Tekst źródłowy strony Chemoton

'''Chemoton''' (skrót od [[język angielski|ang.]] ''chemical automaton'' '[[chemia|chemiczny]] [[automat]]')
– zaproponowany przez [[Węgrzy|węgierskiego]] [[biochemia|biochemika]] [[Tibor Gánti|Tibora Gántiego]]{{r|matud|Ganti CV}} [[Model fizyczny|model]] minimalnego [[system]]u – cyklu [[reakcja chemiczna|reakcji chemicznych]] zachodzących w [[układ termodynamicznie otwarty|układzie termodynamicznie otwartym]] – spełniającego [[Życie#Osiem cech życia|kryteria życia]]{{r|www.chemoton.com|Podstawy życia}}.

== Biologia teoretyczna i inne nauki ścisłe ==
Tibor Gánti, porównując [[nauki biologiczne]] z innymi [[nauki ścisłe|naukami ścisłymi]], zwrócił uwagę na istotną różnicę między nimi.

Nauki ścisłe charakteryzuje możliwość stosowania [[Modelowanie matematyczne|modeli matematycznych]] pozwalających przewidywać zachowanie układu (np. [[silnik spalinowy|silnika spalinowego]], [[Układ planetarny|układu planetarnego]], zbioru różnorodnych cząsteczek [[związek chemiczny|związków chemicznych]] – np. [[reagent]]ów w [[bioreaktor]]ze). Analogiczne metody badawcze są stosowane również w wielu różnych dziedzinach współczesnej biologii (zob. np. [[biologia molekularna]], [[biologia syntetyczna]], [[biologia systemów]], [[bioinformatyka]], w tym m.in. [[genomika]], [[proteomika]], [[metabolomika]], [[transkryptomika]]), jednak – według Gántiego – termin „biologia teoretyczna” nie jest w pełni poprawny, dopóki nie zostanie jednoznacznie zdefiniowany przedmiot tych badań – [[życie]] (z [[Język grecki|gr.]] ''βίος'', bios), a na drodze do uściślenia definicji stoją [[Światopogląd|względy światopoglądowe]] (m.in. irracjonalna trwałość teorii ''[[siła życiowa|vis vitalis]]''){{odn|Gánti|1986|s=51}}:

{{Cytat
 |treść = ''Bez względu na to, o jakie zjawisko biologiczne zapytamy biologa, albo potrafi nam wyjaśnić jego mechanizm fizykochemiczny, albo też – jeśli nie – uważa, że mechanizm taki istnieje. Kiedy jednak pytamy o przyczynę, czy też mechanizm całości tych zjawisk, a więc o ''istotę życia'', w większości przypadków otrzymujemy odpowiedź negatywną – i to nie tylko w takim sensie, że jeszcze nie znamy mechanizmu życia, ale iż mechanizmu tego nie można wyjaśnić na podstawie praw chemii i fizyki.''
 |styl = środek
}}

== Pojęcie „system minimalny” ==
Gánti zwrócił uwagę, że nauki ścisłe zwykle nie opisują zjawisk rzeczywistych, lecz modele określonych części realnego świata lub systemy takich modeli (np. [[model kosmologiczny]], modele [[atom]]u, [[błona komórkowa|błony komórkowej]], [[Kwas deoksyrybonukleinowy|cząsteczki DNA]]). Model systemu minimalnego zachowuje podstawowe cechy modelowanego obiektu, mimo że jest złożony z minimalnej liczby elementów lub podsystemów – odłączenie jakiejkolwiek części powoduje zanik jego podstawowych właściwości. Taki system minimalny może być układem całkowicie abstrakcyjnym – nie występującym w rzeczywistości, ale ułatwiającym tworzenie użytecznych [[Modelowanie matematyczne|modeli matematycznych]] [[System złożony|układów złożonych]] (np. [[punkt materialny]] w mechanice, [[komórka elementarna]] w [[krystalografia|krystalografii]]){{odn|Gánti|1986|s=64–79}}.

Zmierzając do utworzenia modelu „minimalnego systemu żywego” Gánti{{r|Podstawy życia}}:
* zaproponował osiem kryteriów, które spełniają znane [[organizm]]y żywe,
* przeanalizował, czy wybrane kryteria może spełniać cykl kilku odpowiednio dobranych reakcji chemicznych, zachodzących w układzie otwartym, w przestrzeni ograniczonej [[Membrana półprzepuszczalna|błoną półprzepuszczalną]].

== Kryteria życia ==
Gánti przyjął, że minimalny system wzajemnie powiązanych reakcji chemicznych spełnia rzeczywiste (absolutne) kryteria życia, jeżeli{{odn|Gánti|1986|s=82}}:
# jest inherentną całością<ref group="uwaga">„Inherentny” oznacza rzecz nieodłączną, tkwiącą w istocie lub naturze czegoś; zob. {{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20160304235549/http://netsprint.swo.pwn.pl/haslo.php?id=11796 |tytuł = Inherentny |opublikowany = Słownik wyrazów obcych PWN |data dostępu = 2019-03-20}}</ref>,
# zachodzi w nim przemiana materii (zob. [[metabolizm]])<ref group="uwaga">Nie zostały wprowadzane żadne założenia dotyczące rodzaju pierwiastków i związków, które uczestniczą w reakcjach, dzięki czemu kryteria umożliwiają poszukiwania śladów życia w warunkach całkowicie odmiennych od ziemskich. Tematami ostatnich publikacji Gántiego były wyniki zespołowych prac badawczych, dotyczących interpretacji badań powierzchni [[Mars]]a pod kątem istnienia prostych form życia (zob. [[Tibor Gánti]], wybrane publikacje).</ref>,
# jest inherentnie stabilny (zob. [[homeostaza]]),
# dysponuje podsystemem przechowywania i przetwarzania informacji użytecznych dla całego systemu (zob. np. [[informacja genetyczna]]),
# procesy wewnętrzne są [[Układ regulacji (automatyka)|regulowane i sterowane]].
Dodatkowo system powinien spełniać trzy kryteria potencjalne (spełniane nie przez wszystkie organizmy żywe) – charakteryzować się{{odn|Gánti|1986|s=82}}:
# [[Wzrost (biologia)|wzrostem]] i możliwością [[Rozmnażanie|rozmnażania]],
# zdolnością do [[Dziedziczenie (biologia)|dziedziczenia]] zmian,
# [[Śmierć|śmiertelnością]].
Spełnienie warunków potencjalnych nie jest konieczne z punktu widzenia jednego organizmu, ale jest niezbędne dla zapewnienia życia w większej skali – dla przeżycia gatunków, [[Przystosowanie (biologia)|przystosowujących się]] do zmian zewnętrznych warunków dzięki [[Ewolucja|ewolucji]], lub dla utrzymania niezbędnego [[cykl biogeochemiczny|obiegu]] [[Biologiczne znaczenie pierwiastków|pierwiastków biogennych]] w [[ekosystem]]ach{{odn|Gánti|1986|s=82}}.

== Budowa chemotonu ==
Przystępując do budowy chemotonu Gánti stwierdził, że{{odn|Gánti|1986|s=79}}:
{{Cytat
 |treść = ''Szukając tajemnicy życia, jego podstawowej zasady, musimy poszukiwać istoty i organizacji torów wymuszonych w systemach polegających na zmianach chemicznych i zdolnych do wykonywania pracy w roztworach, jej regulacji i sterowania.''
 |styl = środek
}}
oraz{{odn|Gánti|1986|s=93}}:
{{Cytat
 |treść = ''Musimy znaleźć podsystemy najprostszych systemów żywych, następnie skonstruować abstrakcyjne modele systemów miękkich – i to minimalnych – wykazujących cechy jakościowe tych podsystemów, i wreszcie połączyć podsystemy w jeden funkcjonalnie działający system. Jeżeli wykonamy to wszystko prawidłowo, powinniśmy otrzymać abstrakcyjny model najprostszego systemu żywego''.
 |styl = środek
}}
Chemoton Gántiego składa się z trzech podstawowych, [[:wikt:inherentny|inherentnych]] części (obiegów reakcji chemicznych):
* podsystemu samoodtwarzania, który powinien umożliwiać procesy nazywane wzrostem i rozmnażaniem,
* podsystemu wytwarzania błony zapewniającej izolację układu od otoczenia, z zachowaniem możliwości wymiany masy,
* podsystemu przechowywania informacji o całości systemu.
Skoordynowane działanie wszystkich części sprawia, że cały układ uzyskuje specyficzne właściwości dodatkowe, nie występujące w poszczególnych podsystemach. Wyłączenie dowolnej części powoduje zanik tych właściwości, co jest warunkiem uznania układu za model systemu minimalnego. Dzięki wzajemnemu sprzężeniu trzech cykli reakcji czynności systemu są wykonywane samoczynnie, zgodnie z [[Oprogramowanie|programem]] określonym budową układu („[[automat]] miękki”; działanie każdego podsystemu zależy od działania pozostałych i stanu otoczenia).

=== Podsystem samoodtwarzania ===
[[Plik:Chemoton A.svg|thumb|350px|Model elementarny minimalnego podsystemu chemotonu, odpowiadającego [[cytoplazma|cytoplazmie]]]]
W systemach rzeczywistych – organizmach żywych – zachodzą liczne reakcje chemiczne, decydujące o metabolizmie, zachodzące z wykorzystaniem energii dostarczanej z zewnątrz np. w postaci [[promieniowanie słoneczne|promieniowania słonecznego]] ([[fotosynteza]]) lub w postaci [[energia wiązania chemicznego|energii]] [[wiązanie chemiczne|wiązań chemicznych]] tworzących cząsteczki [[pokarm|pożywienia]]. Od dawna znane są reakcje tworzące podstawowe dla życia cykle, np. [[cykl Calvina]], [[cykl kwasu cytrynowego]] (cykl Krebsa), [[cykl glioksylanowy]] (cykl Krebsa-Kornberga). W chemotonie tego typu reakcje rzeczywiste zostały zastąpione abstrakcyjnym „systemem samoodtwarzania” (modelem minimalnym [[cytoplazma|cytoplazmy]]) – cyklem trzech [[reakcja odwracalna|odwracalnych reakcji chemicznych]], których kierunek i prędkość zależy od stężeń reagentów wewnątrz układu (A, X, Y) i na zewnątrz (X, Y){{odn|Gánti|1986|s=96–122}}:
: <math>A_1 + X \rightleftharpoons A_2</math>
: <math>A_2 \rightleftharpoons A_3 + Y</math>
: <math>A_3 \rightleftharpoons 2 A_1</math>

Substraty dopływające z zewnątrz ([[dyfuzja]] X przez błonę półprzepuszczalną) odgrywają rolę „pożywki chemotonu”. Jednym z produktów cyklu reakcji jest jej substrat – jeden ze składników modelu cytoplazmy (A<sub>1</sub>), co zapewnia możliwości „wzrostu chemotonu” bez zakłócenia stacjonarnego stanu całości (układ rosnący, akumulacyjny). Inne (Y) są „wydalane” na zewnątrz{{odn|Gánti|1986|s=96–122}}.

W przypadkach rzeczywistych, takich jak np. cykl Calvina, ogólnym symbolom A, X i Y odpowiadają sumy ilorazów ν<sub>i</sub>A<sub>i</sub>, ν<sub>i</sub> X<sub>i</sub> i ν<sub>i</sub>Y<sub>i</sub>, gdzie ν jest współczynnikiem stechiometrycznym, określonym dla kolejnych kroków procesu kołowego{{odn|Gánti|1986|s=116–120, 214–221}}.
[[Plik:Cykl Calvina.svg|thumb |center|500px|[[Cykl Calvina]]; A – fosfogliceryniany biorące udział w kolejnych krokach cyklu, X – [[dwutlenek węgla|{{chem|CO|2}}]], [[Adenozyno-5′-trifosforan|ATP]], [[Dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy|NADPH]], [[woda|{{chem|H|2|O}}]], Y – [[Adenozyno-5′-difosforan|ADP]], [[Dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy|NADP]], [[kwas fosforowy|{{chem|H|3|PO|4}}]]{{odn|Gánti|1986|s=116–120, 214–221}}]]

=== Podsystem tworzenia błony ===
[[Plik:Chemoton AT.svg|thumb |350px|Model minimalnego podsystemu samoodtwarzania i wytwarzania błony powierzchniowej]]
[[Plik:Lipid bilayer and micelle.svg|thumb|350px|Schemat warstw powierzchniowych, powstających pod wpływem fizykochemicznych [[Oddziaływania międzycząsteczkowe|oddziaływań międzycząsteczkowych]] (analogie błony chemotonu); 1 – podwójna warstwa lipidowa (zob. [[błona komórkowa]]), 2 – warstwa pojedyncza (zob. [[micela]]); P, U – ciecze o różnej [[Rozpuszczalnik#Generalne zasady rozpuszczalności|polarności]]]]
[[Plik:Chemoton ATV.svg|thumb |350px |Model chemotonu – podsystemy samoodtwarzania, wytwarzania błony powierzchniowej i przechowywania informacji]]
Warunek izolacji strefy reakcji chemicznych w chemotonie od otoczenia zapewniono wprowadzając do zestawu trzech ogólnych równań reakcji równanie czwarte, opisujące powstawanie produktu T, który nie rozpuszcza się w środowisku reakcji i którego cząsteczki charakteryzują się [[Amfifilowość|budową amfifilową]] (zawierają ugrupowania o różnej polarności){{odn|Gánti|1986|s=123–133}}:
: <math>A_1 + X \rightleftharpoons A_2</math>
: <math>A_2 \rightleftharpoons A_3 + Y</math>
: <math>A_3 \rightleftharpoons A_4 + T</math>
: <math>A_4 \rightleftharpoons 2 A_1</math>

Cząsteczki T wbudowują się w warstewkę powierzchniową otaczającą przestrzeń reakcji (zob. [[błona komórkowa]]), tworząc strukturę przypominającą [[liposom]]<ref group="uwaga">Wcześniejsze badania [[Mikrosfera|mikrosfer]], wykonane m.in. przez Sidneya Foxa i współpracowników, potwierdziły możliwość samorzutnego powstawania błon powierzchniowych w warunkach młodej Ziemi. Mikrosfery były uznawane za najprostsze formy życia (rosnące pęcherzyki, ulegające samorzutnym podziałom), jednak nie spełniały wszystkich kryteriów Gántiego (brak metabolizmu i podsystemu przechowywania i przekazywania informacji).</ref>. Po każdym cyklu reakcji otrzymuje się te same ilości cząsteczek A<sub>1</sub> i T, wskutek czego wzrost powierzchni chemotonu jest wolniejszy niż wzrost objętości. W takiej sytuacji pojawia się tendencja do podziału układu na mniejsze, lecz bardziej trwałe – uzyskano model wzrostu połączonego z „rozmnażaniem” (zob. [[pomnażanie]], [[podział komórki]]){{odn|Gánti|1986|s=123–133}}.

Połączenie podsystemu tworzenia błony z podsystemem samoodtwarzania prowadzi ponadto do uzyskania sytuacji, w której sumaryczny proces kołowy staje się jednokierunkowy, ponieważ wbudowywanie cząsteczek T w warstwę powierzchniową nie jest odwracalne{{odn|Gánti|1986|s=123–133}}.

=== Podsystem przechowywania informacji ===
Możliwość przechowywania informacji o całym systemie (chemotonie) zapewniono wprowadzając do zestawu czterech ogólnych równań reakcji równanie piąte, opisujące powstawanie produktu V, który dobudowuje się do łańcucha polimeru pV{{odn|Gánti|1986|s=133–141}}:
: <math>A_1 + X \rightleftharpoons A_2</math>
: <math>A_2 \rightleftharpoons A_3 + Y</math>
: <math>A_3 \rightleftharpoons A_4 + V</math>
: <math>A_4 \rightleftharpoons A_5 + T</math>
: <math>A_5 \rightleftharpoons 2 A_1</math>

Założono, że [[Polimery|polimer]] pV<sub>n</sub> powstaje na określonej matrycy – łańcuchu polimeru o określonej długości, zbudowanym – w najprostszym przypadku – z jednakowych [[Mer (chemia)|merów]] (minimalny model [[Transkrypcja (genetyka)|transkrypcji]]). Informacja o działaniu całego systemu jest wówczas liczbą merów w łańcuchu matrycy. Od tej długości zależy m.in. wartość stężenia cząsteczek V, przy których rozpoczyna się polimeryzacja, a od tego stężenia zależy szybkość kroku prowadzącego do jego powstawania, a równocześnie wszystkich reakcji cyklu. Oznacza to, że [[cząsteczka]] matrycy zawiera informację ważną dla całego systemu{{odn|Gánti|1986|s=133–141}}.

W czasie replikacji łańcucha mogą się zdarzać błędy (analogicznie do błędów [[replikacja DNA]]) – może np. powstać nić krótsza od nici matrycy. Taka przypadkowa zmiana właściwości chemotonu jest dziedziczna – chemotony potomne zawierają krótsze pV<sub>n</sub>. W bardziej złożonych modelach systemu stosowano różne cząsteczki V. Sekwencja różnych merów w matrycowej nici polimeru była kodem odczytywanym w czasie dołączania kolejnych elementów do nowego łańcucha pV<sub>n</sub>, przy czym są możliwe błędy odczytu tego kodu w czasie transkrypcji. Chemotony potomne dziedziczą również te zmiany{{odn|Gánti|1986|s=133–141}}.

Stwierdzono więc, że zaproponowany model spełnia wytypowane bez wstępnych założeń kryteria życia, czyli może być uznany za model „minimalnego systemu żywego”. Podejmując próby jego weryfikacji przeprowadzono m.in. komputerowe symulacje jego działania w bardziej złożonych sytuacjach, stosując odpowiednie układy [[stechiometria|równań stechiometrycznych]] i uproszczone równania [[kinetyka chemiczna|kinetyczne]] (zob. [[szybkość reakcji chemicznej]]) odnoszące się np. do kolejnych kroków znanych cykli biologicznych. Uzyskano potwierdzenie przypuszczeń, że w prostych układach biologicznych spełnienie kryteriów życia nie wymaga udziału [[enzymy|enzymów]].

== Posłowie autora „Podstaw życia” ==
W posłowiu do książki „Podstawy życia” Tibor Gánti napisał o niej{{odn|Gánti|1986|s=223–224}}:
{{Cytat
 |treść = ''Autor chciał w niej przedstawić pewien, wprawdzie niepełny, ale przynajmniej logicznie zamknięty system teoretyczny, odnoszący się – wraz ze wszystkimi konsekwencjami – do istoty i charakteru życia. [...]<br>Autorzy zawsze cieszą się, gdy ich książki odnoszą sukces, mają wielu czytelników. W tym jednak wypadku autor – dość nieskromnie – oczekuje o wiele więcej. Spodziewa się, że dla czytelników stanie się jasne, iż działanie systemów żywych, istotę życia, można zrozumieć, opisać ścisłymi metodami naukowymi, zaplanować i zorganizować. Gdyby niniejsza książka przyczyniła się do tego, że kilku młodych badaczy zwróci swe wysiłki w kierunku ścisłej biologii teoretycznej, autor będzie uważał, że jego praca nie poszła na marne.''
 |autor = Tibor Gánti
 |źródło = Budapeszt, 2 lipca 1976
 |styl = środek
}}

== Opinia z przedmowy do „Podstaw życia” ==
Książka została przetłumaczona na język polski w roku 1986 przez [[Tomasz Kulisiewicz|Tomasza Kulisiewicza]], polskiego [[informatyk]]a i dziennikarza, i zaopatrzona w przedmowę, którą napisał prof. [[Zbigniew Grabowski (chemik)|Zbigniew Grabowski]], specjalista m.in. w dziedzinie [[chemia fizyczna|chemii fizycznej]], [[Fizyka molekularna|fizyki molekularnej]] i [[kinetyka chemiczna|kinetyki]]. Koncepcję Gántiego uznał on za ''ważną i ambitną (może nawet przełomową?) próbę znalezienia odpowiedzi na pytanie „co to jest Życie?”''; napisał m.in. {{odn|Gánti|1986|s=11–13}}:
{{Cytat
 |treść = ''Podejście Gantiego, redukujące biologię do kinetyki i termodynamiki chemicznej, może okazać się niełatwe do przyjęcia dla wielu tradycyjnie wykształconych biologów, podobnie jak z niechętnym przyjęciem spotykała się często teoria hipercykli Eigena i Schustera. U podłoża tej niechęci leży nie tyle trudność w czytaniu, ile obcość koncepcji.''
 |styl = środek
}}
W zakończeniu przedmowy wyraził opinię{{odn|Gánti|1986|s=11–13}}:
{{Cytat
 |treść = ''Gantiego teoria chemotonu jako hipotetycznego najprostszego układu spełniającego już kryteria organizmu żywego jest przekonywająca i zawiera duży ładunek materiału poznawczego, jest chyba najlepszym, jak dotąd, przybliżeniem do odpowiedzi na elementarne pytania biologii.''
 |autor = [[Zbigniew Grabowski (chemik)|Zbigniew Grabowski]]
 |źródło = rok 1986
 |styl = środek
}}
[[Plik:Hierarchycal structure of biomatter.jpg|thumb |500px|center |Celem poszukiwań modelu minimalnego systemu żywego jest zrozumienie procesów życiowych na wszystkich poziomach organizacji]]

== Zobacz też ==
* [[Czym jest życie? Fizyczne aspekty żywej komórki]]
* [[Strzałka czasu#Biologiczna strzałka czasu|Biologiczna strzałka czasu]]
* [[Ewolucja niebiologiczna]]
* [[Negentropia]]
* [[Pochodzenie życia]]
* [[Reakcja łańcuchowa#Reakcje "żyjące" i "pseudożyjące"|Reakcja łańcuchowa. Reakcje „żyjące” i „pseudożyjące”]]
* [[Samoorganizacja molekularna]]
* [[Termodynamika chemiczna]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="matud">{{cytuj stronę |url = http://www.matud.iif.hu/2009/09jul/18.htm |tytuł = Gánti Tibor 1933–2009 |data = 2009-07-09 |praca = Magyar Tudomány |opublikowany = www.matud.iif.hu |język = hu |data dostępu = 2012-08-10}}</ref>
<ref name="Ganti CV">{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20120510214545/http://www.chemoton.com/engtext6.html |tytuł = Tibor Gánti |data = 2009-07-09 |praca = Curriculum vitae |opublikowany = www.chemoton.com |język = en |archiwum = http://web.archive.org/web/20120510214545/http://www.chemoton.com/engtext6.html |zarchiwizowano = 2012-05-10 |data dostępu = 2016-02-12}}</ref>
<ref name="www.chemoton.com">{{cytuj stronę |url = http://www.chemoton.com/ |tytuł = The chemoton theory |autor = Tibor Gánti |data = 2009-07-09 |opublikowany = www.chemoton.com |język = en |data dostępu = 2012-08-10}}</ref>
<ref name="Podstawy życia">{{cytuj książkę |nazwisko = Gánti |imię = Tibor |tytuł = Podstawy życia |inni = (tłum. [[Tomasz Kulisiewicz]]) |wydawca = Wiedza Powszechna |miejsce = Warszawa |data = 1986 |isbn = 83-214-0487-1}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko = Gánti |imię = Tibor |tytuł = Podstawy życia |inni = (tłum. [[Tomasz Kulisiewicz]]) |wydawca = Wiedza Powszechna |miejsce = Warszawa |data = 1986 |isbn = 83-214-0487-1 |odn = tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{cytuj stronę |url = http://ramet.elte.hu/~ramet/oktatas/bevbiol.html |tytuł = Bevezetés a biológiába / Wprowadzenie do biologii > chemoton (ppt) |autor = Szathmary Eörs |praca = ELTE Növényrendszertani; Ökológiai és Elméleti Biológiai Tanszék / Eötvös University (Department of Plant Taxonomy and Ecology) / ekologia i biologia teoretyczna (wykłady) |opublikowany = ramet.elte.hu |język = hu |archiwum = https://web.archive.org/web/20111002043746/http://ramet.elte.hu/~ramet/oktatas/bevbiol.html |zarchiwizowano = 2011-10-02 |data dostępu = 2012-08-13}}
* Fernando, C. and Di Paolo, E. A. (2004). The Chemoton: A model for the origin of long RNA templates. Proceedings of the Ninth International Conference on the Simulation and Synthesis of Living Systems, ALIFE’9 Boston, September 12th-15th, 2004, MIT Press
* [http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.365.2650&rep=rep1&type=pdf Nathaniel Virgo, ''Thermodynamics and the Structure of Living Systems'', University of Sussex, July, 2011]
* [https://xabierbarandiaran.files.wordpress.com/2010/06/barandiaran_-_2008_-_phd_thesis.pdf Xabier E. Barandiaran Fernandez, ''Mental Life. A naturalized approach to the autonomy of cognitive agents'', 2008]
* {{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20160304062624/http://www.sciencenamur.be/V1/carletti1.pdf |tytuł = Chaos in chemoton dynamics |autor = Andreea Munteanu, Ricard V. Solé |opublikowany = www.sciencenamur.be |język = en |data dostępu = 2018-03-20}}
* {{cytuj stronę |url = http://complex.upf.es/~andreea/PACE/chemoton.html |tytuł = Chemoton. Program-controlled self-reproducing fluid automata. Research Project from the ICREA/Complex Systems Lab |autor = Andreea Munteanu, Ricard V. Solé |opublikowany = complex.upf.es |język = en |data dostępu = 2012-08-13}}
* {{cytuj stronę |url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17624859 |tytuł = From geochemistry and biochemistry to prebiotic evolution...we necessarily enter into Gánti’s fluid automata |autor = Hoenigsberg H.F. (Instituto de Genética Evolutiva y Biología Molecular, Universidad Manuel Beltrán, Bogotá DC, Colombia) |opublikowany = Genet Mol Res. 2007 Jun 20, 6(2), 358–373 |język = en |data dostępu = 2012-08-13}}

[[Kategoria:Biochemia]]
[[Kategoria:Powstanie życia]]