Tekst źródłowy strony Archimedes

{{Inne znaczenia|greckiego uczonego|[[Archimedes (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}}
{{Biogram infobox
 |imię i nazwisko           = Archimedes z Syrakuz
 |imię i nazwisko org       = {{k|el|Αρχιμήδης}}
 |grafika                   = Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg
 |opis grafiki              = Archimedes (mal. [[Domenico Fetti]])
 |alt grafiki               = 
 |data urodzenia            = ok. [[287 p.n.e.]]
 |miejsce urodzenia         = [[Syrakuzy]]
 |data śmierci              = [[212 p.n.e.]]
 |miejsce śmierci           = Syrakuzy
 |zawód                     = [[matematyk]], [[fizyk]], [[inżynier]]
 |narodowość                = 
 |odznaczenia               = 
 |commons                   = Category:Archimedes
 |wikicytaty                = Archimedes
 |wikisłownik               = Archimedes
}}
[[Plik:Gerhard Thieme Archimedes.jpg|thumb|240px|Pomnik przedstawiający Archimedesa – [[Berlin]], [[Alt-Treptow]], ogród [[Obserwatorium Archenholda]]]]
'''Archimedes z Syrakuz''' ([[język grecki|gr.]] {{grc|Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος}} ''Archimedes ho Syrakosios''; ok. [[287 p.n.e.|287]]–[[212 p.n.e.]]) – [[starożytna Grecja|grecki]] [[matematyk]], [[fizyk]] i [[inżynier]]. Powszechnie uznawany za najwybitniejszego matematyka starożytności i jednego z największych w dziejach<ref>{{encyklopedia PWN|id = 3870783|tytuł=Archimedes|data dostępu=2019-10-03}}</ref><ref>{{Encyklopedia Britannica |id = biography/Archimedes/His-influence |tytuł = Archimedes - His influence |data dostępu = 2020-03-29}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://encyklopedia.interia.pl/historia/news-archimedes,nId,2006859 |tytuł = Archimedes |autor = |opublikowany = interia.pl |data = |język = |data dostępu = 2020-03-29}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.matematyka.wroc.pl/poczet/archimedes-z-syrakuz |tytuł = Archimedes z Syrakuz |autor = Małgorzata Tomiczek |opublikowany = matematyka.wroc.pl |data = 2012-11-09 |język = |data dostępu = 2020-03-29}}</ref><ref>{{Cytuj |url = http://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Archimedes.html |tytuł = Archimedes of Syracuse |autor = |opublikowany = mathshistory.st-andrews.ac.uk |data = |język = en |data dostępu = 2020-03-29}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://fabpedigree.com/james/mathmen.htm#Archimedes |tytuł = The Hundred Greatest Mathematicians of the Past |autor = |opublikowany = fabpedigree.com |data = |język = en |data dostępu = 2020-03-29}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://kierul.wordpress.com/2015/09/30/grob-archimedesa-212-p-n-e/ |tytuł = Grób Archimedesa (212 p.n.e.) |autor = |opublikowany = wordpress.com |data = 2015-09-30 |język = |data dostępu = 2020-03-29}}</ref>.

== Życiorys ==
Urodzony i zmarły w [[Syrakuzy|Syrakuzach]]; wykształcenie zdobył w [[Aleksandria|Aleksandrii]]. Był synem [[astronom]]a Fidiasza i prawdopodobnie krewnym lub powinowatym [[Tyrani Geli i Syrakuz|władcy]] [[Syrakuzy|Syrakuz]] [[Hieron II|Hierona II]].

W czasie [[II wojna punicka|drugiej wojny punickiej]] kierował [[Wojska inżynieryjne|pracami inżynieryjnymi]] przy obronie [[Syrakuzy|Syrakuz]]. Rzymianie myśleli, że sami bogowie bronią miasta, gdyż skonstruowane przez Archimedesa i schowane za murami machiny ciskały pociski w ich stronę. Archimedes został zabity przez żołnierzy rzymskich po zdobyciu miasta, mimo wyraźnego rozkazu dowódcy, [[Marek Klaudiusz Marcellus (konsul 222 p.n.e.)|Marcellusa]], by go ująć żywego. Później gorzko tego żałowano. Tuż przed śmiercią, zapytany, kim jest, Archimedes miał ponoć powiedzieć „noli turbare circulos meos”, co znaczy „nie zamazuj moich kół”<ref>{{cytuj książkę|autor=Małgorzata Dobrowolska |tytuł=Matematyka 2 Podręcznik dla klasy drugiej gimnazjum|wydawca=Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe| isbn=978-83-87788-40-7|rok=2007|rozdział=Graniastosłupy |strony=189}}</ref>. Na życzenie Archimedesa na jego [[nagrobek|nagrobku]] wyryto kulę, stożek i walec; było to uznanie jego pięknych dowodów twierdzeń, interpretowanych obecnie jako szkolne wzory na objętość i pole powierzchni tych trzech brył.

Historia życia Archimedesa wiąże się z procesem podboju greckich miast rejonu [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]] przez [[Republika rzymska|republikę rzymską]]. Rzymianie, niszcząc i grabiąc zdobywane miasta i obciążając je podatkami, spowodowali stagnację kultury i filozofii hellenistycznej oraz upadek greckiej nauki, po którym już nigdy nie wróciła do dawnego stanu<ref>Kwestii tej poświęcona jest książka: Lucio Russo, ''Zapomniana rewolucja. Grecka myśl naukowa a nauka nowoczesna'', wyd. Universitas, Kraków, 2005. Opisane są tam też pewne osiągnięcia Archimedesa.</ref>. Zarazem Rzymianie zachowali ogromny szacunek dla greckich osiągnięć, z których niejednokrotnie korzystali. Nie potrafiono już jednak osiągnąć dawnego greckiego poziomu rozumowań. Symbolem tego wszystkiego jest właśnie śmierć Archimedesa – zabitego przez rzymskiego legionistę w chwili roztrząsania jakiegoś problemu matematycznego, a następnie z honorami pochowanego przez rzymskiego wodza. Jednakże włoski uczony specjalizujący się w historii nauki starożytnej, Lucio Russo podchodzi sceptycznie do tej informacji, pisząc: „Zawsze czytamy, że Archimedesa zabito na skutek tragicznej pomyłki, przekraczając rozkazy rzymskiego dowódcy Marcellusa, który bardzo nad tym bolał. (...) Ta wersja faktów, pochodząca częściowo od [[Tytus Liwiusz|Liwiusza]] i upiększona później przez [[Plutarch]]a, nie znajduje żadnego potwierdzenia u [[Polibiusz]]a, będącego już w czasach Liwiusza jedynym wiarygodnym źródłem na temat złupienia Syrakuz<ref>L. Russo, ''Zapomniana rewolucja...'', s. 249).</ref>.

== Osiągnięcia naukowe ==
Archimedes jest autorem traktatu o kwadraturze odcinka [[Parabola (matematyka)|paraboli]], prekursorem [[Rachunek różniczkowy i całkowy|rachunku różniczkowego i całkowego]], twórcą [[hydrostatyka|hydrostatyki]] (w dziele ''O ciałach pływających'') i [[statyka|statyki]] (w dziele ''O równowadze płaszczyzn''){{odn|Jahnke|2003|s=21-28}}. Zajmował się również [[astronomia|astronomią]] – opisał ruch pięciu planet, Słońca i Księżyca wokół nieruchomej Ziemi, zbudował [[globus]] i [[planetarium]] z hydraulicznym napędem, które Marcellus zabrał jako jedyny łup z Syrakuz<ref>''Mała encyklopedia kultury antycznej A-Z'', PWN Warszawa 1983, s. 70. Por. [[Cyceron]], ''O państwie'' 1:21, 22, tłum. Iwona Żółtowska, {{ISBN|83-911750-3-0}}. ''Rozmowy tuskulańskie'' 1:63, przełożył: Józef Śmigaj, PWN 1961.</ref>. W swoim rozumowaniu posługiwał się tzw. ''metodą mechaniczną''. Polegała ona na traktowaniu fizycznych właściwości jako matematycznych oraz odwrotnej metody, dzięki której właściwości fizyczne pozwalały na tworzenie nowych teorii matematycznych. Jego sposób pracy uważany jest za pierwszy przykład użycia [[Fizyka matematyczna|fizyki matematycznej]]{{odn|Jahnke|2003|s=22-23}}.

Wielkie zasługi dla współczesnej recepcji dzieł Archimedesa wniósł [[Johan Ludvig Heiberg (filolog)|Johan Ludvig Heiberg]], duński filolog. Przełożył on i opracował znane od czasów renesansu dzieła zawarte w tzw. Kodeksach A i B Archimedesa oraz odkrył w [[Konstantynopol]]u w [[1906]] [[Palimpsest (piśmiennictwo)|palimpsest]] z [[Modlitewnik (książka)|modlitewnikiem]] [[Bizancjum (miasto)|bizantyjskim]] z [[XIV wiek]]u, który był napisany na pergaminie z wyskrobanym przedtem tekstem Archimedesa (tzw. Kodeks C). Heiberg zdołał odcyfrować i opublikować znaczną część oryginalnego tekstu<ref>Dramatyczne dzieje tego kodeksu opisuje książka: R. Netz i W. Noel, ''Kodeks Archimedesa'', Wyd. Manum, Warszawa 2007 (jest tam też sporo informacji o różnych odkryciach Archimedesa, m.in. o [[Stomachion]]ie).</ref>.

=== Odkrycia Archimedesa ===
* [[prawo Archimedesa]]
* zasadę [[dźwignia|dźwigni]] – sławne powiedzenie Archimedesa „Dajcie mi punkt podparcia, a poruszę Ziemię”,
* prawa [[równia pochyła|równi pochyłej]],
* [[środek masy]] i sposoby jego wyznaczania dla prostych figur.

Obliczył wartość [[pi|liczby pi]] dokładniej niż jego poprzednicy, przybliżając ją poprzez obwód 96-kąta foremnego<ref>Thomas L. Heath, ''A history of Greek mathematics, vol. 2. From Aristarchus to Diophantus'', Clarendon Press, Oxford 1921, p. 51 (wznowione przez Dover Publ., New York 1981, osiągalne na [https://archive.org/details/historyofgreekma029268mbp/page/n8]).</ref>.
Według jego oszacowania wynosiła ona <math>3\tfrac{10}{71}<\pi<3\tfrac{1}{7}.</math>

=== Zachowane dzieła Archimedesa ===
* ''O liczeniu piasku'' – o wielkich liczbach i o nieskończoności. Rozszerzył tu system liczbowy Greków (dotychczas sięgający liczby 10000 – [[miriada]]) i oszacował liczbę ziarenek piasku we wszechświecie jako <math>10^{63}.</math> Największą rozważaną przez niego liczbą była <math>10^{8\cdot 10^{16}}.</math>
* ''O liniach spiralnych'' – wprowadził tu [[spirala Archimedesa|spiralę Archimedesa]].
* ''O wymierzaniu koła'' – pokazuje związek pola i obwodu koła.
* ''O kuli i walcu'' – wyprowadza zależności wiążące [[pole powierzchni]] i [[objętość (matematyka)|objętość]] [[kula|kuli]], [[walec (bryła)|walca]] i [[czasza kuli|czaszy kulistej]].
* ''Kwadratura paraboli''.
* ''O konoidach i sferoidach'' – o [[krzywa stożkowa|krzywych stożkowych]].
* ''O równowadze płaszczyzn'' – zasady statyki.
* ''O ciałach pływających'' – początek [[hydrostatyka|hydrostatyki]] (prawo Archimedesa) i [[aerostatyka|aerostatyki]].

=== Wynalazki Archimedesa ===
* [[przenośnik śrubowy]]
* [[zegar wodny]]
* [[organy wodne]]
* machiny obronne
* udoskonalił [[wielokrążek]] i zastosował go do [[wodowanie|wodowania]] [[statek|statków]]

Archimedesowi przypisywana jest także [[śruba Archimedesa]]<ref>{{Cytuj |tytuł=Archeologia - moje.polskieradio.pl |data dostępu=2016-07-10 |opublikowany=moje.polskieradio.pl |url=http://moje.polskieradio.pl/station/73/Archeologia |archiwum=https://web.archive.org/web/20160713221853/http://moje.polskieradio.pl/station/73/Archeologia |zarchiwizowano=2016-07-13 }}</ref>.

== Legenda o odkryciu prawa wyporu ==
[[Plik:Archimedes water balance.gif|mały]]
[[Plik:Comic History of Rome p 186 Archimedes taking a Warm Bath.jpg|mały|Ilustracja z ''The Comic History of Rome'', Londyn, 1850]]

Władca Syrakuz [[Hieron II]] powziął podejrzenie, że złotnik, któremu powierzono wykonanie korony ze szczerego złota, sprzeniewierzył część otrzymanego na to kruszcu i w zamian dodał pewną ilość srebra. W tamtych czasach jedynym sposobem na sprawdzenie czy złoty produkt jest dobrej próby było zginanie. Jako, że złoto jest miękkim metalem, stop zawierający mniej cenne metale powinien być twardszy. Aby rozwiać wątpliwości zwrócił się do Archimedesa z prośbą o ustalenie, jak sprawa ma się naprawdę. Prośbę swą Hieron II obwarował żądaniem, którego spełnienie przekreślało – wydawałoby się – możliwość uczynienia zadość życzeniu władcy. Otóż w żadnym wypadku Archimedes nie mógł zepsuć misternie wykonanej korony, będącej arcydziełem sztuki złotniczej. Długo, aczkolwiek bezskutecznie, fizyk rozmyślał nad sposobem wybrnięcia z sytuacji. Pewnego razu, zażywając kąpieli w wannie i nieustannie rozmyślając nad powierzonym mu zadaniem, zauważył, że poszczególne członki jego ciała są w wodzie znacznie lżejsze niż w powietrzu. Nasunęło mu to myśl, że istnieje określony stosunek między zmniejszeniem się ciężaru ciała zanurzonego, a ciężarem wypartego przez nie płynu ([[prawo Archimedesa]]). Zachwycony prostotą własnego odkrycia wybiegł nago z wanny, z radością krzycząc ''[[Heureka]]! Heureka!'', co znaczy po grecku ''Znalazłem!''.

Stanąwszy przed obliczem Hierona Archimedes poprosił o bryłę czystego złota o ciężarze korony. Tego nie szkoda było poddać próbie zginania. Łatwo wykazał fałszerstwo złotnika. Okazało się bowiem, że korona wyparła więcej cieczy, niż równa jej co do wagi bryła złota, co oznacza, że miała większą objętość, a więc mniejszą [[gęstość]] – nie była wykonana w całości ze złota<ref>Por. [[Witruwiusz]], ''O architekturze ksiąg dziesięć'', IX, 9–12, przeł. Kazimierz Kumaniecki, {{ISBN|83-7180-972-7}}.</ref>. Wbrew powszechnemu przekonaniu Archimedes nie zastosował jednak do zbadania korony swojego nowo odkrytego prawa – nie mierzył zmniejszenia jej ciężaru, lecz ilość wypartej wody.

== Upamiętnienie ==
Od 24 listopada 1961 ulica w [[Warszawa|Warszawie]], na terenie obecnej dzielnicy [[Bemowo]], nosi nazwę ulicy Archimedesa<ref>Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy”, Warszawa, 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 3.</ref>.

== Zobacz też ==
* [[kalendarium historii nauki]]
* [[stomachion]]
* [[wynalazek]]
* [[Wielościan półforemny|Wielościan archimedejski]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę|autor = Praca zbiorowa |tytuł=Wielka Historia Świata|rok=2005|tom=8|wydawca=Polskie Media Amer.Com|strony=295|isbn=83-7425-033-X}}
* {{cytuj książkę|tytuł=Encyklopedia szkolna-matematyka|wydawca=WSiP|rok=1990|miejsce=Warszawa|isbn=83-02-02551-8|strony=11–12}}
* {{Cytuj książkę |imię=Hans Niels |nazwisko=Jahnke |tytuł = A history of analysis |data = 2003 |data dostępu = 2021-07-19 |isbn = 0-8218-2623-9 |miejsce = Providence, RI |wydawca = American Mathematical Society |oclc = 51607350 |odn=tak}}
== Linki zewnętrzne ==
* {{MacTutor|id=Archimedes}} [dostęp 2021-07-13].

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Archimedes| ]]
<!-- Zajęcie -->
[[Kategoria:Greccy geometrzy]]
[[Kategoria:Filozofowie starożytnej Grecji]]
<!-- Honory -->
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami stałych matematycznych]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami krzywych płaskich]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami wielościanów]]
<!-- Ogólne -->
[[Kategoria:Urodzeni w III wieku p.n.e.]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Syrakuzach]]
[[Kategoria:Zmarli w 212 p.n.e.]]