy o składzie i przepływie materii w dysku protoplanetarnym w miejscu [[Powstanie i ewolucja Układu Słonecznego|powstawania Ziemi]], które pozwoliłyby określić warunki panujące w najwcześniejszej atmosferze.

Proces ewolucji ziemskiej atmosfery był wieloetapowy, wyróżniane są okresy{{r|EPSL2015|Holland|Manier}}:
# „atmosfera pierwotna” (ang. ''Primary atmosphere'') – atmosfera powstała jako zagęszczenie grawitacyjne resztek gazu [[Dysk protoplanetarny|dysku protoplanetarnego]], zawierała głównie [[wodór]] i [[Hel (pierwiastek)|hel]]. Rozwianie dysku wywołało ucieczkę gazów atmosfery<ref name="zahnle">{{cytuj |autor = Kevin Zahnle, Laura Schaefer, Bruce Fegley |tytuł = Earth’s earliest atmospheres |czasopismo = Cold Spring Harbor Perspectives in Biology |data = 2010-10 |data dostępu = 2023-03-16 |wolumin = 2 |numer = 10 |s = a004895 |doi = 10.1101/cshperspect.a004895 |pmid = 20573713 |pmc = 2944365}}</ref>.
# „pierwsza atmosfera” – atmosfera powstająca około 4 mld lat temu, przez odgazowanie materii [[Wielkie Bombardowanie|bombardującej powierzchnię Ziemi]] oraz przez gazy wyrzucane z głębi podczas erupcji wulkanicznych. Prawdopodobnie około 90% tych gazów stanowiły: [[para wodna]] (ok. 4/5 atmosfery) i dwutlenek węgla; towarzyszyły im m.in. [[metan]] oraz [[siarkowodór]], [[amoniak]], [[tlenek węgla]], [[azot]] i in. Duży udział pary wodnej w atmosferze był konsekwencją wysokiej temperatury{{R|zahnle}}.
# „druga atmosfera” – atmosfera utworzona po kondensacji większości pary wodnej, zawierająca głównie dwutlenek węgla. Woda rozpuszczała niektóre minerały, także część {{chem2|CO2}} rozpuściła się w wodzie i reagowała z zasadami co spowodowało tworzenie [[Skały chemogeniczne|skał chemogenicznych]],
# „trzecia atmosfera” – atmosfera zawierająca [[tlen]], umożliwiająca życie na lądzie{{r|EPSL2015}}.
<!-- powyższe wymaga dopracowania -->
Przemiana drugiej atmosfery w trzecią było konsekwencją pojawienie się życia na Ziemi, już pierwsze organizmy żyjące w pobliżu [[Komin hydrotermalny|kominów hydrotermalnych]] wykorzystywały [[Chemosynteza|chemosyntezę]] do pobierania węgla z dwutlenku węgla, ale dopiero pojawienie się [[paleoproterozoik]]u pierwszych [[organizm]]ów zdolnych do [[Fotosynteza#Ewolucja|fotosyntezy]] zwiększyło drastycznie szybkość wiązania węgla z dwutlenku węgla w związki organiczne.
Pierwotne bakterie chemosytetyzujące i fotosyntetyzujące pozyskiwały część energii utleniając dostępne im związki żelaza z {{Chem2|FeO}} do [[Tlenek żelaza(III)|{{Chem2|Fe2O3}}]], który odkładał się na dnie mórz będąc obecnie składnikiem [[Wstęgowe rudy żelaziste|wstęgowych rud żelazistych]]{{r|EPSL2015|BIF}}.

W kolejnym schemacie fotosyntezy organizmy wytwarzały tlen, ale długo nie przedostawał się do atmosfery, [[Utlenianie|utleniając]] związki rozpuszczone w [[Woda morska|wodzie morskiej]].

Produktem życia sinic były też [[stromatolity]], zbudowane z [[Laminacja (petrografia)|lamin]] [[Węglan wapnia|węglanu wapnia]]. [[Prekambr]]yjskie stromatolity z [[Zatoka Rekina|Zatoki Rekina]] i inne powstały w wyniku [[Diageneza|diagenezy]], trwającej kilkaset milionów lat lub dłużej{{odn|Stanley|2002|s=365–373}}.

W [[kambr]]ze rośliny zasiedliły lądy (sylur, dewon), co powiększyło fotosyntezującą powierzchnię, powodując szybszy wzrost stężenia tlenu i spadek stężenia dwutlenku węgla w powietrzu, wkrótce rozpoczęła się [[eksplozja kambryjska]].

W kolejnych [[Okres (geologia)|okresach]] dziejów Ziemi następowały znaczne, wzajemnie powiązane zmiany składu atmosfery, ziemskiego klimatu i gatunkowego składu [[Biosfera|biosfery]] (okresy wzrostu [[Różnorodność biologiczna|różnorodności biologicznej]] i [[Masowe wymieranie|masowego wymierania]]). Prawdopodobnie w późnym [[pliocen]]ie, w warunkach [[Stepowienie|stepowiejącego]] [[Biotop|środowiska]] [[Strefa międzyzwrotnikowa|tropikalnej]] [[Sawanna|sawanny]] [[Afryka Wschodnia|Afryki Wschodniej]], rozpoczęła się [[antropogeneza]] – powstanie gatunku zdolnego do [[Adaptacja (biologia)#Adaptacja u człowieka|adaptacji]] do zmian warunków życia, w tym zmian klimatu i wzrastającego [[Zagęszczenie populacji|zagęszczenia]].

W XVIII wieku człowiek dokonał [[Rewolucja przemysłowa#Skutki rewolucji przemysłowej|rewolucji przemysłowej]], zwiększając emisje {{chem2|CO2}} co modyfikuje naturalne [[Zmiana klimatu|zmiany klimatu]] i [[Struktura ekosystemu|struktur ziemskich ekosystemów]]. Nasilił się też wpływ innych [[Antropopresja|czynników antropogenicznych]] na [[środowisko]]. Rozpoczął się proces nazwany [[Szósta katastrofa|„szóstym masowym wymieraniem”]]. Obserwowany jest też niekorzystny wpływ zmian klimatu na [[zdrowie]] ludzi{{r|Rossati|SciAmer-2017|Landsat}}.
<!-- to trzeba przebudować przykładowe źródło https://www.tau.ac.il/~harnik/ClimateCourse/reading_assignments/Hart78.pdf -->

=== Atmosfera i klimat fanerozoiku ===
Rozwój życia spowodował, że skład ziemskiej atmosfery stał się zależny nie tylko od procesów [[Astrofizyka|astrofizycznych]] (np. [[cykle Milankovicia]], zmiany aktywności [[Słońce|Słońca]]), [[Geologia|geologicznych]] (np. [[cykl superkontynentalny]], [[wulkanizm]]) i [[Geofizyka|geofizycznych]] (np. [[cykl skalny]], [[cykl hydrologiczny]]), lecz dodatkowo od obiegu [[Pierwiastek chemiczny|pierwiastków]] w [[Cykl biogeochemiczny|cyklach biogeochemicznych]]. Odpowiedzialne za [[obieg węgla w przyrodzie]] procesy [[Biologia|biologiczne]] – przebiegające z bezpośrednim lub pośrednim udziałem atmosferycznego {{chem2|CO2}} – stały się ważnym [[Analiza czynnikowa|czynnikiem zmienności]] ziemskiego [[klimat]]u{{odn|Weiner|2003|s=142–175}}. [[Paleoklimatologia|Paleoklimatolodzy]], podejmujący próby wyjaśnienia mechanizmu tej zmienności, są zmuszeni do korzystania z danych pośrednich (wskaźniki nazywane [[Proxy (klimat)|proxy]]) i z metody [[Aproksymacja|aproksymacji]]. Współcześni [[Klimatologia|klimatolodzy]] korzystają z licznych wyników ilościowych pomiarów stężenia {{chem2|CO2}} w atmosferze oraz z zaawansowanych [[Modelowanie matematyczne|matematycznych]] [[Modele klimatu|modeli klimatu]] (zob. poniżej: [[Dwutlenek węgla w atmosferze Ziemi#pomiary bezpośrednie|pomiary bezpośrednie]] i (zob. poniżej: [[Dwutlenek węgla w atmosferze Ziemi#Pomiary bezpośrednie|pomiary bezpośrednie]] i [[Dwutlenek węgla w atmosferze Ziemi#Modelowanie atmosfery i prognozowanie zmian|modelowanie atmosfery i prognozowanie zmian]]).

== Modelowanie atmosfery i prognozowanie zmian ==
Obszerne bazy wyników pomiarów są powszechnie dostępne{{r|OCO-2-Data}}, co umożliwia weryfikowanie opracowywanych [[Modele klimatu|modeli]] [[Zmiana klimatu|zmian klimatu]], zachodzących pod wpływem zmian emisji dwutlenku węgla (''NOAA CarbonTracker'' wykonuje obliczenia na podstawie 397 zestawów danych pomiarowych z całego świata, pochodzących z 55 różnych laboratoriów){{r|CT2017}}.

[[Modelowanie matematyczne|Matematyczne opisy]] [[Atmosfera Ziemi#Zmiany w atmosferze Ziemi|zmian składu atmosfery]], w tym zmian stężenia {{chem2|CO2}}, oparte na licznych danych proxy i [[Prawo nauki|prawach nauki]] są podstawą [[Model ogólnej cyrkulacji|modeli ogólnej cyrkulacji]] i [[Modele klimatu#Modele Ziemskiego Systemu Klimatycznego (ESM)|modeli ziemskiego systemu klimatycznego]].
[[Plik:Prognozy globalnego ocieplenia.PNG|thumb|Liczne modele klimatyczne{{u|u13}} są porównywane i łączone m.in. w ramach realizacji [[Coupled model intercomparison project|międzynarodowego programu CIMP]], koordynowanego przez [[Światowa Organizacja Meteorologiczna|WMO]]]]
; Twórcy modeli i kontrowersje:
Do czołówki geologów i geofizyków, zajmujących się komputerowym modelowaniem zmian stężenia atmosferycznego {{chem2|CO2}} w [[fanerozoik]]u (m.in. rolą roślin w procesach wietrzenia skał krzemianowych{{r|Berner1998}}) jest zaliczany [[Robert Berner]] (1935–2015), autor licznych książek (m.in. ''Global Environment: Water, Air and Geochemical Cycles''){{r|Berner-2012}} i wielu innych publikacji{{r|Berner-publ}}. Dowodził m.in. że wyniki modelowania stężenia atmosferycznego {{chem2|CO2}} z użyciem GEOCARB są w przybliżeniu zgodne z wartościami oszacowanymi w wyniku izotopowych badań skamieniałości roślin, co pozwala przypuszczać, że efekt cieplarniany był głównym czynnikiem kształtowania klimatu Ziemi przez ostatnie 600 mln lat{{r|Berner1998}}. Zamieszczony w [[Nature]] nekrolog R. Bernera opatrzono podtytułem ''Geochemik, który [[Kwantyfikator|skwantyfikował]] [[Obieg węgla w przyrodzie|cykl węglowy]]'' (ang. ''Geochemist who quantified the carbon cycle''){{r|Berner-Obit}}.

Wielki wkład w badania [[Czułość klimatu|czułości klimatu]] i [[Wymuszanie radiacyjne|wymuszania radiacyjnego]], parametryzację procesów fizycznych w [[Model ogólnej cyrkulacji|modelach ogólnej cyrkulacji]] itp. wniósł [[James Hansen]], dyrektor [[Goddard Institute for Space Studies]]{{r|GISS}} w latach 1981–2013, autor książki ''Storms of My Grandchildren''{{r|Storms|Storms-2}} i wielu artykułów naukowych{{r|Hansen-publ|Hansen-2008|Hansen-2013|Hansen-2017}}. Budową i weryfikacją modeli klimatycznych zajmowało się od lat 80. wielu innych naukowców, m.in. [[Michael Schlesinger]]{{r|Schlesinger|Schlesinger-Ramankutty}} i [[John Mitchell (klimatolog)|John Mitchell]]{{r|Schlesinger-Mitchell}}, [[Benjamin Santer|B.D. Santer]]{{r|B.D.Santer}}, [[Philip Jones (klimatolog)|Philip Jones]] i inni, m.in. współautorzy ''A search for human influences on the thermal structure of the atmosphere'' (Nature 1996). Podsumowując wyniki obszernych badań dotyczących okresu 1963–1987, uznano za prawdopodobne, że obserwowane zmiany klimatu są spowodowane działalnością człowieka, jednak wyrażono wątpliwości w odniesieniu do oszacowań zmienności naturalnej{{r|human-infl1996}}.

W 2011 roku, w czasie międzynarodowej konferencji nt. przeszłości i przyszłości klimatu, wykłady zaprezentowało 16 wybitnych paleoklimatologów. Ich stanowiska zostały opublikowane w specjalnym wydaniu [[Philosophical Transactions of the Royal Society|Philosophical Transactions A]] (2013), zatytułowanym „Warm climates of the past – a lesson for the future?“{{r|Meeting2001}}. Cztery lata później w tytule międzynarodowych warsztatów, które odbyły się w ''[[Uniwersytet Bristolski|University of Bristol]] Cabot Institute'', zastosowano tryb twierdzący: „Hothouse climates of the past – lessons for the future” (cieplarniane klimaty przeszłości – lekcja dla przyszłości). Stwierdzono m.in. że głównym powodem niebezpiecznego wzrostu temperatury jest wzrost stężenia dwutlenku węgla w atmosferze, stale notowany od czasu [[Rewolucja przemysłowa|rewolucji przemysłowej]]{{r|lessons-for-the-future}}.

Stopniowo udoskonalane i weryfikowane modele zostały zaakceptowane przez większość naukowców jako podstawa programów ochrony klimatu, lecz brakuje jednomyślności w sprawie stopnia wiarygodności prognoz{{r|ProCon}} (zob. [[kontrowersje wokół globalnego ocieplenia]], [[opinia naukowa o zmianie klimatu]]). Mniej liczni sceptycy podkreślają, że ilość emitowanego {{chem2|CO2}} jest tylko jednym z wielu zmiennych czynników, które powinny być uwzględniane w czasie prognozowania szybkości ocieplenia{{r|ProCon}}. Według części naukowców większą rolę mogą odgrywać zmiany aktywności Słońca (na które zwracano uwagę od początku prób modelowania{{r|Schlesinger-Ramankutty}}), chmury (zob. [[Geoinżynieria (klimat)#Modyfikacja odbicia i pokrywy chmur|modyfikacje pokrywy]], [[Cirrus#Klimat i chmury pierzaste|cirrusy i klimat]]), pyły i [[Aerozole atmosferyczne#Aerozole atmosferyczne i zmiany klimatu|aerozole atmosferyczne]], np. [[Aerozole siarczanowe|siarczanowe]], wymiana gazów na powierzchni oceanów i aktywność oceanicznego [[fitoplankton]]u{{r|OF}}, zmiany dynamiki prądów oceanicznych (zob. [[cyrkulacja termohalinowa]], [[północnoatlantyckie wody głębinowe]], [[Oscylacja północnoatlantycka|NAO]], [[El Niño]] i [[La Niña]]), [[subdukcja]] i [[Orogeneza|wypiętrzanie się mas skalnych]], [[wulkanizm]] itp. Sceptyczny wobec przypisywania głównej roli atmosferycznemu {{chem2|CO2}} jest m.in. [[Michael Kelly (fizyk)|Michael Kelly]] – profesor fizyki w [[University of Cambridge|Uniwersytecie w Cambridge]]{{r|Kelly-publ}}, członek [[Royal Society]] i [[Royal Academy of Engineering]], który w 2000 roku brał udział w pracach niezależnego interdyscyplinarnego zespołu ekspertów ([[Climatic Research Unit]]), powołanego do przeanalizowania sprawy [[Climategate]]{{r|M.Kelly-2013}}. Kelly opisuje [[system]] klimatyczny jako „nieredukowalną złożoność” (analogia do pojęcia [[nieredukowalna złożoność]] w biologii){{r|Kelly-DailyMail}}.

[[Robert Jastrow]], amerykański astronom, fizyk i kosmolog (współzałożyciel [[George C. Marshall Institute]]) był również krytyczny wobec konsensusu naukowego w sprawie globalnego ocieplenia. Twierdził, że zmiany klimatu mogły mieć przyczyny naturalne{{r|Glob-warm}}. Podobne stanowisko zajmował [[Zbigniew Jaworowski]], polski lekarz-[[Radiologia|radiolog]], kwestionujący poprawność datowania zdarzeń na podstawie badań [[Rdzeń lodowy|rdzeni lodowych]] (zob. [[Zbigniew Jaworowski#Na temat ocieplenia klimatu|poglądy na temat ocieplenia klimatu]]){{r|Jaworowski1998}}. Również polski [[Paleontologia|paleontolog]] [[Jerzy Dzik]] uważa, że ilość {{chem2|CO2}} ponownie wprowadzanego do atmosfery z procesów spalania [[Paliwa kopalne|paliw kopalnych]] nie powinna zwiększyć stężenia w istotnym stopniu{{odn|Dzik|2003|s=317}}.

Po wielu latach badań i debat wiadomo, że osiągnięcie gwarantowanej sprawdzalności prognoz zmian klimatu nie jest możliwe (konieczne jest operowanie pojęciem [[Prawdopodobieństwo obiektywne|obiektywnego prawdopodobieństwa]]). [[Tjeerd H. van Andel]] wyjaśnia to w epilogu do książki ''[[Tjeerd H. van Andel#Nowe spojrzenie na Starą Planetę|Nowe spojrzenie na Starą Planetę]]''{{odn|van Andel|1997|s=290}}:
{{Cytat
 |treść = …''przeszłość prekambryjska jest zbyt mroczna, a fanerozoiczna teraźniejszość zbyt krótka, aby ujawnić wyraźny trend w dynamicznym zachowaniu Ziemi''.
 |styl = środek
}}
Wiarygodne prognozowanie stężenia dwutlenku węgla w przyszłych dziesięcioleciach i stuleciach, umożliwiające racjonalną ochronę życia na planecie, dodatkowo utrudnia niepewność, dotycząca zmian wpływu antropogenicznego. Zależy on m.in. od szybkości rozwoju [[Demografia|demograficznego]] oraz zmian potrzeb żywnościowych i energetycznych przyszłych mieszkańców Ziemi, kierunków i tempa rozwoju energetyki, przemysłu, rolnictwa i hodowli, skali degradacji naturalnych ekosystemów itp. Głód mieszkańców części obszarów ([[Głód w Rogu Afryki (2011)|Róg Afryki]], [[Klęska głodu w Etiopii (1983–1985)|Etiopia]] i in.) sprzyja narastaniu niebezpiecznych konfliktów wewnętrznych i międzynarodowych oraz masowej [[Emigracja|emigracji]]. Rosnące zapotrzebowanie ludności państw uprzemysłowionych na energię jest trudno zaspokoić ze [[Odnawialne źródła energii|źródeł odnawialnych]] (zob. postulat [[100% energii odnawialnej]]). Rozwojowi [[Rolnictwo|produkcji rolnej]] i [[Hodowla|hodowli]] często towarzyszy dewastacja naturalnych [[ekosystem]]ów.

== Próby unormowania ochrony klimatu ==
W końcu XX w. przekonanie o względnej poprawności opracowanych modeli klimatycznych i o konieczności ograniczenia emisji dwutlenku węgla stało się niemal powszechne{{r|rozdroże}}. Próby wprowadzenia ograniczeń emisji podjęto pomimo braku całkowitej zgodności postaw naukowców w sprawie przyczyn ocieplenia, mimo konfliktów interesów między państwami znajdującymi się na [[Lista państw świata według wskaźnika rozwoju społecznego|różnym poziomie rozwoju]] i mimo świadomości, że osiągnięcie celu będzie trudne i kosztowne. W 2008 roku James Hansen pisał m.in., że całkowite wycofanie się w ciągu następnych 20–25 lat ze spalania węgla bez [[Sekwestracja dwutlenku węgla|sekwestracji {{chem2|CO2}}]] jest [[Dwanaście prac Heraklesa|zadaniem herkulesowym]]; niezbędny wysiłek porównywał do poniesionego w czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]], zwracając uwagę, że obecnie stawką jest życie na całej planecie{{r|NYTimes1988|Hansen-2008}}.
; Kalendarz uzgodnień strategii{{r|COP|Płock2011}}:
* 1972 – [[Konferencja sztokholmska ONZ]] i [[Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych|UNEP]]
* 1988 – powołanie [[Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu|Międzynarodowego Zespołu ds. Zmian Klimatu]] (IPCC)
* 1989 – publikacja [[Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu#Pierwszy Raport IPCC|I raportu IPPC]] – pierwszego międzynarodowego porozumienia w sprawie zmian klimatu (podstawa do negocjacji Ramowej Konwencji ONZ)
* 1992 – [[Szczyt Ziemi 1992]] w [[Rio de Janeiro]] i podpisanie [[Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu|Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu]], która weszła w życie w 1994 roku, po ratyfikacji przez 50 krajów.

Od 1995 roku odbywają się coroczne spotkania sygnatariuszy i obserwatorów konwencji – [[Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu#Konferencje Stron (Conferences of the Parties)|Konferencje stron (''Conferences of the Parties'', COP)]]{{r|COP}}, organizowane w czasie kolejnych [[Konferencje Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu|Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu]], na których są opracowywane szczegóły dotyczące realizacji wspólnych postanowień oraz plany dalszych działań. Przedmiotem negocjacji są m.in. warunki [[Handel emisjami zanieczyszczeń#Handel emisjami gazów cieplarnianych|handlu uprawnieniami do emisji]], który uznano za ważny mechanizm działania.

W programie ''Santiago Climate Change Conference'' ([[Santiago]], grudzień 2019) znajduje się dwudziesta piąta konferencja stron (COP-25){{r|COP}}.

Spośród spotkań wyróżnia się konferencję w Kioto (COP-3), której efektem był [[Protokół z Kioto]] (1997), rozwijający [[Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu|konwencję ramową z 1992 roku]]. Ustalenia spełniły oczekiwania tylko połowicznie. Państwa rozwijające się nie zgodziły się na redukcję emisji, a przedstawiciele USA (25% światowej emisji {{chem2|CO2}} w 1990 roku) stawiali warunek, że redukcję zadeklarują również państwa szybko rozwijające się (Chiny i Indie). Nieoczekiwanie ujawniono zakulisową umowę Japonii, USA i Kanady z Rosją, w której w latach 1990–1998 emisja zmniejszyła się o 30% (umowa dotyczyła handlu niewykorzystanymi limitami emisji){{r|Pieńkowski}}. W załączniku B do „Protokołu” wymieniono kraje, które zobowiązały się do określonego ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, liczonego jako wartość średnioroczna z okresu 2008–2012 odniesiona do wartości z 1990 roku (łącznie co najmniej o 5,2%). Mimo sprzeciwów autorów i sygnatariuszy [[Petycja oregońska|petycji oregońskiej]] „Protokół z Kioto” wszedł w życie 16 lutego 2005 roku, po ratyfikowaniu przez 141 państw, wytwarzających 61% światowej emisji gazów cieplarnianych{{r|Płock2011}}.

Za bardzo owocne uznaje się spotkanie COP-21 w Paryżu (2015). Już przed konferencją 187 krajów dobrowolnie zobowiązało się do redukcji emisji w okresie 2020–2030 (INDC, ''Intended Nationally Determined Contributions''). Realizacja tych zobowiązań pozwoliłaby obniżyć temperaturę o 2,7–3,5&nbsp;°C już do końca stulecia{{r|NoK}}. Tak zwane „[[Porozumienie paryskie]]”, podpisane 22 kwietnia 2016 roku i wkrótce ratyfikowane przez Unię Europejską (5 października 2016), określane jako „pierwsze powszechne i prawnie wiążące światowe porozumienie dotyczące klimatu”{{r|Paryż-2016|NoK-2}}, zawiera m.in. sformułowania:
{{Cytat
 |treść =
1. Wzmacniając wdrażanie Konwencji, w tym jej celu, niniejsze Porozumienie dąży do intensyfikacji globalnej odpowiedzi na zagrożenie związane ze zmianami klimatu, w kontekście zrównoważonego rozwoju i wysiłków na rzecz likwidacji ubóstwa, między innymi poprzez:
: a) ograniczenie wzrostu średniej temperatury globalnej do poziomu znacznie niższego niż 2&nbsp;°C powyżej poziomu przedindustrialnego oraz podejmowanie wysiłków mających na celu ograniczenie wzrostu temperatury do 1,5&nbsp;°C powyżej poziomu przedindustrialnego, uznając, że to znacząco zmniejszy ryzyka związane ze zmianami klimatu i ich skutki;
: b) zwiększenie zdolności do adaptacji do negatywnych skutków zmian klimatu oraz wspieranie odporności na zmiany klimatu i rozwoju związanego z niską emisją gazów cieplarnianych w sposób niezagrażający produkcji żywności; oraz
: c) zapewnienie spójności przepływów finansowych ze ścieżką prowadzącą do niskiego poziomu emisji gazów cieplarnianych i rozwoju odpornego na zmiany klimatu.
2. Niniejsze Porozumienie będzie wdrażane w sposób odzwierciedlający zasadę sprawiedliwości i zgodnie ze wspólnymi, chociaż zróżnicowanymi, zasadami odpowiedzialności i możliwościami, w świetle różnych uwarunkowań krajowych.
 |autor =
 |źródło = Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej. Porozumienie paryskie, Artykuł 4{{r|Paryż-2016}}
 |styl = środek
}}

== Fakty i mity ==
{{Osobny artykuł|Mity klimatyczne}}
Wpływ stężenia atmosferycznego {{chem2|CO2}} i innych [[Gaz cieplarniany|gazów cieplarnianych]] na klimat oraz potrzeba ograniczania ich emisji jest tematem licznych publikacji naukowych oraz [[Publikacja popularnonaukowa|opracowań popularnonaukowych]]{{r|ProCon-2}}. Poza nimi rozpowszechniane są również opinie, uznawane przez specjalistów za groźne [[mit]]y, które łatwo trafiają do czytelników, zagubionych wśród nadmiaru faktów. W atmosferze gorączkowej „energetyczno-klimatycznej przepychanki”{{r|Turski1998|Pieńkowski2008b}} część ludzi zadaje pytania: „Czy naukowcy sfabrykowali dane, żeby obronić tezę o globalnym ociepleniu i własne posady?”, „Czy cała klimatyczna kampania to spisek?”, „Kto robi z nas głupców?”{{r|Pieńkowski2010}}. Rozprzestrzenianiu się mitów starają się przeciwdziałać [[Popularyzacja nauki|popularyzatorzy nauki]], wśród nich tacy polscy popularyzatorzy, jak [[Szymon Malinowski]]{{r|Fakty-i-mity}}, [[Łukasz Turski]], Andrzej Pieńkowski{{r|Pieńkowski|Pieńkowski1998|Pieńkowski2008a}}, Krzysztof Poznański<ref>{{Cytuj odcinek |tytuł = Czy chińczycy są odpowiedzialni za zmiany klimatu – UWAGA MIT #1 |url = https://www.youtube.com/watch?v=JySgjeLzV3k |data dostępu = 2023-03-06}}</ref> i inni.

== Zobacz też ==
* [[agnotologia]]
* [[climategate]]
* [[Zaprzeczanie globalnemu ociepleniu|denializm globalnego ocieplenia]]
* [[glaciergate]]
* ''[[Globalne ocieplenie – wielkie oszustwo]]''
* ''[[Handlarze złudzeń]]''
* ''[[Merchants of Doubt]]''
* ''[[Niewygodna prawda (film 2006)|Niewygodna prawda]]''
* ''[[Wiek głupoty]]''

== Uwagi ==
{{Uwagi|
|uGtC = 1 GtC (gigaton węgla) = 1 000 000 000 [[Tona|ton]] węgla = 1 PgC (petagramów węgla) = 10<sup>15</sup> g =  10<sup>12</sup> kg. Jedna jednostka masy węgla odpowiada 3,664 jednostkom masy CO<sub>2</sub>.
|u13 = Objaśnienia znaczenia symboli zamieszczono w opisie pliku w Commons.
{{Cytat
 |treść = To właśnie życie przekształciło ledwo zdatny do zamieszkania świat w dogodne siedlisko i utrzymało go w tym stanie w ciągu długich eonów. I jest ironią losu, że my, sami będąc wytworem współewolucji życia i Ziemi, zdążamy ku temu, by przywrócić na naszej planecie znacznie mniej znośne do życia warunki.
}}
Poleca też wybrane książki na temat historii życia i dziejów istot ludzkich, napisane dla czytelników spoza kręgu specjalistów (niektóre z nich wymieniono w wykazie [[Dwutlenek węgla w atmosferze Ziemi#Bibliografia|bibliografii]]).
}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="SciAmer-2017">{{Cytuj pismo |autor = Kavya Balaraman |tytuł = Doctors Warn Climate Change Threatens Public Health; Physicians are noticing an influx of patients whose illnesses are directly or indirectly related to global warming |url = https://www.scientificamerican.com/article/doctors-warn-climate-change-threatens-public-health/?redirect=1 |czasopismo = Scientific American |wydawca = Springer Nature |issn = 0036-8733 |data = March 17, 2017}}</ref>
<ref name="Landsat">{{Cytuj stronę |url = https://landsat.gsfc.nasa.gov/how_landsat_helps/human-health/ |tytuł = Landsat’s Critical Role in Protecting Human Health |praca = NASA Landsat Science |opublikowany = NASA |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20200815074843/https://landsat.gsfc.nasa.gov/how_landsat_helps/human-health/ |zarchiwizowano = 2020-08-15 |data dostępu = 2019-05-21}}</ref>
<ref name="spektrIR2">{{Cytuj stronę |url = http://mitr.p.lodz.pl/raman/wiki-4.pdf |tytuł = Spektroskopia IR i spektroskopia Ramana jako metody komplementarne |praca = Materiały dydaktyczne Wydziału Chemicznego Politechniki Łódzkiej |opublikowany = Międzyresortowy Instytut Techniki Radiacyjnej |data dostępu = 2019-05-18}}</ref>
<ref name="Rossati">{{Cytuj pismo |autor = Rossati A |tytuł = Global Warming and Its Health Impact |url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28051192 |czasopismo = Int J Occup Environ Med. |wydanie = 8 |wolumin = 1 |strony = 7–20 |język = en |data = 2017 Jan |doi = 10.15171/ijoem.2017.963}} ([https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Rossati%20A%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=28051192 zob. też inne publikacje tegoż autora] w [[PubMed]]).</ref>
<ref name="Płock2011">{{Cytuj stronę |url = http://www.rceeplock.nazwa.pl/files/czlowiek_energia/7_luty_2011/ust_kon_klim.pdf |tytuł = Ustalenia konwencji klimatycznych |autor = Janina Kawałczewska |data = 7 lutego 2011 |praca = Materiały Seminarium nt. ''Polityka energetyczna świata, Unii Europejskiej i Polski dla zrównoważonego rozwoju'', RCEE Płock |opublikowany = Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku |data dostępu = 2019-05-05}}</ref>
<ref name="COP">{{Cytuj stronę |url = https://unfccc.int/process/bodies/supreme-bodies/conference-of-the-parties-cop |tytuł = Conference of the Parties (COP) |praca = Strona internetowa United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) |opublikowany = UNFCCC |język = en |data dostępu = 2019-05-05}}</ref>
<ref name="rozdroże">{{Cytuj stronę |url = https://ziemianarozdrozu.pl/ |tytuł = Ziemia na rozdrożu |praca = Portal internetowy |data dostępu = 2019-05-05}}</ref>
<ref name="NYTimes1988">{{Cytuj pismo |autor = Philip Shabecaff |tytuł = Global Warming Has Begun, Expert Tells Senate |url = https://www.nytimes.com/1988/06/24/us/global-warming-has-begun-expert-tells-senate.html |czasopismo = NYTimes |wydawca = The New York Times Company |język = en |data = June 24, 1988}}</ref>
<ref name="Glob-warm">{{Cytuj pismo |autor = Robert Jastrow, William Nierenberg, Frederick Seitz |tytuł = Global warming: What does the science tell us? |url = https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0360544291900068 |czasopismo = Energy |wydawca = Elsevier |numer = 11–12 |wolumin = 16 |strony = 1331–1345 |issn = 0360-5442 |język = en |data = November–December 1991 |doi = 10.1016/0360-5442(91)90006-8}}</ref>
<ref name="ProCon">{{Cytuj stronę |url = https://climatechange.procon.org/ |tytuł = Is Human Activity Primarily Responsible for Global Climate Change? |autor = red. ProCon |praca = PROS AND CONS OF CONTROVERSIAL ISSUES |opublikowany = ProCon.org |data dostępu = 2019-05-16}}</ref>
<ref name="ProCon-2">{{Cytuj stronę |url = https://climatechange.procon.org/view.resource.php?resourceID=003758#155 |tytuł = Is Human Activity Primarily Responsible for Global Climate Change? – Footnotes & Sources |autor = red. ProCon |praca = PROS AND CONS OF CONTROVERSIAL ISSUES |opublikowany = ProCon.org |data dostępu = 2019-05-16}}</ref>
<ref name="Kelly-publ">{{Cytuj stronę |url = http://www3.eng.cam.ac.uk/research_db/publications/mjk1 |tytuł = Prof. Michael Kelly – Publications |praca = Strona internetowa Uniwersytetu w Cambridge (Department of Engineering) |opublikowany = University of Cambridge |język = en |data dostępu = 2019-05-02}}</ref>
<ref name="Kelly-DailyMail">{{Cytuj pismo |autor = Michael Kelly |tytuł = Why my own Royal Society is wrong on climate change: A devastating critique of world’s leading scientific organisation by one of its Fellows |url = https://www.dailymail.co.uk/news/article-2995239/Why-Royal-Society-wrong-climate-change-devastating-critique-world-s-leading-scientific-organisation-one-Fellows.html |czasopismo = [[Daily Mail]] |wydawca = Associated Newspapers Ltd |issn = 0307-7578 |język = en |data = 14 March 2015}}</ref>
<ref name="human-infl1996">{{Cytuj pismo |autor = B.D. Santer, K.E. Taylor, T. M.L. Wigley, T.C. Johns, P.D. Jones, D.J. Karoly, J.F.B. Mitchell, A.H. Oort, J.E. Penner, V. Ramaswamy, M.D. Schwarzkopf, R.J. Stouffer, S. Tett |tytuł = A search for human influences on the thermal structure of the atmosphere |url = https://www.nature.com/articles/382039a0 |czasopismo = Nature |wydawca = Nature Publishing Group |wydanie = 382 |strony = 39–46 |issn = 0028-0836 |język = en |data = 04 July 1996 |doi = 10.1038/382039a0}}</ref>
<ref name="B.D.Santer">{{Cytuj stronę |url = https://scholar.google.co.uk/citations?hl=en&user=F4AnXNYAAAAJ |tytuł = Benjamin D. Santer (Atmospheric Scientist, Lawrence Livermore National Laboratory) |praca = Wyszukiwarka [[Google Scholar]] |język = en |data dostępu = 2019-05-01}}</ref>
<ref name="Schlesinger-Mitchell">{{Cytuj pismo |autor = Michael E. Schlesinger, John F. B. Mitchell |tytuł = Climate model simulations of the equilibrium climatic response to increased carbon dioxide |url = https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/RG025i004p00760 |czasopismo = [[Reviews of Geophysics]] |wydawca = Wiley-Blackwell, AGU US |wydanie = 4 |wolumin = 25 |strony = 760–798 |issn = 8755-1209 |język = en |data = May 1987 |doi = 10.1029/RG025i004p00760}}</ref>
<ref name="seasonality">{{Cytuj pismo |autor = Josh M. Gray, Steve Frolking, Eric A. Kort, Deepak K. Ray, Christopher J. Kucharik, Navin Ramankutty, Mark A. Friedl |tytuł = Direct human influence on atmospheric CO2 seasonality from increased cropland productivity |url = https://www.nature.com/articles/nature13957 |czasopismo = Nature |wydawca = Nature Publishing Group |wydanie = 515 |strony = 398–401 |issn = 0028-0836 |język = en |data = 19 November 2014}}</ref>
<ref name="Schlesinger-Ramankutty">{{Cytuj pismo |autor = Michael E. Schlesinger, Navin Ramankutty |tytuł = Implications for global warming of intercycle solar irradiance variations |url = https://www.nature.com/articles/360330a0 |czasopismo = Nature |wydawca = Nature Publishing Group |wydanie = 360 |strony = 330–333 |issn = 0028-0836 |język = en |data = 26 November 1992}}</ref>
<ref name="Schlesinger">{{Cytuj stronę |url = https://dailyillini.com/news/2018/04/16/schlesinger-leaves-donation-after-death/ |tytuł = Schlesinger leaves donation after death |autor = red |data = April 16, 2018 |praca = The Daily Illini The independent student newspaper at the University of Illinois |opublikowany = University of Illinois |język = en |data dostępu = 2019-05-01}}</ref>
<ref name="Pieńkowski">{{Cytuj pismo |tytuł = Andrzej Pieńkowski (współpracownik działu Nauka i Zdrowie, profil) |url = https://www.wprost.pl/profil/1518/andrzej-pienkowski.html |czasopismo = [[Wprost]] |wydawca = PMPG Polskie Media SA |issn = 0209-1747}}</ref>
<ref name="Pieńkowski2008b">{{Cytuj pismo |autor = Andrzej Pieńkowski |tytuł = Klimatyczna przepychanka |url = https://www.wprost.pl/tygodnik/146629/Klimatyczna-przepychanka.html |czasopismo = [[Wprost]] |wydawca = Agencja Wydawniczo-Reklamowa „Wprost” Sp. z o.o. |wydanie = 50 |issn = 0209-1747 |data = 2008}}</ref>
<ref name="Pieńkowski2008a">{{Cytuj pismo |autor = Andrzej Pieńkowski |tytuł = Huragan huraganów |url = https://www.wprost.pl/tygodnik/138051/Huragan-huraganow.html |czasopismo = [[Wprost]] |wydawca = Agencja Wydawniczo-Reklamowa „Wprost” Sp. z o.o. |wydanie = 37 |issn = 0209-1747 |data = 2008}}</ref>
<ref name="Pieńkowski2010">{{Cytuj pismo |autor = Andrzej Pieńkowski |tytuł = Klimat się ociepla, głupcze |url = https://www.wprost.pl/tygodnik/190780/klimat-sie-ociepla-glupcze.html |czasopismo = [[Wprost]] |wydawca = Agencja Wydawniczo-Reklamowa „Wprost” Sp. z o.o. |wydanie = 14 |issn = 0209-1747 |data = 28 marca 2010}}</ref>
<ref name="Pieńkowski1998">{{Cytuj pismo |autor = Andrzej Pieńkowski |tytuł = Wyrok na {{chem2|CO2}} |url = http://web.archive.org/web/20191228070411/http://archiwum.wiz.pl:80/1998/98051800.asp |czasopismo = Wiedza i Życie |wydawca = Prószyński Media |wydanie = 5 |issn = 0137-8929 |data = 1998}}</ref>
<ref name="Turski1998">{{Cytuj pismo |autor = Łukasz A. Turski |tytuł = Energetyczne dylematy |url = http://web.archive.org/web/20131219172827/http://archiwum.wiz.pl:80/1998/98112800.asp |czasopismo = Wiedza i Życie |wydawca = Prószyński Media |wydanie = 11 |issn = 0137-8929 |data = 1998}}</ref>
<ref name="Jaworowski1998">{{Cytuj pismo |autor = [[Zbigniew Jaworowski]] |tytuł = Czy człowiek zmienia klimat? |url = http://web.archive.org/web/20200127180319/http://archiwum.wiz.pl:80/1998/98051700.asp |czasopismo = Wiedza i Życie |wydawca = Prószyński Media |wydanie = 5 |issn = 0137-8929 |data = 1998}}</ref>
<ref name="lessons-for-the-future">{{Cytuj stronę |url = http://www.bristol.ac.uk/cabot/news/2017/greenhouseearthsystem.html |tytuł = Hothouse climates of the past – lessons for the future |data = 22 May 2017 |praca = Strona internetowa [[Uniwersytet Bristolski|University of Bristol]]; The Cabot Institute |opublikowany = University of Bristol |język = en |data dostępu = 2019-04-18}}</ref>
<ref name="Fakty-i-mity-efekt-cieplarniany">{{Cytuj |url = https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/efekt-cieplarniany-jak-to-dziala-70 |tytuł = Efekt cieplarniany – jak to działa |autor = Redakcja portalu: [[Szymon Malinowski]], Aleksandra Kardaś, Marcin Popkiewicz, Anna Sierpińska wsp |praca = Portal Nauka o klimacie dla sceptycznych |opublikowany = Agencja Kreatywna Pong |data dostępu = 2019-05-12}}</ref>
<ref name="Fakty-i-mity">{{Cytuj |url = http://naukaoklimacie.pl/fakty-i-mity/ |tytuł = Fakty i mity |autor = Redakcja portalu: [[Szymon Malinowski]], Aleksandra Kardaś, Marcin Popkiewicz, Anna Sierpińska wsp |praca = Portal Nauka o klimacie dla sceptycznych |opublikowany = Agencja Kreatywna Pong |data dostępu = 2019-04-19}}</ref>
<ref name="Meeting2001">{{Cytuj |autor = Daniel J. Lunt, Harry Elderfield, Richard Pancost, Andy Ridgwell |tytuł = Warm climates of the past–a lesson for the future? |url = https://royalsocietypublishing.org/toc/rsta/371/2001 |czasopismo = [[Philosophical Transactions of the Royal Society|Philosophical Transactions]] A |wydawca = [[Royal Society]] |wydanie = 2001 |wolumin = 371 |język = en |data = 28 October 2013 |doi = 10.1098/rsta.2013.0146}}</ref>
<ref name="CT2017">{{Cytuj stronę |url = https://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/carbontracker/ |tytuł = CarbonTracker CT2017 |praca = Global Greenhouse Gas Reference Network |opublikowany = NOAA |język = en |data dostępu = 2019-04-15}}</ref>
<ref name="GeoCARB-2016">{{Cytuj stronę |url = https://www.nasa.gov/feature/jpl/geocarb-a-new-view-of-carbon-over-the-americas |tytuł = GeoCarb: A New View of Carbon Over the Americas |autor = Alan Buis (Jet Propulsion Laboratory, Pasadena, California) |data = Jan. 11, 2018 |praca = Strona internetowa National Aeronautics and Space Administration |opublikowany = NASA |język = en |data dostępu = 2019-04-14}}(https://www.nasa.gov/press-release/nasa-announces-first-geostationary-vegetation-atmospheric-carbon-mission press-release).</ref>
<ref name="A-Train">{{Cytuj stronę |url = https://atrain.nasa.gov/intro.php |tytuł = What is the A-Train? The Afternoon Constellation and Scientific Discovery |praca = Strona internetowa National Aeronautics and Space Administration |opublikowany = NASA |język = en |data dostępu = 2019-04-13}}</ref>
<ref name="OCO-2-Data">{{Cytuj stronę |url = https://ocov2.jpl.nasa.gov/science/OCO2DataCenter/index.cfm |tytuł = OCO-2 Data Center |autor = Jon Nelson |praca = Jet Propulsion Laboratory, California Institute of Technology |opublikowany = NASA |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20191002175653/https://ocov2.jpl.nasa.gov/science/OCO2DataCenter/index.cfm |zarchiwizowano = 2019-10-02 |data dostępu = 2019-04-13}}</ref>
<ref name="EMEP">{{Cytuj stronę |url = http://powietrze.gios.gov.pl/pjp/content/regional_background_pollution_emep |tytuł = Informacje na temat programu i celu pomiarów zanieczyszczenia powietrza na tłowych stacjach EMEP w Polsce |praca = Strona internetowa [[Główny Inspektorat Ochrony Środowiska|GIOŚ]] |opublikowany = GIOŚ |data dostępu = 2019-04-13}}</ref>
<ref name="OCO-2">{{Cytuj stronę |url = https://ocov2.jpl.nasa.gov/ |tytuł = Orbiting Carbon Observatory-2 (OCO-2) Watching the Earth breathe from space… Measuring carbon dioxide from space |praca = Strona internetowa Jet Propulsion Laboratory (JPL [[California Institute of Technology|Caltech]]), NASA |opublikowany = JPL |język = en |data dostępu = 2019-04-11}}</ref>
<ref name="Ibuki-a">{{Cytuj stronę |url = https://www.cbc.ca/news/technology/japan-launches-rocket-with-greenhouse-gas-probe-1.790592 |tytuł = Japan launches rocket with greenhouse-gas probe |data = January 23, 2009 |praca = CBC/Radio-Canada > Technology & Science |opublikowany = CBC |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20190404085401/https://www.cbc.ca/news/technology/japan-launches-rocket-with-greenhouse-gas-probe-1.790592 |zarchiwizowano = 2019-04-04 |data dostępu = 2019-04-11}}</ref>
<ref name="Ibuki-b">{{Cytuj stronę |url = https://directory.eoportal.org/web/eoportal/satellite-missions/g/gosat |tytuł = GOSAT (Greenhouse gases Observing Satellite) / Ibuki |autor = Herbert J. Kramer |praca = eoPortal |opublikowany = eoPortal |język = en |data dostępu = 2019-04-13}}</ref>
<ref name="Ibuki2">{{Cytuj stronę |url = https://spaceflightnow.com/2018/10/29/japan-launches-satellite-to-study-human-causes-of-climate-change/2018/10/29/japan-launches-satellite-to-study-human-causes-of-climate-change/ |tytuł = Japan launches satellite to study human causes of climate change |autor = Stephen Clark |data = October 29, 2018 |praca = Spaceflight Now |opublikowany = Pole Star Publications Ltd |język = en |data dostępu = 2019-04-15}}</ref>
<ref name="GOSat-3">{{Cytuj stronę |url = http://database.eohandbook.com/database/missionsummary.aspx?missionID=862 |tytuł = Greenhouse gases Observing SATellite-3 |praca = database.eohandbook.com |opublikowany = ESA |język = en |data dostępu = 2019-04-15}}</ref>
<ref name="DDC-CO2">{{Cytuj stronę |url = http://www.ipcc-data.org/observ/ddc_co2.html |tytuł = Carbon Dioxide: Projected emissions and concentrations record |praca = Strona internetowa IPCC Data Distribution Centre |opublikowany = IPPC |język = en |data dostępu = 2019-04-11}}</ref>
<ref name="DDC">{{Cytuj stronę |url = http://www.ipcc-data.org/ddc/ddc_about.html |tytuł = About the IPCC Data Distribution Centre |praca = Strona internetowa IPPC |opublikowany = IPPC |język = en |data dostępu = 2019-04-11}}</ref>
<ref name="ADC-SRS ">{{Cytuj stronę |url = https://www.adc.co.uk/products/srs1000t-portable-soil-respiration-systems/ |tytuł = SRS1000 T Portable Soil Respiration System |praca = Strona internetowa The Analytical Development Company. BioScientific Ltd. |opublikowany = SRS1000T |język = en |data dostępu = 2019-04-10}}</ref>
<ref name="fluxnet">{{Cytuj stronę |url = https://fluxnet.fluxdata.org/data/fluxnet2015-dataset/ |tytuł = FLUXNET2015 Dataset |praca = FLUXNET Data Portal |opublikowany = Lawrence Berkeley National Laboratory |język = en |data dostępu = 2019-04-08}}</ref>
<ref name="ModernEcology-2016">{{Cytuj książkę |autor = G. Esser, D. Overdieck |tytuł = Modern Ecology: Basic and Applied Aspects |url = https://books.google.pl/books?id=7iIlBQAAQBAJ&dq=Dieter+Overdieck&hl=pl&source=gbs_navlinks_s |wydawca = Elsevier |data = 29 lip 2016 |strony = ss 874 |isbn = 1483291251}}</ref>
<ref name="Forest-2001">{{Cytuj książkę |autor = D. Karnosky ed., R. Ceulemans, G. Scarascia-Mu, J. Innes |tytuł = Impact of Carbon Dioxide and Other Greenhouse Gases on Forest Ecosystems |url = https://www.cabi.org/bookshop/book/9780851995519 |data = September 2001 |seria = IUFRO Research Series |strony = 352 |isbn = 9780851995519}}</ref>
<ref name="Rochette-1997">{{Cytuj pismo |autor = P. Rochette, B. Ellert, E.G. Gregorich, R.L. Desjardins, E. Pattey, R. Lessard, B.G. Johnson |tytuł = Description of a dynamic closed chamber for measuring soil respiration and its comparison with other techniques |url = https://www.nrcresearchpress.com/doi/pdfplus/10.4141/S96-110 |czasopismo = Canadian Journal of Soil Science |wydawca = Canadian Science Publishing |wydanie = 2 |wolumin = 77 |strony = 195–206 |data = 1997 |doi = 10.4141/S96-110}}</ref>
<ref name="Berner-2012">{{Cytuj książkę |autor = Elizabeth Kay Berner, Robert A. Berner |tytuł = Global Environment: Water, Air, and Geochemical Cycles |url = https://books.google.pl/books?id=8REhrrTKZKwC&dq=isbn:0691136785&hl=pl&source=gbs_navlinks_s |wydawca = Princeton University Press |data = 2012 |strony = 444 |isbn = 0691136785}}</ref>
<ref name="Overdieck-2016">{{Cytuj książkę |autor = Dieter Overdieck |tytuł = {{chem2|CO2}}, Temperature, and Trees: Experimental Approaches |url = https://books.google.pl/books?id=Lj1PDQAAQBAJ&dq=Dieter+Overdieck&hl=pl&source=gbs_navlinks_s |wydawca = Springer |data = 22 paź 2016 |strony = ss 240 |isbn = 981101860X}}</ref>
<ref name="NEE-2005">{{Cytuj pismo |autor = Markus Reichstein Eva Falge, Dennis Baldocchi, Dario Papale, Marc Aubinet Paul Berbigier Christian Bernhofer Nina Buchmann, Tagir Gilmanov, André Granier, Thomas Grünwald i in |tytuł = On the separation of net ecosystem exchange into assimilation and ecosystem respiration: review and improved algorithm |url = https://doi.org/10.1111/j.1365-2486.2005.001002.x |czasopismo = Global Change Biology |wydawca = Wiley-Blackwell |wydanie = 9 |wolumin = 11 |strony = 1424–1439 |język = en |data = September 2005}}</ref>
<ref name="Dąbrowska-Zielińska">{{Cytuj pismo |autor = Katarzyna Dąbrowska-Zielińska, Maria Budzyńska, Monika Tomaszewska, Alicja Malińska, Maciej Bartold, Martyna Gatkowska, Konrad Turlej, Iwona Małek, Janusz Turbiak, Jacek Jaszczyński |tytuł = Modelowanie wymiany netto ekosystemu (NEE) |url = https://www.itp.edu.pl/old/wydawnictwo/woda/zeszyt_57_2017/Dabrowska%20Zielinska%20i%20in.pdf |czasopismo = Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie |wydawca = Wydawnictwo ITP ([[Instytut Technologiczno-Przyrodniczy]]) |wydanie = 1 (57) |wolumin = 17 |strony = 31–51 |issn = 1642-8145 |data = 2017}}</ref>
<ref name="NEE-Biebrza-1">{{Cytuj książkę |autor = Krzysztof Fortuniak |tytuł = Wybrane problemy pomiarów wymiany gazowej pomiędzy powierzchnią ziemi a atmosferą na terenach bagiennych. Doświadczenia trzyletnich pomiarów w Biebrzańskim Parku Narodowym |wydawca = Katedra Meteorologii i Klimatologii WNG UŁ |miejsce = Łódź |data = 2016 |strony = 33–65 |isbn = 978-83-944039-0-4 |nazwisko2 = Pawlak |imię2 = Włodzimierz |rozdział = 3. Podstawowe zagadnienia wyznaczania strumieni turbulencyjnych na podstawie pomiarów wykonanych metodą kowariancji wirów z otwartą ścieżką pomiarową}}</ref>
<ref name="NEE-Biebrza-2">{{Cytuj książkę |autor = red. Krzysztof Fortuniak; wykonawcy projektu “Bilans absorpcji i emisji gazów cieplarnianych (metanu, dwutlenku węgla i pary wodnej) na obszarach bagiennych (studium Biebrzańskiego Parku Narodowego)”, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki (decyzja DECR2011/01/B/ST10/0) |tytuł = Wybrane problemy pomiarów wymiany gazowej pomiędzy powierzchnią ziemi a atmosferą na terenach bagiennych |url = http://www.geo.uni.lodz.pl/~meteo/kf/publikacje_kf_PDF/WPP2016_calosc.pdf |wydawca = Katedra Meteorologii i Klimatologii WNG UŁ |miejsce = Łódź |data = 2016 |strony = ss 148 |isbn = 978-83-944039-0-4}}</ref>
<ref name="IOS-Warszawa">{{Cytuj stronę |url = http://ios.edu.pl/o_instytucie/dzialalnosc/ |tytuł = Zakres działalności |praca = Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie |opublikowany = ios.edu.pl |data dostępu = 2019-04-07}}</ref>
<ref name="Górnik">{{Cytuj pismo |autor = Andrzej Górnik |tytuł = Możliwości bilansowania wymiany {{chem2|CO2}} przy wykorzystaniu aparatury |url = http://biblio.modr.mazowsze.pl/Biblioteka/Ekologia/PJA23_3_10.pdf |czasopismo = Polish Journal of Agronomy |wydanie = 23 |strony = 3–10 |data = 2015}}</ref>
<ref name="CDIAC">{{Cytuj stronę |url = https://cdiac.ess-dive.lbl.gov/trends/co2/sio-mlo.html |tytuł = Atmospheric Carbon Dioxide Record from Mauna Loa |autor = R.F. Keeling, S.C. Piper, A.F. Bollenbacher, J.S. Walker |praca = Strona internetowa Scripps Institution of Oceanography, University of California; Carbon Dioxide Research Group |opublikowany = Carbon Dioxid Information Analysis Center |język = en |data dostępu = 2019-04-04}}</ref>
<ref name="OCO-2009">{{Cytuj stronę |url = https://www.jpl.nasa.gov/news/press_kits/oco-launch.pdf |tytuł = Orbiting Carbon Observatory Launch (OCO, misja 2009) |data = luty 2009 |praca = Materiały prasowe |opublikowany = NASA |strony = 1–43 |język = en |data dostępu = 2019-04-04}}</ref>
<ref name="PCM">{{Cytuj stronę |url = https://peoplesclimate.org/ |tytuł = Peoples Climate Movement |praca = Strona internetowa PCM |język = en |data dostępu = 2019-03-29}}</ref>
<ref name="Hansen-publ">{{Cytuj stronę |url = http://www.columbia.edu/~jeh1/publications.shtml |tytuł = Dr. James E. Hansen; Scholarly Publications |praca = Strona internetowa Climate Science, Awareness and Solutions Program Earth Institute |opublikowany = Columbia University |język = en |data dostępu = 2019-03-24}}</ref>
<ref name="Storms">{{Cytuj książkę |autor = James Hansen |tytuł = Storms Of My Grandchildren: The Truth About The Climate Catastrophe And Our Last Chance To Save Humanity |url = https://www.goodreads.com/book/show/7285904-storms-of-my-grandchildren |wydawca = Bloomsbury Publishing PLC |data = September 1st 2009 |strony = 320 |isbn = 9781408807453}}</ref>
<ref name="Storms-2">{{Cytuj stronę |url = http://www.columbia.edu/~mhs119/Storms/ |tytuł = James Hansen, „Storms of My Grandchildren” |praca = Informacje o książce; ilustracje |opublikowany = columbia.edu |język = en |data dostępu = 2019-03-24}}</ref>
<ref name="Hansen-2017">{{Cytuj pismo |autor = James Hansen, Makiko Sato, Pushker Kharecha i wsp |tytuł = Young people’s burden: requirement of negative {{chem2|CO2}} emissions |url = https://www.earth-syst-dynam.net/8/577/2017/esd-8-577-2017.pdf |czasopismo = Earth Syst. Dynam. |wydawca = Copernicus Publications |wydanie = 8 |strony = 577–616 |język = en |data = 2017 |doi = 10.5194/esd-8-577-2017}}</ref>
<ref name="Hansen-2013">{{Cytuj pismo |autor = James Hansen, Makiko Sato, Gary Russell, Pushker Kharecha |tytuł = Climate sensitivity, sea level and atmospheric carbon dioxide |url = https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rsta.2012.0294 |czasopismo = Philosophical Transactions of the Royal Society A |wydawca = Royal Society (United Kingdom) |wydanie = 2001 (Discussion Meeting Issue ‘Warm climates of the past–a lesson for the future?’) |wolumin = 371 |strony = 1–31 |issn = 1364-503X |język = en |data = 28 October 2013 |doi = 10.1098/rsta.2012.0294}}</ref>
<ref name="Hansen-2008">{{Cytuj pismo |autor = James Hansen, Makiko Sato, Pushker Kharecha, David Beerling, Robert Berner, Valerie Masson-Delmotte, Mark Pagani, Maureen Raymo, Dana L. Royer, James C. Zachos |tytuł = Target Atmospheric {{chem2|CO2}}: Where Should Humanity Aim? |url = https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/0804/0804.1126.pdf |czasopismo = Open Atmos. Sci. J. |wydanie = 2 |strony = 217–231 |język = en |data = 2008 |doi = 10.2174/1874282300802010217}}</ref>
<ref name="NoK">{{Cytuj stronę |url = http://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/satelitarne-obserwacje-stezen-zrodel-emisji-i-miejsc-pochlaniania-co2-293 |tytuł = Satelitarne obserwacje stężeń, źrodeł emisji i miejsc pochłaniania {{chem2|CO2}} |autor = Marcin Popkiewicz, konsultacja merytoryczne: prof. Szymon P. Malinowski |data = 2018-06-18 |praca = Portal 'Nauka o klimacie dla sceptycznych’ (red. [[Szymon Malinowski]] i wsp.) |data dostępu = 2019-04-05}}</ref>
<ref name="Berner1998">{{Cytuj pismo |autor = Robert A. Berner |tytuł = The carbon cycle and {{chem2|CO2}} over Phanerozoic time: the role of land plants |url = https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rstb.1998.0192 |czasopismo = Philosophical Transactions of the Royal Society B |wydawca = Royal Society (United Kingdom) |wydanie = 353 |strony = 75–82 |issn = 0962-8436 |język = en |data = 1998 |doi = 10.1098/rstb.1998.0192}}</ref>
<ref name="M.Kelly-2013">{{Cytuj pismo |autor = Michael J. Kelly |tytuł = Why a collapse of global civilization will be avoided: a comment on Ehrlich & Ehrlich |url = https://royalsocietypublishing.org/doi/full/10.1098/rspb.2013.1193 |czasopismo = Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences |wydawca = Royal Society |wydanie = 1767 |wolumin = 280 |issn = 0962-8452 |język = en |data = 22 September 2013 |doi = 10.1098/rspb.2013.1193}}</ref>
<ref name="BIF">{{Cytuj |url = http://www2.newark.ohio-state.edu/facultystaff/personal/jstjohn/Documents/Cool-Rocks/Banded-iron-formations.htm |tytuł = Banded iron formations (BIFs) |autor = James St. John |opublikowany = [[Uniwersytet Stanu Ohio|Ohio State University]], Newark |archiwum = https://web.archive.org/web/20150108063733/http://www2.newark.ohio-state.edu/facultystaff/personal/jstjohn/Documents/Cool-Rocks/Banded-iron-formations.htm |zarchiwizowano = 2015-01-08 |data dostępu = 2019-03-23}}</ref>
<ref name="EPSL2015">{{Cytuj pismo |autor = David C. Catling, Mark W. Claire |tytuł = How Earth’s atmosphere evolved to an oxic state. A status report |url = https://faculty.washington.edu/dcatling/papers_mine/Catling2005-EPSL.pdf |czasopismo = Earth and Planetary Science Letters (EPSL) |wydawca = Elsevier |wolumin = 237 |strony = 1–20 |issn = 0012-821X |język = en |data = 2005}}</ref>
<ref name="H.Brown ">{{Cytuj pismo |autor = Roger Revelle |tytuł = Harrison Brown (1917-1986) |url = http://www.nasonline.org/publications/biographical-memoirs/memoir-pdfs/brown-harrison.pdf |czasopismo = Biographical Memoirs of the National Academy of Sciences |wydawca = National Academy of Sciences |strony = 39–55 |issn = 0077-2933 |język = en |data = 1994}}</ref>
<ref name="Keeling-Story">{{Cytuj pismo |autor = Daniel C. Harris |tytuł = Charles David Keeling and the Story of Atmospheric {{chem2|CO2}} Measurements |url = https://pubs.acs.org/doi/10.1021/ac1001492 |czasopismo = Analytical Chemistry (Anal. Chem.) |wydawca = American Chemical Society (ACS Publ.) |wydanie = 19 |wolumin = 82 |strony = 7865–7870 |issn = 0003-2700 |język = en |data = 2010-06-11 |doi = 10.1021/ac1001492}}</ref>
<ref name="SiećSIO">{{Cytuj stronę |url = https://cdiac.ess-dive.lbl.gov/new/keel_page.html |tytuł = Atmospheric {{chem2|CO2}} Records from Sites in the SIO Air Sampling Network (Scripps Institution of Oceanography Monitoring Sites) |praca = Strona internetowa Carbon Dioxide Information Analysis Center |opublikowany = CDIAC |data dostępu = 2019-03-15}}</ref>
<ref name="40Years">{{Cytuj stronę |url = https://cdiac.ess-dive.lbl.gov/new/keel_page.html |tytuł = 40 Years of Mauna Loa {{chem2|CO2}} Data from Keeling |praca = Strona internetowa Carbon Dioxide Information Analysis Center |opublikowany = CDIAC |data dostępu = 2019-03-15}}</ref>
<ref name="Slow-reception">{{Cytuj pismo |autor = Werner Marx, Robin Haunschild, Bernie French, Lutz Bornmann |tytuł = Slow reception and under-citedness in climate change research: A case study of Charles David Keeling, discoverer of the risk of global warming |url = https://link.springer.com/chapter/10.1007/0-387-27048-5_5 |czasopismo = Scientometrics |wydawca = Springer Science+Business Media |wydanie = 2 |wolumin = 112 |strony = 1079–1092 |issn = 0138-9130 |język = en |data = 2017-05-17 |doi = 10.1007/s11192-017-2405-z}}</ref>
<ref name="Holland">{{Cytuj pismo |autor = Heinrich D. Holland |tytuł = The oxygenation of the atmosphere and oceans |czasopismo = Philosophical Transactions of the Royal Society B |wydanie = 1470 |wolumin = 361 |issn = 0962-8436 |język = en |data = 2006-05-19 |doi = 10.1098/rstb.2006.1838}}</ref>
<ref name="Manier">{{Cytuj stronę |url = https://web.archive.org/web/20161114144109/http://indigo.meteor.tu-darmstadt.de/umet/script/Kapitel1/kap01.html#%C3%BCber1-2 |tytuł = 1.2 Entstehung der Ur- oder Primordialatmosphäre |autor = Gerhard Manier (Prof. Dr.) |praca = Einführung in die Umweltmeteorologie Ein Computer-Lernprogramm des Fachgebiets Meteorologie der TU Darmstadt; Die Zusammensetzung der Atmosphäre und ihre Entstehung |opublikowany = TU Darmstadt |język = de |data dostępu = 2019-03-13}}</ref>
<ref name="spektrIR">{{Cytuj stronę |url = https://enauczanie.pg.edu.pl/moodle/pluginfile.php/150694/mod_resource/content/1/PrezentacjaFTIR.pdf |tytuł = Spektroskopia w podczerwieni |praca = Prezentacja dydaktyczna na enauczanie.pg.edu.pl |opublikowany = Centrum Usług informatycznych Politechniki Gdańskiej |data dostępu = 2019-03-11}}</ref>
<ref name="Paryż-2016">{{Cytuj stronę |url = https://eur-lex.europa.eu/content/paris-agreement/paris-agreement.html?locale=pl |tytuł = Porozumienie paryskie – Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (2016) |praca = Baza EU Lex |opublikowany = EUR-Lex, Urząd Publikacji |data dostępu = 2019-03-02}}</ref>
<ref name="NoK-2">{{Cytuj stronę |url = http://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/porozumienie-klimatyczne-w-paryzu-124 |tytuł = Porozumienie klimatyczne w Paryżu |autor = Marcin Popkiewicz |data = 13 grudnia 2015 |opublikowany = naukaoklimacie.pl |data dostępu = 2019-04-15}}</ref>
<ref name="Berner-Obit">{{Cytuj pismo |autor = Don Canfield |tytuł = Robert A. Berner (1935–2015) ; Geochemist who quantified the carbon cycle |url = https://www.nature.com/articles/518484a |czasopismo = Nature |wolumin = 518 |strony = 484 |język = en |data = 26 February 2015 |doi = 10.1038/518484a}}</ref>
<ref name="Berner-publ">{{Cytuj stronę |url = https://scholar.google.com/citations?user=I1_PYUEAAAAJ |tytuł = Robert Berner (1935-2015); Professor of Geology and Geophysics, Yale University |praca = [[Google Scholar]] (295 publikacji z lat 1958–2008) |opublikowany = scholar.google.com |język = en |data dostępu = 2019-03-02}}</ref>
<ref name="OF">{{Cytuj stronę |url = http://www.geoengineeringmonitor.org/2018/05/ocean-fertilization/ |tytuł = Ocean fertilization (OF) |data = 30 May 2018 |praca = Geoengineering Monitor ; Geoengineering Technology Briefing |opublikowany = is a joint project of Biofuelwatch anis a joint project of Biofuelwatch, ETC Group, Heinrich Boell Foundationd |język = en |data dostępu = 2019-05-07}}</ref>
<ref name="NASA-1">{{Cytuj |url = https://earthobservatory.nasa.gov/features/EnergyBalance/page7.php |tytuł = Climate Forcings and Global Warming |praca = NASA |data dostępu = 2019-05-29}}</ref>
<ref name="GISS">{{Cytuj |url = https://www.giss.nasa.gov/ |tytuł = NASA Goddard Institute for Space Studies (GISS) |praca = Strona internetowa GISS |język = en |data dostępu = 2019-03-29}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko = Stanley |imię = Steven M. |autor link = Steven M. Stanley |autor2 = tłum. Ireneusz Walaszczyk |tytuł = Historia Ziemi |url = https://books.google.com/books/about/Historia_Ziemi.html?id=rfg7AAAACAAJ&redir_esc=y |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |strony = 705 |data = 2002-01-01 |isbn = 83-01-13625-1 |odn = tak}}
* {{cytuj |autor = * [[Tjeerd H. van Andel]] |tytuł = Nowe spojrzenie na starą planetę. Zmienne oblicze Ziemi |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 1997 |odn = {{odn/id|van Andel|1997}}}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Weiner |imię = January |autor link = January Weiner |tytuł = Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik ekologii ogólnej |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]] |miejsce = Warszawa |data = 2003 |isbn = 83-01-14047-X |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Dzik |imię = Jerzy |autor link = Jerzy Dzik |tytuł = Dzieje życia na Ziemi |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]] |miejsce = Warszawa |data = 2003 |strony = 110–135 |isbn = 83-01-14038-0 |odn = tak}}
* {{Cytuj |autor = Corinne Le Quéré, Robbie M. Andrew, Pierre Friedlingstein |tytuł = Global Carbon Budget 2018 |url = https://www.earth-syst-sci-data.net/10/2141/2018/#section1 |czasopismo = Earth System Science Data |data = 2018 |doi = 10.5194/essd-10-2141-2018 |odn = {{odn/id|Corinne Le Quéré i inni|2018}}}}

== Linki zewnętrzne ==
* [http://edgcm.columbia.edu/project-overview/climate-news/ EdGCM Climate News and Information]
* [http://edgcm.columbia.edu/project-overview/edgcm-project-overview/ EdGCM Project Overview]
* [https://www.gapminder.org/tools/#$state$time$value=1802;&marker$axis_y$which=co2_emissions_tonnes_per_person&domainMin:null&domainMax:null&zoomedMin:null&zoomedMax:null&scaleType=genericLog;;;&chart-type=bubbles Gapminder – prezentacja zmian emisji {{Chem2|CO2}}]
* [https://earth.nullschool.net/#current/chem/surface/level/overlay=co2sc/orthographic Wizualizacja aktualnego stężenia {{Chem2|CO2}} i wiatru]
{{Globalne ocieplenie}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Atmosfera Ziemi]]
[[Kategoria:Chemia atmosfery]]
[[Kategoria:Polityka klimatyczna]]
[[Kategoria:Dwutlenek węgla]]