Tekst źródłowy strony Apsyda (astronomia)

[[Plik:Angular Parameters of Elliptical Orbit.png|thumb|400px|Elementy eliptycznej orbity ciała niebieskiego (A) krążącego wokół Ziemi (B). Literami G i H zaznaczono, kolejno, perycentrum (perygeum) i apocentrum (apogeum), a czerwony odcinek {{nadkreślenie|GH}} to linia apsyd.]]
[[Plik:Apogee (PSF) mul.svg|mały|Apogeum i perygeum]]

'''Apsyda''' – jeden z dwóch skrajnych punktów [[orbita|orbity eliptycznej]]. Apsydami są:
* '''perycentrum''' (peryapsis) – punkt orbity najbliższy [[Środek masy|środkowi masy]] układu, zwykle ciału centralnemu o masie znacznie większej od mniejszego ciała obiegającego, tzw. punkt największego zbliżenia; grecki przedrostek ''pery-'' oznacza w tym kontekście „przy”{{r|PERI}}
* '''apocentrum''' (apoapsis) – punkt orbity najdalszy środkowi masy układu, tzw. punkt największego oddalenia; grecki przedrostek ''apo-'' oznacza w tym kontekście „odległy” lub „oddalony”{{r|_20130606073414}}.

Linia prosta łącząca apsydy orbity – perycentrum z apocentrum – nazywa się '''linią apsyd'''<ref name="epwn">{{Encyklopedia PWN | id = 3932797 | tytuł = linia apsyd | data dostępu = 2022-12-03 }}</ref> (na rysunku obok czerwony odcinek {{nadkreślenie|GH}}).

== Ujęcie matematyczne ==
Wartości apsyd można wyznaczyć z następujących równań:
* Perycentrum:
: maksymalna prędkość <math>v_\mathrm{per} = \sqrt\frac{(1+e)\mu}{(1-e)a}</math> przy najmniejszej odległości, co daje <math>r_\mathrm{per}=(1-e)a</math> (odległość perycentrum)
* Apocentrum:
: najmniejsza prędkość <math>v_\mathrm{ap} = \sqrt\frac{(1-e)\mu}{(1+e)a}</math> przy największej odległości <math>r_\mathrm{ap}=(1+e)a</math> (odległość apocentrum),
: gdzie:
: <math>a</math> – długość [[Półoś wielka|półosi wielkiej]]
: <math>e</math> – [[ekscentryczność (fizyka)|mimośród]] orbity (ekscentryczność)
: <math>\mu</math> – [[standardowy parametr grawitacyjny]]

=== Własności ===
: <math>e=\frac{r_\mathrm{ap}-r_\mathrm{per}}{r_\mathrm{ap}+r_\mathrm{per}}=1-\frac{2}{\frac{r_\mathrm{ap}}{r_\mathrm{per}}+1}</math>

* [[Średnia arytmetyczna]] obu odległości daje wielkość [[Półoś wielka|półosi wielkiej]] orbity, <math>a</math>
* [[Średnia geometryczna]] obu odległości daje wielkość [[Półoś mała|półosi małej]] orbity, <math>b</math>
* Średnia geometryczna obu prędkości <math>(v_\mathrm{per}, v_\mathrm{ap}),</math> równa <math>\sqrt{-2\epsilon},</math> mówi o ile trzeba zwiększyć prędkość ciała obiegającego, by osiągnęło, tzw. [[prędkość ucieczki]], czyli [[Prędkość ucieczki|drugą prędkość kosmiczną]].

== Nazewnictwo ==
Apsydy ważnych [[ciało niebieskie|ciał niebieskich]], w szczególności [[Układ Słoneczny|Układu Słonecznego]], mają własne nazwy. Pochodzą one od [[język grecki|greckiej]] lub [[Łacina|łacińskiej]], nazwy ciała niebieskiego.

{| class="wikitable" style="float:center;"
! Ciało centralne
! Nazwa peryapsis
! Nazwa apoapsis
|-
| [[Czarna dziura]]
| perinigricon, perimelasma{{u|uwaga1}}
| aponigricon, apomelasma{{u|uwaga1}}
|-
| [[Galaktyka]]
| perygalacticon
| apogalacticon
|-
| [[Gwiazda]]
| peryastron (periastron)<ref>{{Sjp PWN|peryastron|2571311|2023-12-03}}</ref>
| [[apastron]]<ref>{{Sjp PWN|apastron|2550456|2023-12-03}}</ref> (apoastron{{r|apocentrumWIEM}})<ref group="uwaga">{{fakt|data=2023-12|Najczęściej nazwa ta odnosi się do [[gwiazda podwójna|gwiazd podwójnych]].}}</ref>
|-
| [[Jowisz]]
| peryjowium, peryzene
| apjowium, apozene
|-
| [[Księżyc]]
| perycyntion{{u|uwaga2}}, peryselenium, perylune{{u|uwaga2}}, perysel, peryselene
| apocyntion{{u|uwaga2}}, aposelenium{{r|apocentrumWIEM}}, apolune{{u|uwaga2}}, aposel, aposelene
|-
| [[Mars]]
| peryreum, periareion
| apareum, apoareion
|-
| [[Merkury]]
| peryhermion
| apohermion
|-
| [[Neptun]]
| peryposeidion
| apoposeidion
|-
| [[(134340) Pluton|Pluton]]{{u|uwaga3}}
| peryhadion
| apohadion
|-
| [[Saturn]]
| perysaturnium, perykrone
| apsaturnium, apokrone
|-
| [[Słońce]]
| [[peryhelium]]
| [[aphelium]], apfelium
|-
| [[Uran]]
| peryuranion
| apouranion
|-
| [[Wenus]]
| peryafrum, perycytherion, perycytherean, perikrition
| apafrum, apocytherion, apocytherean, apokrition
|-
| [[Ziemia]]
| [[perygeum]]
| [[apogeum]]
|}

== Apsydy orbity Ziemi ==
[[Plik:Peryhelium-aphelium.svg|mały|Schemat położenia i oświetlenia Ziemi w peryhelium i aphelium]]
Ziemia przechodzi przez [[aphelium]] i [[peryhelium]] swojej [[orbita|orbity]], odpowiednio, w lipcu i w styczniu. Z powodu zjawiska [[precesja|precesji]], związek apsyd z [[Pora roku|porami roku]] na Ziemi ulega stopniowemu odwróceniu z okresem 25 765 [[rok|lat]] ([[rok platoński]]).

{| class="table" style="background:transparent" align="center"
|-
|+ Daty i godziny przejścia Ziemi przez apsydy w latach 2000–2025{{r|USNO}}
|-
| style="vertical-align:bottom"|
{| class="wikitable"
! Rok
! Peryhelium ([[UTC+01:00|UTC+1]])
! Aphelium ([[UTC+02:00|UTC+2]])
|-
| [[2000]] || 3 stycznia, 06:18 || 4 lipca, 01:49
|-
| [[2001]] || 4 stycznia, 09:52 || 4 lipca, 15:37
|-
| [[2002]] || 2 stycznia, 15:09 || 6 lipca, 05:47
|-
| [[2003]] || 4 stycznia, 06:02 || 4 lipca, 07:40
|-
| [[2004]] || 4 stycznia, 18:42 || 5 lipca, 12:54
|-
| [[2005]] || 2 stycznia, 01:35 || 5 lipca, 06:58
|-
| [[2006]] || 4 stycznia, 16:30 || 4 lipca, 01:10
|-
| [[2007]] || 3 stycznia, 20:43 || 7 lipca, 01:53
|-
| [[2008]] || 3 stycznia, 00:51 || 4 lipca, 09:41
|-
| [[2009]] || 4 stycznia, 16:30 || 4 lipca, 03:40
|-
| [[2010]] || 3 stycznia, 01:09 || 6 lipca, 13:30
|-
| [[2011]] || 3 stycznia, 19:32 || 4 lipca, 16:54
|-
| [[2012]] || 5 stycznia, 01:32 || 5 lipca, 05:32
|}

| style="vertical-align:bottom"|
{| class="wikitable"
|-
! Rok
! Peryhelium (UTC+1)
! Aphelium (UTC+2)
|-
| [[2013]] || 2 stycznia, 05:38 || 5 lipca, 16:44
|-
| [[2014]] || 4 stycznia, 12:59 || 4 lipca, 02:13
|-
| [[2015]] || 4 stycznia, 07:36 || 6 lipca, 21:40
|-
| [[2016]] || 2 stycznia, 23:49 || 4 lipca, 18:24
|-
| [[2017]] || 4 stycznia, 15:18 || 3 lipca, 22:11
|-
| [[2018]] || 3 stycznia, 06:35 || 6 lipca, 18:47
|-
| [[2019]] || 3 stycznia, 06:20 || 5 lipca, 00:11
|-
| [[2020]] || 5 stycznia, 08:48 || 4 lipca, 13:35
|-
| [[2021]] || 2 stycznia, 14:51 || 6 lipca, 00:27
|-
| [[2022]] || 4 stycznia, 07:55 || 4 lipca, 09:11
|-
| [[2023]] || 4 stycznia, 17:17 || 6 lipca, 22:07
|-
| [[2024]] || 3 stycznia, 01:39 || 5 lipca, 07:06
|-
| [[2025]] || 4 stycznia, 14:28 || 3 lipca, 21:55
|}
|}

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="uwaga1">Terminy ''pery-'' i ''apomelasma'' (z [[język grecki|greckiego]]) zostały użyte przez [[Geoffrey Landis|Geoffreya Landisa]] w 1998, nim w literaturze naukowej (w 2002) pojawiły się terminy ''peri-'' i ''aponigricon'' (z [[Łacina|łaciny]]).</ref>
<ref name="uwaga2">Formy z ''-cynthion'', według niektórych, zarezerwowane są dla [[sztuczny satelita|sztucznych satelitów]] [[Księżyc]]a. Inni rezerwują końcówkę ''-lune'' dla obiektów wystrzelonych z Księżyca, zaś ''-cynthion'' dla wystrzelonych spoza Księżyca. Forma ''-cynthion'' była używana w [[Program Apollo|programie Apollo]], zgodnie z decyzją [[NASA]] z 1964.</ref>
<ref name="uwaga3">Od 2006 roku Pluton nie jest uznawany za planetę.</ref>
}}

== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="_20130606073414">{{cytuj stronę|url=http://www.slownik-online.pl/kopalinski/BFE54EAABAC78A14412565A1004AE2CB.php|tytuł=20130606073414|autor=[[Władysław Kopaliński]]|archiwum=https://web.archive.org/web/20130606073414/http://www.slownik-online.pl/kopalinski/BFE54EAABAC78A14412565A1004AE2CB.php|praca=Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych|opublikowany=slownik-online.pl|zarchiwizowano=2013-06-06|data dostępu=2014-11-02}}</ref>
<ref name="apocentrumWIEM">{{cytuj stronę|url=https://zapytaj.onet.pl/encyklopedia/50298,,,,apocentrum,haslo.html|tytuł=Apocentrum - ?zapytaj|praca=[[zapytaj.onet.pl]]|opublikowany=Onet Spółka Akcyjna|data dostępu=2019-05-06}}</ref>
<ref name="PERI">{{cytuj stronę|url=http://www.slownik-online.pl/kopalinski/28790A9E77771B12C125657C007EDB66.php|tytuł=PERI|autor=[[Władysław Kopaliński]]|archiwum=https://web.archive.org/web/20130702031745/http://www.slownik-online.pl/kopalinski/28790A9E77771B12C125657C007EDB66.php|praca=Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych|opublikowany=slownik-online.pl|zarchiwizowano=2013-07-02|data dostępu=2014-11-02}}</ref>
<ref name="USNO">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20160603010848/http://aa.usno.navy.mil/data/docs/EarthSeasons.php|tytuł=Earth’s Seasons: Equinoxes, Solstices, Perihelion, and Aphelion, 2000-2025|autor=[[United States Naval Observatory]]|data dostępu=2016-02-26}}</ref>
}}

== Linki zewnętrzne ==
{{wikisłownik|apsyda}}

* [http://web.archive.org/web/20181012193612/http://cybermoon.pl:80/kalen/apog.html Kalendarz perygeum i apogeum Księżyca w latach 2010–2020] {{lang|pl}} – z podaną odległością Księżyca od Ziemi, oraz widoczną wielkością jego tarczy
* [http://www.perseus.gr/Astro-Lunar-Scenes-Apo-Perigee.htm Apogeum i perygeum] {{lang|en}} – fotografie porównujące wielkość Księżyca widzianego, gdy znajduje się w apogeum i perygeum swojej orbity
* [http://www.perseus.gr/Astro-Solar-Scenes-Aph-Perihelion.htm Aphelium i peryhelium] {{lang|en}} – fotografie porównujące wielkość tarczy słonecznej widzianej z Ziemi znajdującej się w aphelium i peryhelium swojej orbity

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Mechanika nieba]]
[[Kategoria:Astronautyka]]